הײַנט פֿירט וויליאַמסבורג דער אויבנאָן פֿון ייִדיש
The Center of Yiddish Today is Williamsburg
פֿון יהושע כּהנא
עס איז קיין ספק נישט אז וויליאמסבורג איז היינט צוטאג די קרוינשטאט פון יידיש. וויאזוי מעסט מען אזא זאך?
לאמיר כאפן א בליק וועלעכע מקומות זענען די מערסט אידיש רעדענדיגע.
אין דער חרדישער וועלט זענען פאראן דריי שטארקע יידיש רעדנדיקע צענטערס: ירושלים, אנטווערפן, און וויליאמסבורג. יידיש ווערט טאקע גערעדט אין נאך מקומות, אבער ס’איז דארט אדער אן א כאראקטער, אדער אונטער דער השפעה פון אט די דריי צענטערס.
למשל דער אידיש פון די לאנדענער חסידים איז אדער ארץ ישראל’דיג, אדער וויליאמסבורג’דיג, אדער אנטווערפעניש, דאס ביסל לאנדאנישקייט אינעם אידיש איז צו ווייניג עס צו באקרוינען אלס א זעלבסשטענדיגער כאראקטער. ביי די לאנדאנער פרויען למשל וועט די אידיש יא פארמאגן אן אייגנארטיגער “קווינישער” כאראקטער, אבער מער אלס א צווייטע שפראך צו ענגליש און נישט אלס עיקר שפראך.
בני ברק פארמאגט אויך א סך אידיש, און אביסל ווייניגער “ענג” ווי דער ירושלים’ער יידיש. דער יידיש דא איז אבער אויך אן כאראקטער, און, איז בכלל נישט די שפראך פון פרויען אדער אין שטוב פון אמתע בני ברק’ער, נאר גיכער ביי ירושלימי משפחות וואס וואוינען אין בני ברק.
ווער האָט די זכיה צו זײַן א ייִד?
What's the Criteria For Being Jewish?
פֿון בן ציון אדלער
א שטיק צייט צוריק בין איך געווען אין אזיע ווי א „רב המכשיר”, געגעבן א הכשר אויף א געוויסן פראדוקט.
ויהי היום, איך האב געדארפט איינער זאל מיך העלפן ביים הכשר געבן. דאס מוז זיין איינער וואס האט א הלכה ווי א „ייד”, האב איך איינעם אויסגעקליבן. שפעטער ביינאכט אין שול ביי מנחה־מעריב, קומט צו מיר א ייד מיט א זאק טענות, הלמאי, איך האב גענומען יענעם צו העלפן געבן א הכשר, ער גייט דאך אן א קאפל, אן ציצית, קוים וואס ער היט פסח אדער יום טוב, מען דערקענט נישט אויף אים אויסערליך ער איז א ייד, ווען נעבן אים איז געשטאנען א ייד מיט „אלע שמונה בגדים”, מיט א יידישע פאמיליע, פירט זיך שטארק יידיש. נו, פארוואס פארלאז איך זיך מער אויף א „שוואכן ייד”?, טאקע א שטארקע פראגע. איך האב אים נישט געוואלט ענטפערן, אבער איך וועל ענטפערן אין „פארווערטס”, מיט א דערקלערוננג.
די גרויסע פראגע איז: ווער איז אַ ייד?
אין דער חסידישער וועלט וועט מען זאגן: אויב ער היט אלע מצות פון דער תורה איז ער א ייד. אין דער יידישער מדינה וועט מען זאגן: אויב מען איז א פייערדיגער ציוניסט, איז ער קוואליפיצירט צו זיין א ייד. אין דיר אלגעמיינער וועלט וועט איר הערן, אויב איינע פון זיינע זיידעס־באבעס איז א ייד, אפילו לויטן דין ווערט ער נישט פאררעכנט ווי א ייד, באלאנגט ער צום יידישן פאלק. ביי יידישיסטן וועט מען אפשר זאגן, איינער וואס רעדט א פליסיגן יידיש איז א ייד. אבער אזוי ווי איך גיב א הכשר, איך בין א פרומער ייד, וועל איך אננעמען א ייד איז, וואס דער דין און הלכה מאכט איינעם א ייד, איך וועל נאכקוקען אין גמרא, רמב״ם, און שולחן ערוך, וואס זיי האלטן ווער עס איז א ייד, און לויט דעם וועל איך באגרינדען איינעם׳ס יידישקייט.
יעדעס פאלק, נאציאן, גלויבן, גרופע, האט „א רויטע ליניע” וואס מאכט אפ, ווער עס געהערט צו איר און ווער נישט, קאמוניזם צו דעמאקראטיע, א קריסט צו א מוסלעמענער, א פרידליכער גרופע אדער אן אייסוס׳ניק. עס איז דא עפעס וואס צייכנט אפ ווער איז פאסיג צו געהערן צו דער גרופע. די זעלבע מיט יידן, די תורה מאכט אפ ווער עס איז א ייד און ווער נישט. אפגעזען ווי שטארק מען וויל איינער זאל זיין א ייד.
די תורה איז אן „עץ חיים היא למחזיקים בה” (משלי ג, יח), עס איז א בוים פון לעבן פאר די וואס כאפן עס אן. פונקט ווי א בוים האט א הויפט־שטאם, א הויפט ווארצל, דערנאך עטליכע ווארצלען, עס האט אויך צווייגן, בלעטער, פרוכט, און א צוים ארום דעם בוים, צווישן די צווייגן זענען פאראנען דיקע און שטארקע, שוואכע און גאנץ שוואכע. די זעלבע איז די תורה, עס האט זאכן וואס זענען א שטאם־ווארצל, דאס איז אמונה, גלויבן אין גאט, דערנאך האט עס ווארצלען, דערנאך צווייגן, בלעטער, דערנאך בלויז תקנות וואס חז״ל האבן מתקן געווען, באשיצען אז די תורה אליין זאל נישט בארירט ווערן. וואס כאטש אין היטען די תורה איז אלץ וויכטיג, אבער עס ווערט פאררעכנט ווי א קליינע צווייג.
ווען א מענטש איז עובר אויף דער תורה, אפילו אויף די גרעסטע הארבסטע זינד, צוליב זיין אומבאקאנטשאפט פון דעם יידישן געזעץ, אדער ער ווייסט יא, דאך צוליב זיינע גלוסטונגען צו זאכן וואס די תורה האט פארווערט, אפילו ער ווערט אנגערופען „פושע ישראל”, מיט דעם אלעם פארלירט ער נישט דעם נאמן „ייד”, ער האט א חלק אינעם יידישן פאלק, אין גן עדן און אין עולם הבא, רוב מאל איז ער לויט דער הלכה א פולשטענדיגער ייד.
ווען דער מענטש אבער גלייבט נישט אין גאט, ער גלייבט נישט וואס „א ייד מוז גלייבן”, דאן ווערט ער אויסגעשלאסן פון כלל ישראל אינגאנצען, ער ווערט נישט פאררעכענט ווי א איד, לויטן געזעץ פון גמרא, רמב״ם, שולחן ערוך, איז ער פונקט ווי א נישט־איד.
וואס זענען די זאכן וואס „א ייד מוז גלייבן?”
דאס זענען די דרייצן עיקרים „אני מאמין׳ס”, וואס דער רמב״ם שרייבט אין זיינע ספרים, אויב גלייבט מען דערין — אפילו ער טוט נישט קיין שום מצוה, אפילו ער גייט אן א קאפעל, האט נישט קיין ציצית, די פרוי פירט זיך נישט יידיש — איז „ער־זי” א הונדערט פראצענטיגער ייד. אבער אויב ער גלייבט נישט אין גאט און אין די דרייצן עקרים, אפילו ער טוט אלע מצות, איז ער נישט ווערט מען זאל אים ארייננעמען אין כלל ישראל.
דער באַזונדערער חן פֿון האָלץ
The Special Allure of Wood
פֿון יהושע כהנא
האלץ, סיי זיין אויסזען, סיי זיין ריח, פארמאגן א באזונדערן חן. עס פארמאגט א ספעציעלער צויבער וואס איז אודאי נישטא אין פלאסטיק, אבער אויכעט נישט אין אזעלעכע נאטירליכער מאטעריאלן ווי שטיינער, מעטאלן, לעדער אדער סחורה. האלץ פארמאגט א זעלטענעם געשמאק וואס איז מהנה דעם הארץ און נשמה.
ווען מען קומט אריין אין אן אפרו־סטאנציע אינמיטן וועג און די סטאנציע איז געבויט פון האלץ איז דער אפרו אן איינגענעמער איבערלעבעניש. דאס זעלבע מיט א טעאטער, שיל אדער טעמפל. א שיל געבויט פון האלץ האט אן אנדערער טעם. האט איר שוין געפרואווט גיין אין א פארצייטישע קרעטשמע אדער בודקע געמאכט פון האלץ? מען קען זיך צעגיין פון בלויז דעם ריח פונעם האלץ, עפעס א ווארימקייט און מלא טעם נעמט ארום. אפילו הילצערנע טעלערס און לעפל גיבן עפעס א היימליכע ווארימקייט. אן אויווען געהייצט דורך האלץ איז א סך בעסער ווי אן אויווען פון קוילן אדער גאז. וויין געהאלטן אין הילצענע פעסער פארמאגט דעם „האלץ טעם”. צי עס רעדט זיך פון הילצערנע כלים, פון פשוט’ע געפעס צו טייערע אויסשניצונגען, אז עס איז פון האלץ איז עס עפעס וואס גייט אריין אין די ביינער.
אפילו ביים נגינה קלאנג קומט דער האלץ־חשיבות אריין. ס׳איז א גאנצער עסק צי דער פלייט און קלארינעט איז געמאכט פון „האלץ” אדער בלויז פון פלאסטיק אדער אייזן. ווער רעדט פון א פידל, דא איז האלץ דער אתרוג אליין! אויך א רעקארדירונג סטודיא פון „עכטע האלץ” האט עפעס א ספעציעלער חשיבות.
הכלל, האלץ איז שוין גארנישט דער „קלאץ” ווי די פויערן און ארבעטערס מאלן אים אויס. האלץ איז א גאר איידעלער און אינספערירנדער מאטעריאל. פארשטייט זיך אז עס איז דא א גרויסער חילוק צווישן האלץ און האלץ אבער דער צד השווה איז די איינגענעמקייט און חן וואס עס פארמאגט (כל זמן עס ווערט נישט גענוצט צום שלעכטן).
לאמיר כאפן א בליק אין דער אידישער און אלגעמיינער ליטעראטור און קולטורן ווי מען זעט אז האלץ האט פארדינט איר ריכטיגע אפשאצונג.
דער משכן פון משה רבינו אין מדבר האט געדארפט פארמאגן פארשידענע מיני לעדער, פיינע מעטאל און — האלץ. האלץ דארף מען וויסן איז נישט גרינג צו געפינען אין א מדבר, האט זיך אבער געפאדערט האלץ פאר די ברעטער, טאקע געפארבט מיט גאלד — אבער פארט האלץ. פארצייטישע קעניגליכע פאלאצן, אפילו אין שטיינערדיגע קלימאטן, זענען געבויט געווארן פון האלץ, דאס זעלבע מיט טעמפלען. די אור אלטע עגיפטער האבן געשיקט זייערע קנעכט צו מרחקים צו לבנון דער לאנד פונעם „ארז” האלץ, די עגיפטער האבן געטון אלעס כדי צו קענען בויען זייערע טעמפלען און פאלאצן פון דעם גוטן קוואליטעט האלץ, מיטל מזרח לענדער האבן זיך געשלאגן איבער דעם האלץ אין לאנד אדער געצאלט שווערע שטייערן צו קריגן די לעבאנעזער האלצן שניידערס. אויך די פארצייטישע יאפאנעזער האבן געבויט זייערע טעמפלען דווקא פון האלץ.
אין תנ״ך זעט מען אז דוד המלך מיט זיין זון שלמה האבן זיך געבויט פאלאצן פון האלץ, מען זעט דארט די באגריפן ווי „בית ארזים” און „בית יער הלבנון”, א הויז וואס האט געגעבן דעם איינדרוק פון אן ארזים וואלד צוליב אזויפיל הילצערנע זיילן. אויך דער בית המקדש איז געבויט געווארן אויפן מוסטער, שטיינער פון אינדרויסן און פון אינווייניג אינגאנצן האלץ, אויך דא איז עס געווען געפארבט מיט גאלד אבער האלץ בלייבט האלץ מיט איר וואונדערליכן עפעקט.
ווי עס שטייט געשריבן: „און שלמה המלך האט זיך גענומען בויען די אינווייניגסטע ווענט פונעם בית המקדש, מיט ברעטער פון צעדער האלץ פון די ערד פונעם הויז ביז די ווענט ביים באלקן האט ער באדעקט מיט האלץ. און ער האט באדעקט דעם ערד פונעם הויז מיט ברעטער פון ברושים האלץ. און צעדער האלץ אינווייניג אינעם הויז א געשניץ פון קנעפ און געעפענטע בלומען, אלעס פון צעדער האלץ קיין שטיין האט זיך נישט „אנגעזען”.
אויך דער מזבח, די כרובים און די טירן זענען געווען געמאכט פון פארשידענע מיני האלץ.
צו וואס ניצן האלץ אז מען קען ניצן שטיינער און אנדערע מאטעריאל וואס איז מער בנמצא אין די געגנטן ווי האלץ? האט עס געדינט אינסולאציע צוועקן? מעגליך דאס אויכעט! אבער עס איז מסתבר אז מען האט געוואלט עפעס מער פון האלץ און טאקע דוקא דאס וואס האלץ איז אומשטאנד צו אינספירירן דעם מענטשן.
אויכעט ביי כלי זמר איז שוין גאנץ אנערקענט געווען די שיינקייט פון א כלי געמאכט פון ריין האלץ. די משנה דערציילט אז די פלייט פון משה רבינו האט געמאכט א גאר שיינעם קלאנג. ווען מע האט זי איינמאל באדעקט מיט גאלד איז איר קלאנג שוין נישט געווען אזוי שיין.
אויך ביי געבעקס ווייסן אלע אז מצות און בייגל זענען די געשמאקסטע ווען עס איז געבאקן אין אן אויוון מיט האלץ.
די ספעציעלקייט פון האלץ האט נישט איבערגעהיפט די וועלט פון מיסטיק. א שטארקער קשר איז דא צווישן טייל שאמאנען־דינעריי מיט האלץ, ווי למשל טייל אמעריקאנער און סיבירישע שאמאנען זענען מקפיד צו ניצן בלויז האלץ פאר די פויקן וואס מע ניצט אין די צערעמאניעס פאר מיסטישע סיבות.
איבערהויפט ביי פייער און ברענשטאף זענען טייל שאמאנען מקפיד אויף האלץ, ספעציעלע סארטן לויט דער טראדיציע, כדי צו פארטרייבן שלעכטע כוחות, ווי די שלעכטע ווינטן און שלעכטע לופט. אנדערע ניצן פארשידענע סארטן האלץ פאר סגולות, יעדער סארט האלץ פאר אן אנדערער סגולה. זיי גלויבן אז עס איז פאראן האלץ מיט מענערישער ענערגיע און פאראן האלץ מיט פרויערישער ענערגיע.
צום שלוס וועלן מיר ציטירן א שיין לידל איבערגעזעצט פון שפאניש, וואס ברענגט ארויס די פילפארביקייט און פאעטישע אויסדרוקבארקייט פון האלץ. דאס לידל פארגלייכט האלץ צו קערפערליכע ארגאנען און געפילן. (לכתחילה — א ליבע ליד).
פאראן האלץ טונקל און טיף גלייך צו אויגן און האר
פאראן האלץ ווייכע און ליכטיגע גלייך צו הויט און א שמייכל
פאראנען האלץ הארטע און שטיקישע גלייך צו פיס און די פולקעס
פאראנען האלץ נאסליך און רויטליך גלייך צו די ליפן און צונג
פאראנען האלץ דופטיגע און לעבעדיגע גלייך צו דער גערוך פון א לעבעדיגן קערפער
פאראנען האלץ מיט הערליכע קלאנגען גלייך צו די קלאנגען פון א ראמאנטיש פארל
פאראנען האלץ קלאגעדיגע אין א שטורעמדיגער נאכט ווי א יאָמערדיג ווייבל וואס זיצט אין טרויער
פאראנען האלץ מיט אן אומפארגעסליכן גערוך ווי א געליבטע פרוי וואס לאזט זיך נישט פארגעסן אויף אייביג
ווער עס בעט עסן אויף שבת — באַקומט בחינם
Anyone Who Requests Food For Shabbos – Gets It Free
פֿון זלמן חסיד
ווי ביי אלע יידן, זענען חסידים מקיים די מצוה צו געבן עסן פאר א גאסט און פאר אן ארימאן. היינטיגע צייטן ווען אלעס אין דער וועלט האט זיך געביטן, האט זיך די מצוה אויך געביטן לויט די היינטיגע וועלט. נו, האבן די חסידים אויך איבערגעשלייערט די מצוה לויט די היינטיגע צייטן.
אמאל ווען א ייד איז אנגעקומען אין א שטעטעלע האט מען אים גלייך געגעבן טרינקען און עסן, אומזיסט אן קיין שום פראגע, נישט געקוקט צי ער איז געווען אן ״ארחי פרחי״ אן ארימער שלעפער, צו א בכבוד׳דיגער בן תורה, א סוחר, אן עושר, אן ארבייטער. געוואוסט האט מען אז דער ייד קומט פון א לאנגן וועג, ער האט נישט געגעסן צו דער זאט א לאנגע צייט.
אין שטאט אליין, איז געווען דער מנהג אז יעדער האט געגעבן פארן ארימאן פון זיין אייגענעם עסן וואס ער האט צוגעגרייט. רוב מאל איז געווען א ״גבאי צדקה״ וואס האט צוזאמענגענומען אלע סארט מאכלים וואס מען האט צוגעגרייט, עס צעטיילט פאר די ארימע און נויט באדערפטיגע משפחות, יעדן טאג אדער ערב שבת.
היינטיגע צייטן איז דאס נישט אזוי. איר באקומט פאר א דאלאר א סענדוויטש, אדער עפעס איבערצובייסן, יעדער קען צוקומען צו כשר׳ס איבעראל. מיט דעם אלעם איז דא אין יעדע אידישע געגענט ״צדקה ארגאניזאציעס״ וואס זארגן אז יעדער זאל האבן צו עסן צו דער זאט. ווי למשל די ״עזר למזון״, וואס חשובע יוגנעלייט פירן אן, וואס לייגט יעדע וואך אריין געלט אין דער גראסערי קאנטע פון אן ארימאן. אויב א ייד אין ברוקלין וועט באמערקען א גאסט אדער אן ארימאן וואס האט נישט וואו צו עסן, וועט ער זיך פרייען ביז גאר ארייננעמען אים פאר א סעודה אין זיין שטוב.
די באקאנטע ארגאניזאציע ״המשביע״ האט אויפגעמאכט טירן אין אלע עקן פון ברוקלין, ווי מען גיט יעדן טאג צו עסן פאר יעדען מענטש וואס קומט נאר אריין, פון אלעם גוטען, אין א בחינה פון ״כל דכפין ייתי וייכול״.
אין יידישע געגענטער אין ניו יארק, אינמיטן די וואך, וועט איר טרעפן אין יעדע געגענט שפייז געשעפטן, גראסעריס, בעקערייען, רעסטאראנען, וואס זענען שוין באקאנט פאר די ״ארץ ישראל יידן״, וואס מען קען דארט באקומען אומזיסט צו עסן א גאנצן טאג. אויך איז דא אין יעדן בית המדרש ביי חסידים איבער די לענג און ברייט קיכלעך און קאווע.
און אויף שבת? עס איז וואונדערליך צו זען ווי אין יעדע געגענט איז דא נישט בלויז איינס, נאר עטליכע ארגאניזאציעס, וואס טיילן גאנצע׳טע שאכטלען עסן, ווי חלות, וויין, פיש, פלייש, פרוכט, גרינצייג, קארטאפל — און נאשערייען פאר די קינדער.
נעמט א שטייגער די באקאנטע ארגאניזאציע ״תומכי שבת״ אין בארא פארק און פלעטבוש, וואס טיילט אויס יעדע וואך הונדערטער ״שפייז פעקלעך״ אויף שבת און עס בלייבט דערפון אויף א גאנצער וואך, אויפגעשטעלט דורך דעם לעגענדארן גרינדער און פירער הר״ר יהושע צבי הערשקאוויטש ז״ל. פון א גארנישט, אן געלט, אן קיין שום ״חסידות״ אונטער זיך, האט ער באוויזען אז א יחיד זאל טיילן יעדער וואך איבער פינעף הונדערט שבת פעקליך. חוץ דעם ווערט אויסגעטיילט ״וואטשערס״ פאר הונדערטער משפחות, וואס זיי קענען נעמען פאר ביליג, פיש–פלייש, אלע גראסערי זאכן, פון די ״כולל גראסעריס״ [ספעציעלע ביליגע שפייז געשעפטען].
איך געדענק איינמאל בין איך געזעצען מיט אים אין זיין ביורא, דארט איז אויך געזעסן א מיליאנער וואס גיט א סך געלט פאר ״תומכי שבת״. קומט אריין א פרוי, שטאמלט ארויס בלויז פיר ווערטער, ״איך דארף אויף שבת״, אן קיין שום שאלות האט מען איר איינגעשריבן צו באקומען א פעקל. פרעג איך דעם מיליאנער, אפשר דארף זי נישט? אפשר האט זי יא, זי זאגט נאר אז זי דארף? זאגט מיר דער מיליאנער, איך בין גרייט אז מען זאל שיקען פאר צוואנציג יידען וואס דארפן נישט, אבי צום סוף זאל אנקומען פאר דעם איינעם וואס דארף עס יא!
אין וויליאמסבורג איז געווען א באקאנטער ״צדקה–איד״ רבי אברהם מרדכי פאלאטשעק ז״ל וואס האט געווידמעט זיין גאנץ לעבן ארום גיין נאך געלט, בייטאג און ביינאכט, און דערפון צוזאמען געשטעלט ״שבת פעקלעך״. יעדן דאנערשטיג אינמיטן נאכט, האט מען געטראגען פאר צענדליגער משפחות ״שבת פעקליך״. זיינע קינדער טוען דאס זעלבע ביז היינט. אויך איז געווען דער איש החסד, דער סאטמארער חסיד ר׳ שלום לויפער ז״ל, וואס פלעגט טיילן פיש און וויין פאר יעדן ייד וואס איז געקומען בעטען. זיין הויז אויף ראדני סטריט נעבן סאטמאר בית המדרש, איז געווען און איז נאך היינט באקאנט ווי אן אדרעס פאר ״פיש לכבוד שבת״ אומזיסט. היינט טוען עס נאך א סך אנדערע. אין מאנסי און אויך אין קרית יואל-מאנרא איז דא די באקאנטע צדקה חסד ״עזר לשבת״.
יעדער איינער וואס קלינגט אריין און זאגט בלויז די ווערטער: איך דארף א פעקל אויף שבת, וועט ער גלייך באקומען א פעקל וואס זאל זיין גענוג אויף שבת און בלייבן דערפון אויף די קומענדיגע וואך. אפילו ווען ער אליין רופט נישט, נאר א צווייטער וועט זאגן: דעם איד אויף יענער גאס אויף יענעם אדרעס, פעלט צו עסן, וועט מען אים צושיקען צו עסן אויף שבת, אן קיין שום שאלות.
נו, זאָג מיר: מי כעמך ישראל — ווער איז געגליכן צום יידישן פאלק?
אַ וואָרט פֿון גאָט צו ר׳ מענדל
A Message From God to Reb Mendl
פֿון בן ציון אדלער
איך וויל זיך דא אפרופן אויפן ארטיקל פון מרים שמולעוויטש-האפמאן, „מײַן מענדל‟.
„מיין״ טייערער מענדל, דיינע פראגעס זענען זייער שטארק, איך פארשטיי דיין ווייטאג, עס איז שרעקליך וואס איך האב געטוען צו מיין באליבטע פאלק, קיין שום פאלק האט דאס נישט מיטגעמאכט.
קודם וועל איך קלאר שטעלן וואס איך שרייב אין מיין תורה: יידן זענען מיין פאלק, איך האב אייך ליב ווי א טאטע זיין קינד, איך וועל אייך קיינמאל נישט פארגעסן, איך היט אייך, איך בין דער „שומר ישראל״ ביזן סוף פונעם גלות ווען עס וועט קומען די גאולה. דאן וועט זיין „לתקן עולם במלכות שד-י״, די וועלט וועט באקומען איר תיקון, יעדער וועט איינזען: „כי לה׳ המלוכה״, גאט איז דער מלך ישראל וגואלו [דער יידישער קעניג און איהר אויסלייזער].
„מיין מענדל״, די טירן פון גן עדן איז אפן פאר דיר, ביסט א צדיק גמור, פאר אלע וואס האבן מיטגעמאכט דעם ביטערן קריג, איז נישטא קיין גזר דין, איר זענט ריין ווי שניי. די בת קול שרייט: פתחו שערים ויבוא גוי צדיק שומר אמונים.
אבער אז דו פרעגסט וועל איך דיר יא זאגן.
אלס א חסיד ווייסטו אז דער תכלית פון אלע יידן איז זיך צו דערנענטערן צו גאט, היטען זיין תורה, מקיים זיין די תרי״ג מצות. פאר דעם האב איך באשאפען די וועלט, פאר דעם האבן איך אייך געשענקט די תורה, פאר דעם האלט איך אויף די וועלט.
איך האב אייך געגעבן מיין חכמה, די יידישע תורה, איך האב דארט באשריבן פינקטליך אלעס וואס איך וויל פון מיין פאלק, וויאזוי איך פיר די וועלט, וויאזוי יידן קענען ניצול ווערן פון אלדאס שלעכט.
מיין ערשטע ווארט צו אייך איז געווען: „אנכי״, איך בין אייער גאט, די גמרא גיט צו פארשטיין דאס ווארט א׳נ׳כ׳י׳ מיינט: א׳נא נ׳פשי כ׳תבית י׳הבית, גאט זאגט, איך האב אפגעשריבן מיין שכל אין די תורה.
דער „עם נבון וחכם״ האט געכאפט די תורה מיט צוויי הענט, געשריגן „נעשה ונשמע״, זיי זענען דערמיט געווארן באהאפטען צו מיר, איך האב אויפגעמאכט מיין מעיינות החכמה [קוואלן פון קלוגשאפט], עס געגאסן ווי א קוואל וואסער, איך האב אייך געגעבן א „תורה שבכתב״ פיר און צוואנציג ספרי תנ״ך, און „א תורה שבעל פה״, זעכציג בענדער ש״ס, ווי אויך וואונדערליכע מדרשים אן א שיעור. ספרים און ביכער וואס פילן אן טויזנעטער פאליצעס, אויך חכמים אויסערגעווייליכע, אנגעהויבן פון די פערציג מקבלי התורה פון משה רבינו ביז הלל הנשיא, דערנאך רבי עקיבא, רבן שמעון בן יוחאי, דער רמב„ם, דער האר״י, דער בעל שם טוב, און נאך צענדליגער טויזענטער.
„מיין טייערער מענדל״, ווען איך וואלט ווען נישט אין דעם תורה באשריבן פינקטליך פארוואס איך האב געטון אזא שרעקליכע זאך פאר מיין פאלק, ווען איך זאל ווען דאס טון פלוצלונג אן קיין שום מעלדונג פריער אז איך גיי עס טוען, פון איין מינוט אויף די צווייטע, ווען איך זאל ווען נישט שרייבן הונדערטער יארן פאר דעם, פינקטקליך מיט אלע דעטאלן, וואס עס גייט פאסירן מיטן עם הנבחר, דאן ביסטו גערעכט, וואלטן דיינע טענות געדארפט א תירוץ, איך וואלט ווען זיך נאכמאל באוויזען אויפן בארג סיני אבער אנדערש וואו און געגעבן צו פארשטיין פארוואס איך האב עס געטון.
אבער עס וואונדערט מיך, איך פארשטיי אפילו נישט פארוואס איך מוז דיך ענטפערן יעצט, ווען איך האב עס דיר געשריבן זייער קלאר. עפעס מאכסט זיך ווי די פארשטייסט נישט וואס מען רעדט צו דיר שוין טויזענטער יארן? איך האב דאך געשריבן פינקטליך „שווארץ אויף ווייס״, אלע פאסירונגען מיטן יידישן פאלק, פון ווען איר זענט אריין אין ארץ ישראל ביז איך וועל אייך שיקען משיח.
„מיין טייערער מענדל״, די תורה איז א „וועלט מאפע״, עס איז דאך מקוים געווארן אלעס וואס עס שטייט דארט, עס שטייט דארט אז דער בית המקדש וועט חרוב ווערן, איר וועט גיין אין גלות און וואס עס וועט געשען מיט אייך אין גלות, זעסטו דען נישט אז אלעס איז מקוים געווארן וואס איך האב געשריבן? זעסטו דען נישט אז די חכמים אין גמרא האבן פינקטליך געזאגט וואס עס וועט געשען מיט אידן אין די צייטן פון „עקבתא דמשיחא״. נו, וואס פאר א פראגעס האסטו? מאך אויף די ספרים, לערן די תורה.
דו ווילסט פארשטיין? ווייסטו זיכער אז צו פארשטיין געטליכקייט דארף מען לערנען זיין תורה הונדערט און איין מאל, צו פארשטיין עפעס פון גאט דארף מען כאטש איינמאל אין לעבן לערנען גאנץ תנ„ך מיט די מפורשים, איינמאל אין לעבן לערנען דורך די זעכציג מסכתות מיט רש״י תוספות און אלע ראשונים, איינמאל אין לעבן דורך לערנען מוסר ספרים, חסידישע ספרים, וואס גיבן צו פארשטיין מיין חכמה און וויאזוי איך פיר די וועלט.
ביטע לערן די תורה, וועסטו פארשטיין וואס איך וויל, וועט דיר ליכטיג ווערן אויף אלע דיינע פראגעס!
דידן נצח: אַ חסידישער ייִד איז אויף דער פֿרײַ
Victory Is Ours: A Hasidic Jew Has Been Freed
פֿון זלמן חסיד
דעם ארטיקל שרייב איך בלויז צו די וואס זענען באקאנט מיט דעם וואס עס מיינט „אן אמעריקאנער תפיסה”, אויב האט איר קיינמאל נישט באזוכט א תפיסה, וועט איר נישט פארשטיין.
אלס א ייד וואס ס׳טוט מיר וויי ווען א צווייטער איז אין צער, גיי איך אמאל באזוכען יידן אין דער תפיסה אין ניו יארק, איך וויל האבן מיטלייד. תפיסה איז א שרעקליך פלאץ, דער מענטש ווערט דערנידערט ערגער ווי א חיה, ער איז נישט א מענטש נאר א נומער, ער פארלירט זיין זעלבסט ווירדע. פארגעסט פון ליכטקייט.
ווי צו ברענגען חסידים צו ייִדישע פֿילמען און פּיעסעס
How to Bring Hasidim to Jewish Films and Plays
פֿון זלמן חסיד
איך האב א סך געהערט פונעם חסידישן ערשטען דור אין אמעריקע, ווען זיי זענען געקומען אַהער, זענען חסידישע מיידלעך און פרויען געגאנגען זען יידישע מואוויס. עס האט זיך אפגעשטעלט אינגאנצן.
היינט צו טאג עקזיסטירט דא אן אייזערנע וואנט צווישן חסידים און די יידישע שפילן. ווי שיין און אינטערעסאנט זיי זענען, וועט מען פון צענדליגער טויזענטער חסידישע פאמיליעס, נישט טרעפען דארט נאר פינף אדער צען באהאלטענע, אדער עטליכע יונגע געוועזענע חסידים.
ייִדן רופֿן ר׳ נחמנס שטעטל ברעסלאָוו, נישט בראָסלעוו
Jews Call Reb Nachman's Town Breslov, Not Broslev
פֿון בן־ציון אָדלער
איך וויל זיך אפרופן אויף הערשל גלעזערס ארטיקל: ״ר׳ נחמן האָט קיין מאָל נישט גערופֿן זײַן היים ברעסלאָוו״.
יידיש אלס א שפראך איז באשאפען געווארן ״אינטערנאציאנאל״. יעדע מדינה האט זיך דערין זיינע אויסדרוקן. מען קען נישט אפמאכן א כלל אויף יעדן ווארט אין דער יידישער שפראך. כאטש מען וויל זייער שטארק דאס טאן איז עס ווערטלאז. אין אונגארן האט מען גערופען דאס שטעטל ״בראסלוב״ און אזוי רופט עס אן דער ערשטער סאטמאר רבי יואל טייטלבוים אין זיין ספר ״ויואל משה״ (ח״ב סי׳ ק״נ).
איך קען נישט זיין קיין פוסק ביי וועלכן נאמען עס אנצורופען. וואס וועט שוין זיין אז איך וועל יא ארויסזאגן דעם פסק, וועט מען מיך דען הערן? דער פאקט מיט אונזער יידישער שפראך, איז: דער שפראך-רעדער פארעמט אויס די שפראך. עס קענען קומען פראפעסארן, יידיש-שפראך געלערנטע, זאלן זיי אויפצייגן פון שכל, פון קבלה, פון מסורה, פון די תורה, אז דאס ווארט איז נישט אויטענטיש, אויב דער המון עם רעדט עס ארויס אזוי, וועט עס אזוי בלייבן.
ווען חסידים זעצן זיך צו דער שבת־סעודה
When Hasidim Sit Down to Shabbos Dinner
פֿון זלמן חסיד
עס איז וואויל באקאנט די גוטע עסן פון יידן ביים שבת-טיש. סתם יידן וועלן עסן אלעס וואס איז גוטס, וואס עס לאזט זיך. ביי חסידים איז מען אבער מקפיד צו עסן די זעלבע מאכלים וואס ביי יעדער אנדערער חסידישער שבת־סעודה. אויב וויל מען געבן עפעס אנדערש, קען אן עקסטרעמער חסיד ווערן בייז. דערפאר וועל איך פארציילן אין קורצען ווי חסידים אין ברוקלין הייבן אָן דאָס עסן ביים שבת טיש.
1. שמעקן בשמים
דער שבת־טיש פרייטאג צו נאכט הייבט זיך אן ביים שמעקן בשמים. נאכן זינגען זמירות „שלום עליכם” און „אשת חיל” פאר קידוש, נעמט מען ארויס א בשמים־ביקסל, א סך וועלן האבן שיינע הערליכע זילבערנע שאכטלעך, צו באשיינעם דעם שבת טיש. אנדערע נעמען אויך צוויי ריטלעך הדסים, און מאכן דערויף א ברכה ״בורא עצי בשמים״, און עס שמעקן.
2. קידוש אויף וויין
חסידים אין ברוקלין האבן אלעמאל גענוצט די באקאנטע „קדם” וויין. היינט צו טאג איז אנדערש, גוטע כשר׳ע וויינען פון אלערליי פירמעס, איז נישט קיין חידוש ביים חסידישן עולם, ספעציעל אין די לעצטע יארן ווען די וויין שענקער האבן זיך צעשפרייט אין די לענג און אין די ברייט. אין וויליאמסבורג אליין איז דא 4 כשר׳ע וויין און ליקער געשעפטן, מען קען טרעפען הונדערטער ערליי וויינען, ביליגע און טייערע פון שענסטען און בעסטן, טרוקענע און פייכטע, יידן לאזן זיך אויסגעבן א סך געלד. צומאל אפילו איבער הונדערט דאלער פאר א גוט פלעשל וויין.
רוב וויינען זענען רויט, ווייל לויט דער הלכה איז א גרעסערע מצוה צו נעמען „רויטע” וויין, אויסער אויב מען גלייכט בעסער ווייסע וויין. א סך חסידים וועלן מאכן קידוש אויף א היימישן „מאסט” — זאפט פון אויסגעקוועטשטע טרויבן. די גאנץ פרומע חסידים וועלן מאכן קידוש אויף וויין איידער אויף טרויבן זאפט. אויך וועט אזא סארט חסיד נישט מאכן קידוש אויף א וויין וואס איז „מבושל”, געקאכט בשעתן מאכן עס.
דער בעכער וועט זיין פונעם שענסטן וואס מען קען זיך ערלויבן, זיכער נישט א פאפיר און פלעסטיק פאום גלעזעל. כמעט יעדער חסיד האט א זילבערנם בעכער אין זיין שראנק וואס ער נוצט שבת, מען וועט אונטערן בעכער שטעלן א טאץ אדער א טעלער.
3. צוויי שבת־חלות = לחם משנה
דאן קומט די שבת׳דיגע חלה, וויבאלד עס איז א חיוב סיי פאר מענער סיי פאר פרויען און מיידלעך צו האבן לחם משנה, דאס הייסט מאכן א ברכה אויף צוויי גאנצע חלות, און צעשניידן איין חלה דערפון, דערפאר וועט זיין אנגעגרייט 2 שיינע שבת׳דיגע חלות פארן ראש המשפחה, ער זאל מאכן א הויכע ברכה און דערמיט וועלן אלע מקיים זיין די מצוה פון האבן צוויי חלות.
די 2 שבת־חלות וועלן זיין צוגעדעקט מיט א חלה־דעקעל, צוליב עטליכע טעמים. עס זענען דא מענטשן וואס ווילן אז די חלה דעקעל זאל זיין א ווייסע קאליר דווקא. א סך וועלן נאכן שניידן די חלה צוזאמען נעמען די ברעקלעך וואס פאלן אויפן טיש פונעם שניידן, און זיי עסן.
4. פיש לכבוד שבת
דאן קומט די פיש, דאס איז א זאך וואס ווערט דערמאנט שוין אין גמרא: עסן פיש אין שבת. מען וועט דאס עסן די ערשטע, גלייך ביים אנהייב סעודה. עס זענען דא רביים וואס וועלן עסן פאר אלעס די אויגן פון די פיש. עס איז א מנהג ביי טייל חסידים צו עסן די פיש מיט די הענט, נישט מיט א גאפל. אנדערע שמייכלן זיך אונטער ווען מען הערט אזא אינטערסאנטן קאמישן מנהג. עס זענען דא חסידים וואס וועלן עסן דווקא לאקס פיש, דאס האט א סימן טהרה, וויבאלד לאקס פיש האבן מער פליספעדערן ווי אנדערע פיש.
און זיכער ווייסט יעדער אז שבת עסט מען געפילטע פיש, וואס איז דאך די מערסטע באקאנטע יידישע מאכל. אבער ווייניג ווייסן דעם טעם פארוואס האבן יידן אנגעהויבן צו עסן געפילטע פיש, דאס איז צוליב דעם וואס די פיש האבן נישט קיין ביינער, און מען איז נישט עובר די איסור פון אויסקלויבן ביינער פון פיש אין שבת.
5. חריף = טאמאטע זאפט
א „נייער עסן” איז אין די לעצטע צוויי צענדליג יאר צוגעקומען ווי א פארשפייז: די טאמאטן־סאלאט, אנדערע וועלן עס רופן: חריף, אדער „אראבישער סאלאט”, וויבאלד עס קומט פון ארץ ישראל און שטאמט פון די ספרדישע יידן וואס האבן עס ווארשיינדליך גענומען פון די אראבער. עס איז אביסל שארף און גיט צו א געשמאקן טעם צו די פיש.
אבער זייט געהיט ווייל עס זענען דא עקסטרעמע חסידים וואס האלטן אז ווער עס עסט טאמאטן־סאלאט ביי די שבת סעודה גייט אוועק פון גלייכן וועג, וויבאלד מען האט עס נישט געזען ביי אונזערע זיידעס.
6. מאכן א „לחיים”
נאך די פיש וועט מען טרינקען בראנפן אדער וויין און מען ווינטשט אלעמען א לחיים.
16 אופֿנים ווי חסידים פּראַווען דעם יום־טובֿ חנוכּה
16 Ways that Hasidim Celebrate Hanukkah
פֿון זלמן חסיד
ווען עס קומט צו חנוכה איז אין דער אמת׳ן נישט דא קיין גרויסער אונטערשייד צווישן חסידים ביז נישט חסידים. עס איז דאך א ״וועלטליכע יום טוב״. אפילו מענטשן וואס זענען גאנץ ווייט פון יידישקייט וועלן זיך אינדענטעפיצירן דערמיט. מען מעג ארבעטן, זיך אויפפירן פונקט ווי אינדערוואכן, מען דארף בלויז צינדען די ליכטלעך, גיין צו א חנוכה פארטי, שפילן דריידל, עסן לאטקעס אדער גוטע מילכיגע געבעקס, זיין גוט אויפגעלייגט, עס איז חנוכה! טא, וואס איז דער אונטערשייד פון ״חנוכה ביי חסידים״ ווי ערגעץ אנדערש?
1. קודם, וועט יעדער אין שטוב צינדן א חנוכה מנורה, נישט בלויז דער טאטע. ווען עס קומט מקיים זיין א מיצוה וועלן חסידים צינדן מהדרין מן המהדרין, „נאך בעסער ווי גוט‟. יעדעס קינד, אפילו די קינדערלעך פון דריי יאר, וועט צינדן אן עקסטערע מנורה.
2. דער חסיד זעט אין דעם וואכן טאג, עפעס מער ווי א געהעריגע יום טוב, ווייל יעדער יום טוב טאר ער דאך נישט מאכן קיין שום ארבעט, אפילו זיין טעלעפאן טאר ער נישט אנרירן, חוץ חנוכה [און פורים], דאס ווייזט אים אז ער קען איבערדרייען אמאל א וואכענדיגער טאג פאר אן עכטן יום טוב. א טייל חסידים גייען אנגעטון מיט שבת׳דיגע קליידער ווען מען צינדט די ליכט, אפילו דעם שטריימעל און בעקיטשע.
3. מען צינדט די ליכט, דער טאטע וועט העלפן דערנאך אלע קליינע אויך אנצינדען, מען פארברענגט, צום ווייניגסטען, א האלבע שעה ביי די ליכט. אלע אין שטוב, פון גרויס ביז קליין, מאמע, ברודער שוועסטער וועלן שטיין און קוקען אויף די ליכט א האלבע שעה, דאס רופט מען ״ליכט פון אור הגנוז״, [וואס שטאמט פון די ליכטיקייט וואס גאט האט באהאלטען ווען די וועלט איז באשאפען געווארן]. קוקן אויף די ליכט ברענגט ״יראת שמים״, מורא פאר גאט. עס שיינט אריין די ליכט פון די תורה אויפן נפש פון א ייד.
וואס טוט מען אין דער האלבער שעה? מען זינגט באקאנטע חנוכה לידער ווי ״מעוז צור ישועתי״ און יעדע חסידות האט זיך זיינע לידער, זיינע פזמונים. דער טאטע קען אינמיטן אונטערזונגען מיט די קינדער פון גרויס בענקעניש דאס באקאנטע יידישע ליד:
ברענט ליכטעלעך ברענט, ברענט ווי ווייט איר קענט
ווייל אייער פייער איז הייליג און טייער —
באלייכט די גאנצע וועלט.
4. א סך וועלן דאן צוזאמעננעמען די קינדער, מען וועט זיך אנכאפען ביי די הענט און מאכן א טענצעל, מען וועט זינגען און שפרינגען, ווייל ווי אלע ימים טובים, וועט דער חסיד ארויסברענגען אז די מיצוה איז נישט בלויז די אויסערליכע געשטעל פון די מצוה, א שיינע מנורה און שיינע ליכט, קויפן שיינע געשאנקען פאר די קינדער. דער חסיד וועט אויך זוכען אינעם יום טוב מער שפייז פאר זיין נשמה.
וואס האט פאסירט דא? מען האט געטראפען אביסל אויל וואס איז געווען ריין, מען האט געצינדען די מנורה, און מען מאכט דערפון א גאנצן יום טוב אויף אייביג? ווי קען זיין אז א קליינע שאכטל בוימל, וואס איז ארויס געקומען דערפון א נס, זאלן יידען האבן דערפון טויזענטער יארן שפעטער אזא חיות און לעבן?
גאט האט געוואלט אונז ווייזן עפעס מיט דעם נס. די גריכן האבן געוואלט אויסלעשען דעם פארשטאנד פון דעם ייד, דער ייד מיטן גוי זאלן טראכטן די זעלבע; דאס יידישע פאלק קען ווייטער בלייבן א פאלק, אבער אן זייער תורה, אן גלויבן אין גאט, נאר ״א פאלק צווישען אלע פעלקער״. פריער האבן די גריכן געלאזט לעבן דעם ייד, פארקערט גאר, א סך יידן זענען געווארן גרויס און אנגענומען ביי זיי. דער עיקר — די גריכן האבן געוואלט איז דער ייד זאל פארגעסן אז ער איז א טייל פונעם ״אתה בחרתנו״.
יידן האבן דאס שטארק באקעמפט. ווען גאט האט געוויזן דעם נס מיט א קריגל אויל, וואס האט געברענט פאר גאנצע אכט טעג, איז דער אויל געווען ווי חכמה, די קלוגשפאט פונעם ייד, דווקא דאן ווען עס דוכט זיך אים אז די גאנצע יידישע חכמה גייט אונטער, ווייזט השם אז מיט איין איינציגן קליינעם ביסל חכמה פון א ייד, וועט געשען א נס און עס וועט זיך צעשפרייטן די חכמה אויף די גאנצע וועלט אויף טויזענטער יארן.
אט דאס איז א סימן פארן ייד, אז ווען די צייט וועט קומען, וועט די יידישע קלוגשאפט ווערן אנגענומען און עס וועט מקיים ווערן דעם פסוק: כי מלאה הארץ דעה את ה׳ כמים לים מכסים, די גאנצע וועלט וועט ווערן אנגעפולט מיט קלוגשאפט און געטליכקייט פון גאט.
5. די מצוה איז מען זאל עס צינדען ווען עס איז שוין נאכט, די ליכט זאל זיין אויף א נידריגע פלאץ נאנט צו דער ערד. דאס לערנט אונדז אז די ליכט וואס שאפט זיך פון די מנורה, איז אזוי שטארק אז עס פארטרייבט די פינצטערניש, עס שיינט א ליכט אין די סאמע נידרריגסטע ערטער.
6. אויב עס וועט אמאל ארויסשפריצן אויף די ווענט צי אויף דער ערד, בוימל אדער פייער, און לאזט איבער א שווארצן פלעק, וועלן די חסידים זאגן: איי דאס איז א מחיה, עס וועט בלייבן א צייכן פון די הייליגע ליכט אויף א גאנץ יאר!
7. נאכן חנוכה צינדן וועלן זיך די קינדער ארומזעצען ארום טיש. יעדן טאג מאכט די מאמע ספעציעלע חנוכה מאכלים, געקעכטס וואס מען באלעקט זיך די פינגער דערמיט. ספעציעל וועט די מאמע מאכן מילכיגס פון קעז, דאס איז א מינהג שוין זייער אלט, אז חנוכה עסט מען קעז, וויבאלד דער נס איז צושטאנד געקומען דורך קעז, וואס יהודת האט געגעבן צו עסן פארן פיינט.
8. עס קען זיך מאכן אז דער עלטסטער בחור, אדער אפילו די טאטע וועט זאגן א תירוץ אויף ״בית יוסף׳ס קשיא״, וואס פארנעמעט א גרויס פלאץ ביי חסידים.
די קשיא וואס אלע פרעגן איז: פארוואס איז דא אכט טעג חנוכה בעת דער נס האט זיך געצויגן נישט מער ווי זיבן טאג? ווייל אין דעם ערשטען טאג האט דאך די אויל געברענט נאטירלעך, עס איז דאך געווען פאר איין טאג אויל?
אלע ספרים, רביס, צדיקים, דרשנים, לומדים, און סתם יידן, וועלן דאס איבערזאגן און פרעגן, ביי יעדן טיש און חסידישער פארטי וועט מען שמועסן פון דער קשיא, ֿמען וועט פרובירן צו ענטפערן א תירוץ דערויף.
9. דאן וועט מען שפילן דריידל. דאס איז נישט קיין שפיל בלויז פאר קליינע, נאר אפילו פאר דערוואקסענע, טאטעס און מאמעס. גרויסע רביים און צדיקים שפילן דריידעל, פאר דעם צוועק האבן די חסידים געקויפט דעם רבין אפילו א גאלדענעם דריידל. ביי חסידים זאגט מען: דריידל ברענגט אראפ גוטע השפעות און א סך גוטס, ״ווען מען דרייט פון הינטן דרייט זיך עפעס אויבן״.
10. בשעת די סעודות הערט נישט אויף די טיר צו קלאפן, די גלאק קלונגט יעדער דריי מינוט, יידן קומען נאך צדקה. נישט נאר גרויסע, נאר אפילו גאנץ קליינע קינדער, מיידעלעך און יינגעלעך, שטעלן צוזאם גאר א סך ״חנוכה געלט״ פאר צדקה צוועקן. זיי קומען יעדעס יאר, און יעדע נאכט חנוכה. יעדע יידישע שטוב וועט אויסטיילן א סך געלט, אפילו מען זאל געבן פאר יעדן איינעם בלויז פופציק סענט וועט עס אנקומען צו צענדליגער דאלערן א נאכט, א סך געבן פאר יעדן איין דאלער אדער אפילו פינעף דאלער.
11. זייער א סך מאל איילט זיך שוין דאן די טאטע און די גרויסע בחורים צום רבינ׳ס טיש, מען זאגט דרשות, מען זינגט לידער, מען שפירט א חיות אין דעם יום טוב.
12. און די פרויען? נישט געזארגט, זיי האבן פארטיס און צוזאמענקומען יעדען איינציגער נאכט, אמאל וועלן זיי האבן צוויי חנוכה פארטיס, איינס בייטאג און איינס ביינאכט.
13. א סך פרויען און מיידעלעך פירן נישט קיין שום ארבעט ווילאנג די חנוכה ליכט ברענען, וויבאלד דער נס איז צושטאנד געקומען דורך א פרוי, יהודית די טאכטער פון יוחנן כהן גדול.
14. יעדע משפחה האט א חנוכה מסיבה, וואו די משפחה קומט זיך צוזאמען, אזוי ווי די חסידים זענען געבענטשט מיט קינדער, וועט אויסקומען אז יעדע פאמיליע קומט זיך צוזאמען יעדער איינציגע נאכט, דאס הייסט אזוי: איינמאל וועט די זיידע-באבע מאכן א פארטי פאר די גאנצע פאמיליע פון אנהייבן ביזן סוף, און רוב מאל האט דאך א משפחה 2 זיידעס, דאס הייסט 2 נעכט חנוכה איז מען פארנומען מיט די פארטי פון באבע זיידע. די דריטע מאל איז עס די חנוכה פארטי פון די קינדער וואס האבן שוין חתונה געהאט וואס זענען ארויס פון שטוב, צוזאמען מיט די קינדער וואס זענען נאך געבליבן אין שטוב. די פערטע מאל איז עס די חנוכה פארטי פון די קינדער אין שטוב אליין.
יעדער פארטי האט זיך איר פראגראם, וואס קינדער לייגן אריין דערין זייער הארץ און נשמה.
אינמיטן קומט אן ״שבת חנוכה״ וואס איז אליין א געהויבענער שבת.
15. חסידים זאגן אז די איבערגעבליבענע אויל און די אפגעברענטע קנייטן וואס מען האט פארנוצט צו צינדן חנוכה ליכט, איז א סגולה, א סך וועלן דערמיט אנשמירן א רויז אויף די פיס, און זאגן אז דורך די זכות פון דער מצוה וועט דער רויז אינגאנצען אוועק גיין.
16. דער לעצטער טאג חנוכה הייסט ״זאת חנוכה״, גרעסער ווי אלע אנדערע חנוכה טעג. א סך רביים פירן דאן א ספעציעלן טיש, זיי וועלן מאכן א פייער און פארברענען די איבערגעבליבענע אויל, און מען וועט מאכן א טאנץ און זינגען ארום דעם פייער. אנדערע וועלן ווארטן מיט די איבערגעבליבע זאכן פון חנוכה, ביז ערב פסח, און עס פארברענען אין ״שריפת חמץ״.
איך בין געווען ביי א פריינד מיינעם, זינגט ער דאס ליד פון דעם באקאנטן חסידישן קאמפאזיטאר ״יום טוב עהרליך״ ביי זיין ליד ״חנוכה״, ער חזר׳ט איבער זיינע לעצטע ווערטער:
דאס איז די פייער פון חסידות — וואס ווארימט די הערצער אן
און עס איידעלט אויס די מידות — לאזט קיין שלעכטס ניט טאן
זאל השם געבן א פרייליכן לעבעדיגן חנוכה פאר גאנץ כלל ישראל.
מײַן זיידע גיט זיך נישט אונטער
My Zeyde Doesn't Give In
פֿון זלמן חסיד
פאריגע וואך איז מיר אויסגעקומען צו פארברענגען מיט מיין זיידע, זאל זיין געזונט און שטארק. זיכער איז עס נישט די ערשטע מאל ווען איך בין געווען ביי אים מיט מיין משפחה, אבער דאס מאל האב איך איינגעזען עפעס מער.
מיין זיידע איז אלט איבער די 90 יאר, נו אז מען לעבט דערלעבט מען. ער שטאמט פון א שטעטעל אין אונגארן, געלערנט אין ישיבה ביי רבי יהושע בוקסבוים, דער גאלאנטער רב, ער רעדט פון זיין רבי ווי איינער רעדט פון א מלאך פון הימל, אלעס ביי אים איז ״דער רבי״, ווי גלייך ער האט אים נעכטען געזען און צו אים נעכטן גערעדט.
ווען ער הייבט אן צו זאגן: „מיין רבי”, רינען ביי אים צוויי טרערן אויף די באקען. ער איז אזא טיפ ייד וואס איז אפילו צווישן חסידים, היינט צוטאג, א חידוש, אבער יעדער וואס איז אויפגעוואקסן צווישן חסידים ווייסט פון אזעלכע סארט יידן.
ווען מען שמועסט מיט אים איבער די בליק פון די וועלט, שאפט זיך א בילד ווי ער געהערט צו די פשרה׳לאזע מענטשן. ווען איינער היט נישט די געזעצען פון די תורה, אדער ער גלויבט נישט אין גאט, עקסיסטירט נישט ביי אים אזא זאך ווי א פּשרה, א דילאג, אדער כאטש ווייזען עפעס „מעסיקייט” אדער „טאלעראנץ”. ניין.
ביי אים זענען די שרעקליכסטע זינד, זאכן וואס ביי חסידים איז עס היינט ווי שוין מותר, ווי צום ביישפיל, כאפן א פאטאגראפיע פון אים, רעדן העבראיש, גיין אנגעטוען מיט א האנט זייגער. אויב איך וועל אים זאגן אז עס געפעלט מיר וואס די אידישע מדינה טוט און אז זי האט הצלחה מיט איר וועג, וועט ער עס רעכענען א גרעסערע עבירה ווי עסן חמץ אין פסח. רעדן עברית איז א גרעסערע עבירה ווי עסן טריפה. נאר אידיש דארף מען רעדן, ענגליש איז אסור. ווען אן אייניקעל טוט זיך אן א שייטל אנשטאט א טיכל אויפן קאפ, וועט זי זיך שעמען פאר אים די קומענדיגע האלב יאר, ביז ער געוויינט זיך דערצו.
אַן אָוונט אין אַ חסידישער שטוב אין ברוקלין
A Typical Evening in a Hasidic Home in Brooklyn
פֿון זלמן חסיד
נאכדעם וואס די מאמע האט אפגעקאכט די נאכט מאל, צוגעגרייט א טישטעך אויפן טיש, אפגעשמועסט אויפן טעלעפאן מיט דער משפחה און גוטע פריינדינעס, יעצט איז פונקט האלבער פיר נאכמיטאג. איר פיצעלע פון 2 יאר איז אנגעטון ווארים, נעמט זי אים אויף די הענט און לויפט ארויס צום באס, אפווארטן איהר פיר יעריג יונגעל.
אויפן גאס טרעפט זי זיך מיט א טוץ אנדערע מאמעס וואס ווארטן אויף זייערע קינדער. אויך נאכדעם וואס מען האט אפגענומען די קינדער, פארפירט מען א גוטען שמועס. דאס זענען די 15 רואיגע מינוטן וואס א חסידישע מאמע האט, מען רעדט פון אלעס אין דער וועלט, מען טוישט אינפארמאציע איינע מיט די צווייטע, וואס מען קאכט פאר נאכט מאל, א נייע סארט וועג וויאזוי צו מאכן א געוויסע עסן [א רעסעפי], וועלכע געשעפטען האבן די שענסטע נייע קליידער, וועלכע געשעפטן זענען די ביליגסטע, וועלכע קאמפאני שיך איז יעצט די סטייל ביי חסידים, וואו זענען די גרויסע מציאות, ווען גייט זיין די חתונה אין דער משפחה, ווער מאכט די קומענדיגע בר מצוה, ביי וועם איז די נאכט געבוירן א קינד, א מיידל אדער א יונגעל [דאס מיינט א קידוש אין שוהל אדער א ברית], מען פארציילט וויצען פון די קליינע קינדער און אייניקלעך, יעדע מאמע מיט איהר מעשה׳לע.
אין דער חסידישער וועלט איז בעסער צו זײַן אַ מאַן אָדער אַ פֿרוי?
In the Hasidic World, Is It Better to Be Male or Female?
פֿון זלמן חסיד
ס׳איז דא א באקאנט ווערטל, „דאס גראז איז תּמיד גרינער בײ יענעם”. דער באגריף איז מיר לעצטנס געקומען אין זינען, וויסנדיק אַז פרויען באקלאגן זיך אָפט אויף די מענער און די מענער — אויף די פרויען. האָב איך באשלאסן אנצושרײבן אן עסיי, ווי וואלטן ביידע מינים רעאַגירט אויף דער קשיא: בײ וועמען איז בעסער — בײ מענער אדער בײ פרויען?
אָט אַזוי וואָלט א פרוי מסתמא געענטפערט:
„זיכער איז בעסער צו זײן אַ זכר. ער האט גארנישט קיין אחריות אין שטוב, צופרי לויפט ער אין בית המדרש, ביינאכט ווען עס איז די מערסטע פארנומען אין שטוב, לויפט ער ארויס פון שטוב צו דאווענען מנחה־מעריב…
און דו ווייסט וויאזוי עס זעט אויס די שול?
א הויכער הערליכער בנין, געמאכט מיט שיינע מארמאר שטיינער, שטיבלעך אין אלע ווינקלעך, מיט אלע באקוועמליכקייטן, זומער מיט געשמאקע לופט־קילונג. קאווע און קוכען איז דא צו באקומען א גאנצן טאג, חברים און שמועסער פעלן נישט, אלע נייעסן פון דער גאנצע וועלט הערט מען זיך איין אין א רגע.
אויב דארף מען א טובה פון א חבר, אויב זוכט איינער אינפארמאציע איז די ערשטע אדרעס דאס צו טרעפען אין שול. און אויב דער מענטש פערזענדליך האט אמאל א שווערן טאג, וועט ער גלייך לויפן אין שול, צו לערנען אבער הערן א גוט ווארט, „זיך אויסלופטערן”.
דער זינגער מיכאל שניצלער — באַליבט בײַ דער חסידישער יוגנט
Singer Michael Schnitzler, A Favorite Among Young Hasidim
פֿון זלמן חסיד
די לעצטע וואכן איז די חסידישע וועלט בארייכערט געווארן מיט נאך אן אלבום, „מימיני מיכאל”, געזונגען דורכן וועלט בארימטן חסידישן זינגער, „מיכאל שניצלער”.
מיכאל האט שוין ארויסגעגעבן פילע אלבומען וואס ווערן געהערט און געזינגען ביי אלע חסידישע און יידישע שמחות. ער האָט א סך פארברענטע „חסידים”, גרויסע פארערער, בפרט ביי דער יונגווארג וואס האבן ליב זיין שניט פון זינגען. ער האט אויף זיי א גרויסע השפעה צום גוטען, ער שטארקט זיי. מען קען אים אנרופען „דער חסידישער שטערן” אין דער וועלט פון נגינה.
מיכאל איז געבוירן אין די תש״כ יארן צו זיין טאטן, אן אמאליגער טיפ פרומער איד, א פייערדיגער סאטמאר חסיד, ר׳ זושא שניצלער ע״ה, וועלכער איז געווען א מלמד אין דער סאטמארער תלמוד תורה אין וויליאמסבורג און נאכדעם אין מאנרא, ניו יארק. ער איז געווען זייער צוגעבונדען צו דעם סאטמאר׳ער רבין, רבי יואל טייטלבוים.
מיכאל איז פאר׳יתומט געווארן יונגערהייט פון זיין טאטען. ווי א בחור האט ער שוין געשפילט אין די חסידישע שפילן ווי, צום ביישפיל, די ראלע פֿון „טאטע” אויפ׳ן באקאנטן חסידישן שפיל „דער העלדישער סאלדאט”.
ער איז א מענטש מיט גרויס כאריזמע, זיין שיינער געשטעל און לעבעדיגער געזיכט גיט א סך צו צו זיינע לידער. ער געהערט צו די באקאנטע משפחה שניצלער וואס זענען געבענטשט מיט א סך מעלות. פון די משפחה איז אויך וואול באקאנט דער ניקלשבורגער רבי פון מאנסי, רבי יוסף יחיאל מיכל לעבאוויטש שליט״א, און אויך דער לעבעדיגער בדחן — דער ווישניצער חסיד, הרב החסיד רבי יעקב מיללער, יארמור רב, זאל ער זיין געזונט און שטארק.
אנגעהויבן האט מיכאל זיין קאריערע ווען ער האט געוואוינט אין סאטמאר׳ע שטעטעל מאנרא, שוין די היינטיגע „פאלם טרי”. עס איז געווען יום טוב סוכות ביי שמחת בית השואבה אין יאר תש״נ פאר 37 יאר צוריק, ווען איינער האט אים דערלאנגט א מיקראפאן און פארבעטן אים צו זינגען. ער האט זיך געשעמט אבער פון יענעם מאל האט מען אים אנגעהויבן אנצושטעלן צו זינגען אויף שמחות.
אויף זיינע סי־דיס זינגט ער אמאל טרויעריגע לידער, פון א טראגעדיע וואס איז אריבער אויף א מענטש, אדער פון די שווערע מלחמה יארן, וואס קריכט אריין ביזן אינעווייניגסטען ווינקעל פון א אידיש נפש, און עס קומט ארויס פון דארט הייסע טרערן. אבער ער זינגט אויך גאר לעבעדיגע און עכט חסידישע לידער וואס דערהייבן דעם מענטש, ציט אים ארויס פון די אטמספערע פון די נאר׳ישע מגושם׳דיגע וועלט צו א וועלט פון געטליכקייט.
זיין קול איז זיס, ציענדיג, און מיטן גאנצען קנאק, פול מיט ליבע פאר אלעס אין דער וועלט, ספעציעל פאר גאט און זיין תורה, פארן אידישן פאלק.
ער האט אן אייגענארטיגן מיטל פון גראמען. מען דערקענט זיי אפילו ווען מע ווייסט נישט גענוי ווער עס זינגט. ער איז באקאנט דערמיט ווייל ער באנוצט זיך זייער מיטן „לע” ביים סוף פון וואָרט. צום ביישפיל:
נאר מיט פחד שטייט דארט יעדער אידע׳לע
ביי דער זיסער שבת סעודה׳לע
דער בעל שם טוב זינגט זיך א לידעל׳ע
מען טאנצט דארט א רקידה׳לע
זייער א סך פון די היינטיגע באקאנטע זינגער ביי חסידים האבן געארבעט צוזאמען מיט אים אין זייערע ערשטע יארן, ווי דער באקאנטער זינגער ליפא שמעלצער און הרב ר׳ פינחס וועבער שליט״א.
זיין די־ווי־די „דער טאטע הערט” קען מען אפילו הערן אין עראפלאן ווי א טייל פון דער פארוויילונג וואס מע גיט צו באפרידיגן די רייזנדיקע מיט היימישע לידער.
ער טוט אויך א סך צדקה וחסד. ווען עס געפינט זיך א איד אין שפיטאל, ספעציעל א קינד וואס איז שטערבלעך קראנק, וועט ער פארן אהין צו זינגען פאר אים לידער און דערפרייען זיין הארץ.
אין איינע פון די לעצטע סי־דיס פארציילט ער אליין ווי וואונדערליך האבן זיינע לידער געהאלפען אידישע משפחות מיט געזונט, פרנסה, נחת און אלעס גיטס. אין יעדער מצב וואס א איד געפינט זיך טרעפט ער טרייסט אין „זיין נקודה׳לע”. עס הייסט „יא די קענסט”, ער אליין זאגט אז דאס ליד אינספירירט אים צום מערסטן.
אויסער די אלע סי־דיס וואס ער גיט ארויס, זינגט ער אויך ביי א סך חסידישע הויפן, און ביי פריוואטע שמחות.
אין אן אינטערוויו אין די אידישע אויסגאבע די וואך ווערט פארציילט אז ער האט שוין פארפאסט איבער הונדערט לידער, געזונגען אויף פיר טויזענט חתונות, 14 נייע אלבומען שוין ארויסגעגעבן, און זינגט שוין גאנצע דרייסיג יאר.
כלל ישראל ווינטשט אים פול הצלחה אין זיין ארבעט. זאל ער ווייטער דערפרייען אידן, כה לחי!
קענען חסידים ווערן הייסע חסידים פֿונעם פֿאָרווערטס?
Could the Hasidim Turn Into Disciples of the Forverts?
פֿון זלמן חסיד
אַן אָפּרוף אויף שׂרה־רחל שעכטערס עדיטאָריאַל, „וואָס וויל דער „פֿאָרווערטס?‟
ביי די חסידים פעלט ברוך השם נישט קיין אידישע ליטעראטור. נישט אומזיסט זעט מען נישט די „מאסן אויסוואנדערונג” פון חסידים וואס ליבן אזוי אידיש, צום פארווערטס.
די חסידיש־אידישע ביכער זענען ניי, מיט הערליכע ציכטיגע בלעטער, שטארק געבונדען, גרויסע אותיות פול מיט לעבן, געדרוקט מיט די נייעסטע טעכניק, מיר האבן פולע פאליציעס מיט ליטעראטור, און איבער אלעס איז עס אויך א ביזנעס. אידישע שרייבער און אידישע קאמפאניס ביי די חסידים מאכן ב״ה א סך געלט, די ביכער פארקויפן זיך אין די טויזענטער, מען לייענט עס מיט דורשט. איידער מען איז פארטיג מיט איינס קומען ארויס נאך פינף. אונזערע שרייבער זענען פרומע ערליכע גלויביגע אינגעלייט וואס פירן זיך יידיש לויט די תורה הונדערט פראצענט. אלע אונזערע אידישע ביכער זענען פול מיט פאזיטיווקייט, מיט לעבן און חיות, וואס גיט שטארקייט פארן לייענער, אמונה און כוח ער זאל קענען ווייטער אנגייען מיט זיין לעבן מיט מוט און שמחת הנפש.
עס פעלט אונז אויך ב״ה נישט קיין צייטונגען — סיי נאציאנאלע ווי „דער איד”, „דער בלאט”, „די צייטונג” — סיי לאקאלע אין ברוקלין, מאנסי, סקווירא. אין מאנרא, א שטייגער, קומען ארויס דריי לאקאלע אידישע צייטונגען: דער „בולעטין”, דער „דזשורנאל” און דער „וואכנשריפט”.
נו, אויב אזוי, פארוואס זאל די חסידים טאקע אויספעלן דער פארווערטס? א דורכשניטליכער חסיד האט נישט קיין ספעציעלע אינטערעס אין א יודישן זינגער — א מאן צו א פרוי — וואס זיין אדער איר יארצייט פאלט אויס היינט, אדער אז עס האט זיך אויפגעמאכט א אידיש קלאס פון זעקס שילערינס אין פוילן. וואס דארפן מיר וויסן די נייעס, ווען ביי חסידים מאכט זיך אויף יעדן טאג א קלאס פון 25 קינדער וואס וועלן רעדן אידיש זייער גאנץ לעבן?
און פארקערט — פארוואס זאל דער פארווערטס בכלל קוקן אויף חסידים? זאלן חסידים גיין זייער וועג, און זאל דער פארווערטס מיט אירע סעקולערע ליינער און שרייבער גייען איר וועג, און זאלן ביידע האבן הצלחה.
עס זענען דא גוטע סיבות פארוואס א חסיד זאל זיך דערווייטערן פונעם פארווערטס. ערשטענס זענען דארט דא א סך ארטיקלען וואס רעדן קעגן די תורה און אמונה, קעגן די מיצוות, קעגן דאס אידיש לעבן וואס א חסיד פירט. מער פון דעם, א סך שרייבער ווייזען ארויס א געוויסע פיינטשאפט צו חסידים און זייער טאגטעגליכן וועג, א סך שרייבער שטעלן זיך פֿאר אז אלע חסידים זענען נישט גוט. זיי נעמען „אלע” חסידים אריין אונטער איין נאמען, דאס ווארט „חסידים” איז א שלאגווארט פאר אל דאס שלעכטס.
מען וואלט זיי געדארפט לערנען אז מען מוז ליב האבן יעדען באשעפעניש, ואהבת לרעך כמוך. אויב טרעפט מען עפעס א חסרון ביי איין מענטש פון א גרופע איז דאס נישט קיין כלל אויף די גאנצע גרופע. איבעראל זענען דא גוטע און נישט־גוטע. דאס איז דאך די גרונדפרינציפ פון „אפנקייט” און טעלעראנץ. איז ווי נעמט מען אריין א געמיינדע אידן פון הונדערט טויזענט פאמיליעס צוזאמען אויפאיינמאל?
עס זעט אויס ווי די שרייבער האלטן אז דער כלל פון טאלעראנץ גילט נישט פֿאַר די חסידים. זיי דארף מען נישט ארייננעמען צווישן די לייענער פונעם פארווערטס. יא, דער ציל איז „אַרײַנצוציִען אוהבֿי־ייִדיש פֿון אַלע מינים”, אידיש איז נאך נישט אונטערגעגאנגען ווייל א זינגערין אין א ווייט לאנד זינגט עפעס א אידישע ליד פאר אירע סטודענטן, אבער פרעגן פרעגט זיך א קלאץ קשיא: חסידים זענען נישט פון די אוהבי יידיש?
מיט דעם אלעם, זענען אבער א סך חסידים קליגער פון דעם. חסידים האבן שוין איבערגעלעבט די צייטן ווען מען האט זיי באשריגן אלס „שונאי ישראל”, וואס מע האט געשריגן אויף זיי: „איר פארשוועכט דעם נאמען פון גאט!‟, „איר ארבעט נישט און איר מאכט נישט קיין געלט!‟ [איי, חסידים האבן ב״ה גרויסע ביזנעסער און א סך זענען שווערע ארבעטער, דאס דארף דער חסיד שפעטער קומען זיך פארענטפערן].
חסידים וואס לייענען יא דעם פארווערטס טוען עס ווייל זיי האבן ליב אידיש און האבן אויך ליב פרייהייט פון ווארט. עס געפעלט זיי דער געשמאקער סטיל פונעם פארווערטס, אפילו ווען עס איז סעקולער. די חסידים ווילן אויפנעמען יעדן יידישיסט פאזיטיוו און פרואוון זיך חברן מיט אים.
פארוואס איז דאס אזוי? ווייל זיי קוקען ארויס זיך צו לערנען חכמה און פארשטאנד פון א געלערנטען, ווי די משנה לערנט: איזהו חכם הלומד מכל אדם. א קלוגער מאן לערנט זיך פון יעדן איינעם. יא, מיר גלויבן אין גאט און אין די תורה מיט א שטארקע אמונה, מיר פלאגן זיך מיט איבערמענטשליכע כוחות אנצוהאלטן אונזער מסורה, זיך פירן וויאזוי מיר האבן געזען ביי אונזערע טאטעס־מאמעס זיידעס־באבעס, אבער מיר ווייזען טאלעראנץ און האבן ליב איינעם וואס רעדט אידיש, אפילו ער האלט אינגאנצען אנדערש ווי מיר האלטן.
א חסיד לייענט דעם פארווערטס ווייל ער האט זייער ליב צו זען ווי די אידישע שפראך שפרודעלט און לעבט, אפילו ביי נישט־גלויביגע אידן. עס איז ביי אים דער גרעסטער פארגעניגען צו זען ווי א סעקולערער מענטש רעדט אידיש, אידיש איז ביי אים ווי דאס נצחיות פון זיין גלויבן, עס גיט אים אנצוהערן אז יעדער איד האט עפעס א שטיקל שייכות, אפילו א גאנץ קליינע, צום אידישן פאלק.
נו, וויאזוי קען א חסיד טאקע ווערן א פייערדיגער חסיד פונעם פארווערטס? ער דארף פרייהייט פון ווארט „אין פולן זין פון ווארט”, נישט איינזייטיג. דער חסיד דארף זען אין דער צייטונג נישט נאר זאכן פון די אלגעמיינע סעקולערע אידן. פרייהייט מיינט אויך שרייבן וועגן תורה, וועגן אמונה, וועגן מיצוות און מעשים טובים, וועגן יידישקייט.
פרייהייט מיינט אז מען זאל זיין באקוועם צו שרייבן און צו לייענען אנטי מדינת ישראל מיינוגנען. א חסיד זאל זיך קענען אויסדריקן זיין מיינונג קעגן מדינת ישראל. אויב דער פארווערטס ערלויבט זיך צו הערן און שרייבן קריטיג קעגן חסידים, אפילו אויב אזויפיל חסידים ווערן בייז אויף זיי, דאן פארוואס זאלן זיי זיך נישט ערלויבן שרייבן קריטיג קעגן מדינת ישראל אפילו אויב אזופיל ישראלים ווערן בייז אויף זיי?
און פארוואס קען טאקע נישט אזא הויכגעשעצטער צייטונג ווי דער „פארווערטס” וואס שטאלצירט מיט איר פרייען וועג, נישט לאזן דרוקן ארטיקלען קעגן ציונות?
אויב דער ציל פון פארווערטס איז „צונויפֿצוברענגען ייִדן פֿון פֿאַרשידענע מיינונגען און הינטערגרונטן אַנשטאָט זיי נאָך מער צו דערווײַטערן איינער פֿונעם אַנדערן‟, דאן פרעגט זיך, פארוואס זאל מען נישט צונופברעגנען יידישסיטן מיט חסידים?
ווען דער חסיד וועט זען אז זייט ביי זייט פון סעקולערע ארטיקלען, געפינען זיך דארט ארטיקלען וועגן דעם לעבן פון חסידים, אויב די שרייבערס וועלן זיך באציען צו די פרינציפן פון די חסידים מיט רעספעקט, דאן וועט דער פארווערטס קענען צוציען צענדליגער טויזנעטער קלוגע אידיש־רעדענדיגע פריי־דענקענדיקע לייענער.
איך האב א חלום, אז דער פארווערטס זאל ווידמען ארטיקלעך פון אלעס וואס א חסיד דארף וויסן! דאן וועט דער חסיד נישט שפירן דעם פארווערטס פאר א פיינט, און וועט זיך קענען א סך לערנען פון דעם פארווערטס וואס איז טאקע פול מיט קלוגשאפט און אידישע פקחות.
מי יתן והיה!
איך וועל ענדיגן מיט די קלוגע ווערטער פון צוויי באגאבטע שרייבער פונעם פארווערטס: לייזער בורקא, אין זיין ארטיקל „אַנטלאָפֿענע און געבליבענע‟, און יואל מאטוועיעוו אין זיין ארטיקל סאַטמאַר: דער הײַנטיקער מין ייִדישלאַנד‟:
„…עס דאַכט זיך מיר, אַז די אויפֿגאַבע פֿון די ייִדישיסטן איז ניט צו שטיין אין אַ זײַט און זוכן חסרונות, נאָר אַרויסהעלפֿן די דאָזיקע צוויי גרופּעס, אין וועלכע עס ווענדט זיך מסתּמא די צוקונפֿט פֿון דער ייִדישער קולטור.‟
„איידער מע הייבט אָן באַגיסן סאַטמאַר מיט שוועבל און פּעך, זאָל מען זיך דערמאָנען, אַז מיר האָבן דאָ צו טאָן מיט אַ נײַעם מין ייִדישלאַנד, אַ גרויסן אינדזל פֿון אַ לעבעדיקער אַשכּנזישער עטנישער קולטור, וואָס אַנטוויקלט זיך איצט — נישט געקוקט אויף די פֿאַרשיידענע חסרונות — מיט אַ פֿאָנאָמענאַלער שנעלקייט.‟
קריגן חסידישע שולקינדער היימאַרבעט?
Do Hasidic Schoolchildren Get Homework?
פֿון זלמן חסיד
צו זיין א „מאמע” פון א קינד איז נישט קיין גרינגע זאך, צו זיין א „חסידישע מאמע” איז א סך שווערער, און צו זיין א חסידישע אידישע מאמע פון צען — צוועלף קינדער, און זיי לערנען וויאזוי א חסידישע מאמע וויל אירע קינדער זאלן זיין, ווען דער יונגסטער איז אן עופה׳לע פון איין יאר און די עלטסטע איז אכצען אבער צוואנציג, איז די שווערסטע זאך וואס מען קען זיך פארשטעלן.
אויב זאל מען זיך אינטערסירן ווען איז די שווערסטע שעה׳ן פון זיין א אידישע חסידישע מאמע וואס האט א שטוב מיט קינדער, וועט מען גראד באקומען דעם ענטפער דאס איז אין די צייט ווען זי גיט נאכטמאל פאר די קינדער, צווישן 5 און 7 אומגעפער.
און דווקא דעמאלטס צווישען איין שיפט קינדער און דאס צווייטע, איז די מאמע אויך פארנומען צו העלפן מיט היים ארבייט איר טאכטער, זאל זיין געזונט און שטארק.
פֿאַר וואָס גייען חסידים מיט אַ לאַנגער באָרד און פּאות?
Why Do Hasidim Have Such Long Beards and Peyos?
פֿון זלמן חסיד
עס איז נישט קיין נייעס היינט צו טאג צו זען טויזענטער חסידים אויף די גאסן אין ברוקלין מיט דעם פולן חסידישן טראכט, מיט א פולער בארד, צומאל אפילו לאנג און גרויס. 2 לאנגע פיאות הענגען ביי די זייטן.
מיט א 70 – 80 יאהר צוריק איז דאס געווען א חידוש אין ניו יורק, יא עס זענען אייביג געווען חסידישע אידן אין ניו יורק, אבער נאר א קליינער צאל. זיי זענען זיך צעוואקסען און זיך געמערט, היינט צו טאג זענען זיי נישט קיין מיעוט; צענדליגער און אפשר הונדערטער חסידישע קהילות קליינע און גרויסע אין די לענג און ברייט פון ברוקלין. כמעט אלע פון זיי קענען און רעדן מאמע לשון, יידיש, אין זייער טאג טעגליכן לעבן.
ווי די חסידים אין ברוקלין פּראַווען סוכּות
How Hasidim in Brooklyn Celebrate Sukkos
פֿון זלמן חסיד
די ערשטע טעג פון יום טוב סוכות ביי חסידים אין ברוקלין איז אריבער ווי יעדעס יאר, דערהויבן, געפראוועט ביי רבי׳ס, מיט דער משפחה, ביי דער קהילה.
א דורכנשיטליכע חסידישע פרוי וואס האט א משפחה פון 10 קינדער אדער מער, בלי עין הרע, די עלטסטע איז 25—30 און די יינגסטע איז 5—8, זיי וועלן זיך גרייטן צום יום טוב עטליכע וואכן פאר דעם.
אויב איז זי א בעל הבית/טע וואס האט ליב צו זיין מיט „א מינוט פריער‟ איידער א מינוט שפעטער, דאס ווערט גערופען ביי חסידים „אן אשת חיל”, וועט זי גרייטן דאס עסן שוין אינמיטן זומער. צום ביישפיל א סך וועלן מאכן די ״שמחת תורה קרויט״ אינמיטן זומער, און עס לייגן אין פריזער, עס זאל זיין גרייט אויף די ריכטיגע מינוט.
א טאג נאך יום כיפור וועט די מאמע אויסרעכענען וויפיל גרויסע און קליינע חלות וועט זי דארפען אויף יום טוב, ווער פון אירע גרויסע קינדער וועלן קומען עסן ביי איר — און פארגעסט נישט אז יעדע משפחה דארף כאטש 2 חלות פאר לחם משנה, חוץ פאר די קליינע קינדער, און וויפיל פארציעס פיש פעלט אויס פאר דעם יום טוב. אויב וועט ביי יעדער סעודה פון יום טוב זיין 6 דערוואקסענע: צום ביישפיל — טאטע מאמע, די 2 יונגע פארלעך מאן און ווייב, 3 גרויסע בחורים און 1 גרויס מיידל; דאס הייסט 10 פארציעס פיש א סעודה, איצט מאכט אליין א חשבון: 6 סעודות פאר די ערשטע טעג, דאס הייסט אז די מאמע שטעלט צו פאר די ערשטע 3 טעג יום טוב [ווייל דאס מאל פראוועט מען 2 טעג יום טוב און דערנאך שבת] גאנצע 60 פארציעס סעודות פיש. חוץ זופ, פלייש אאז״וו. און אויף אלע צוגעהערן ארום דעם עסן, ווי גוטע קוכנס און געטראנקען.
אָנגעזעענער רבֿ, יעקבֿ מאיר שעכטער, קומט קיין אומאַן
Prominent Rabbi, Yaakov Meir Shechter, Comes to Uman
פֿון זלמן חסיד
רבי יעקב מאיר שעכטער, אן 88־יאריקער אנערקענטער צדיק איבער דער וועלט, וואס וואוינט אין די געסעלעך פון מאה שערים, איז צום ערשטן מאל געפארן קיין אומאן אויף ראש־השנה.
רבי יעקב מאיר איז באקאנט ווי דער נשיא פון מוסדות „קרן אור‟, א צדקה ארגאניזאציע וואס גיט געלט פאר פרומע מאה שערים אידן, העלפט זיי חתונה מאכן און העלפט די תורה אידן צו לערנען תורה, העלפט זיי ארויס מיט זייער לעבן. טויזענטער בראסלעווער חסידים און אויך סתם עמך אידן, קלאפן אויף זיין טיהר במשך פון יאר, און ער גיט זיי א ברכה, אן עצה, מען קען זיך מיט אים דורכשמועסן, ער איז זייער א פראקטישער מענטש, און איז מחזק צובראכענע אידן. במשך פון זיין לעבן איז ער אן אדרעס פאר יעדן איד וואס זוכט א גוט ווארט.
ער איז פון די גרויסע קנאים אין ישראל און געהערט צו די ״עדה החרדית״, וואס זענען זייער אויסגעשפראכן אין זייער וועג אין אידישקייט, און אויך קעגן די אידישע מדינה אין ישראל.
ער איז באקאנט ווי א גרויסער בעל מקובל, איינער וואס איז וואויל באקאנט אין די רייד פון זוהר און קבלה, די רייד פון האר״י הקדוש. ער איז פון די ראשי ישיבות פון ישיבה ״שער השמים״ און פלעגט זאגן א שיעור יעדן טאג פאר א חבורה בעל מקובלים. ער האט שוין מחבר געווען גאר א סך ספרים לויט די לערע פון דעם צדיק רבי נחמן פון בראסלעוו. אויך זענען דא פון אים הונדערטער קאסעטעס און דרשות וואס ער האט במשך פון אלע זיינע יארן געזאגט.
אין פערזענליכן לעבן איז ער א גרויסער בעל יסורים, און האט מיטגעמאכט א סך שוועריקייטן, אבער דאס איז אפשר די סיבה פארוואס ער קען שטארקן און מחזק זיין אזויפיל מענטשן וואס קומען צו אים, וויבאלד ער פארשטייט יענעס מצב זייער גוט.
ר׳ יעקב מאיר איז איינער פון די פירער פון בראסלעוו׳ער חסידות, ער אליין דאווענט יעדען ראש השנה אין דער גרויסער שיל אין מאה שערים, פאר טויזענטער ירושלימער אידן וואס ווילן הערן זיינע תקיעות און זיין שרייען ״מן המצר״ פאר די תקיעות וואס איז א ״שם דבר״ אין דער גאנצער וועלט.
היייאר אבער איז ער אויף ראש השנה געפארן קיין אוקראינע אין דעם שטעטל אומאן, צו וויילן ביים ציון פון דעם געטליכן מאן רבי נחמן דער צדיק פון די בראסלעווער חסידות, צוזאמען מיט צענדליגער טויזענטער אידן. אייגענטליך וועט זיך דוכטן אז דאס איז אפשר נישט קיין נייעס, ווייל וועלכער בראסלעווער חסיד פארט דען נישט קיין אומאן אויף ראש השנה? איז אבער די מעשה, אז כאטש יעדער איינער וואס רופט זיך ״בראסלעוו״ וועט זיין אין אומאן, אבער דווקא רבי יעקב מאיר איז נאך קיינמאל נישט געווען אויף ראש השנה אין אומאן.
ווי נאר מען איז געוואויר געווארן דערפון, איז די חסידישע גאס געגאנגען כאדעראם, יעדער האט געפרעגט, וואס האט פאסירט? מה היום מימיים? פארוואס האט ער אפגעמאכט דאס יאר יא צו פארן? אויף די חסידישע גאס איז דא פארשידענע ״תירוצים״. מאנכע זאגן, ער האט א באהאלטענעם טעם וואס ער וויל נישט פארציילן, אנדערע זאגן אז דער פירער פון בראסלעווער חסידים אין לעצטער דור, הרב לוי יצחק בענדער, האט אים געבעטן ער זאל נישט פארן, נאר זאל פארבלייבן מיט די חסידים אין שיל אין מאה שערים. עס זענען דא אפילו די וואס זאגן אז די עכטע סיבה איז ווייל ער האט מורא צו פארן מיט אן עראפלאן. ער פלעגט יא הייסן אנדערע פארן, ער האט מחזק געווען און געזאגט דרשות פאר חסידים צו פארן, אבער ער אליין איז נישט געפארן.
דעריבער ווען עס האט זיך פארשפרייט די נייעס אז היייאר וועט ער קומען קיין אומאן איז געווען ״ששון ושמחה״ אויף די חסידישע גאס. אויב ס׳איז דא א סך אידן וואס פארן קיין אומאן, זענען היייאר געפארן נאך מער צוליב די בשורה, און נישט סתם אידן, נאר נגידים עשירים האבן אויסגעגעבן א סך געלט צו זיין מיט רבי יעקב מאיר אין אומאן.
רבי יעקב מאיר איז ארויסגעפארן מיט א פריוואטן פליגער פון ישראל קיין אוקראינע נאך פאר שבת סליחות, און האט דארט געוויילט אויף שבת. דער שבת איז געווען ווי מען זאגט ביי חסידים ״מעין עולם הבא״.
רבי יעקב מאיר׳ס פלאץ צו דאווענען איז געווען צווישען זיינע געטרייע חסידים, דאס פלאץ וואס מען רופט ״קריה נאמנה״, דאס איז אן עקסטער אפטיילונג פונעם אלגעמיינעם קיבוץ, אבער דאס יאר האט עס געטראגן א ספעציעלע חשיבות, ווייל ווען מען האט געהערט אז רבי יעקב מאיר איז געקומען קיין אומאן, האבן זיך איינגעשריבן פרישע הונדערטער פרומע אידן וואס זאלן דאווענען אין די בנינים פון ״קריה נאמנה״. אויב יעדעס יאר דאווענען דארט עטליכע הונדערט, איז עס דאס יאר געווען קרוב צו 2,000 אידן.
מען האט ווייניג געקענט זען רבי יעקב מאיר אין דער עפענטליכקייט; ער איז שוין היינט שוואך, און קומט ווייניג ארויס צום ברייטן ציבור, אבער דאך האבן אידן געשפירט פאר א זכיה צו דאווענען אין דעם זעלבען בנין פון ״קריה נאמנה״, וואו מען האט יא דארט געקענט זען פון מאל צו מאל דעם פנים פון דעם הייליגן צדיק.
איינמאל במשך פון דעם לאנגען ראש השנה וואך, האט מען יא געהאט די געלעגענהייט צו הערן די שטימע פון דעם צדיק. געווען איז עס ערב ראש השנה, ווען עס זאגן צוזאמען אלע אידן פון אלע שיכטן און קרייזען דעם תיקון הכללי ביים ציון. דאס ווערט מיטגעהאלטען לעבעדיג אין דער גאנצער וועלט, די התעוררות דארט איז זייער גרויס, יעדער האט די זכיה צוזאמען, כאיש אחד בלב אחד, בעטן פון גאט א גוט געבענטשט יאר צוזאמען מיט תשובה. דאן האט רבי יעקב מאיר געענדיגט די גרויסע תיקון הכללי צערעמאניע ווען ער האט געזאגט אויפן מיקראפאן מיט גרויס התעוררות די פסוקי היחוד „שמע ישראל ה׳ אלהינו ה׳ אחד‟.
דער הויכפונקט איז געווען מוצאי שבת נאך ראש השנה, ווען עס זענען זיך צוזאמען געקומען אלע חסידים רביים און משפיעים פון חסידות בראסלעוו, פון גרויס ביז קליין, ביי די בנינים פון ״קריה נאמנה״ בראש פון רבי יעקב מאיר שליט״א, וואו מען האט פארלייגט דעם אבן הפנה, דעם גרונטשטיין פון א שיינעם גרויסן בית המדרש פאר דער גרופע פון רבי יעקב מאיר שליט״א.
נאך ראש השנה במשך די טעג פון צום גדליה און מאנטיג האבן אלע גרויסע עשירים, ווי אויך סתם עמך אידן, רבנים און צדיקים געשטראמט צום הויז וואו דער צדיק איז איינגעשטאנען. זיי האָבן געוואלט די זכיה ער זאל פאר זיי מתפלל זיין פאר א גוט געבענטשט יאר.
אין אנדערע נייעס: היייאר איז געשען א היסטארישע טיילונג וואס וועט האבן ווייטגרייכעדיגע קאנסקעווענצען, און מען קען זאגן אז אזאנס האט נאך נישט פאסירט אין די היסטאריע פון בראסלעווער חסידות.
דער נייעס איז אז דער צענטראלער בראצלעווער קיבוץ, וואס ווערט אנגערופען ״דער קלויז״, איז געווארן צעטיילט אויף צוויי און עס זעט נישט אויס ווי דאס וועט אמאל צוזאמען קומען.
ווער עס ווייסט א ביסל פון בראסלעוו, ווייסט אויך אז ביי די בראסלעווער איז דאס דאווענען צוזאמען ראש השנה ממש א חוב. אלע דארפן דאווענען צוזאמען, מאכט נישט אויס צי מען איז גוט אדער שלעכט, צי מען איז א צדיק, א רשע, א בינוני, די בראסלעווער זאגן אז יעדער איינער האט א תיקון ביים רבין, און יעדער דארף זיין צוזאמען.
דאס איז היייאר געקומען צו א שלוס. מען האט זיך צעטיילט, און דער קיבוץ וועט פון היינט זיין אין אומאן אבער אויף מערערע פלעצער.
אייגענטליך זענען שוין לאנג דא א סך מנינים און קיבוצים אין דער גאנצער שטאט אומאן אבער די גרויסע צענטראלע קלויז איז געווען ביז היינט בלויז איינע.
די פרשה דרייט זיך ארום הרב אליעזר בערלאנד, דער פירער פון די מוסדות שובו בנים. די לעצטע יארן איז ער אנגעקלאגט געווארן אין מדינת ישראל און מען האט אים איינגעשפארט אין תפיסה. ער איז נישט געווען אין אומאן שוין עטליכע יאר, אבער דאס יאר האבן זיינע חסידים זיך איינגעבעטן ביי די רעגירונג, אז מען זאל אים לאזן פארן קיין אומאן. און אזוי איז טאקע געווען. ער האט באקומען רשות צו פארן.
ווי די נייעס איז באקאנט געווארן האט זיך א גרויסער פרומער ציבור אידן אפגעטיילט און אויפגעשטעלט אן אייגענעם ״קיבוץ״ ווייל זיי האבן נישט געוואלט דאווענען צוזאמען מיט איינעם וואס איז אנגעקלאגט געווארן אין א געריכט אין ישראל, און אויך טענה׳ן זיי אז זיינע חסידים מאכן גרויסע גערודער און דרייען איבער דעם קיבוץ.
בקיצור, דער פרומער מאה שערים ציבור האט זיך אפגעטיילט און געדאווענט עקסטער. דער נייער קיבוץ איז באשטאנען אויך פון קרוב צוויי טויזענט אידן.
דער עיקר — ווי אידען דאווענען זאל השם מקבל זיין זייערע תפילות.
ציוניזם: אידישקייט נאָך דער השׂכּלה
Zionism: Yiddishkeit After the Enlightenment
פֿון איזי פּאָזען
אין די סאטמארער געמיינדע וואו איך בין אויפגעוואקסן איז נישט געווען עפעס ערגער פון ציוניזם. “עס איז שוין בעסער זיך צו שמד’ן” האט מען אונדז געלערנט, “איידער ווי צו גלייבן אינם ציוניסטישן אפגאט.” נאכמער, אנטי-ציוניזם איז געווען א טייל פון אונזער אידענטיטעט און האט פארנומען א חשוב’ן ארט אין אונזער טאג-טעגליכן לעבן.
אנטי-ציוניסטן זענען פאראן א סך און אפילו צווישן יידן איז דאס נישט אומגעהערט. די בונדיסטן האבן פיינט געהאט דאס ציוניזם אלס א נאציאנאליסטישע אידעאלאגיע און אנדערע פארשרייען איר פארן אנברענגען די פאלעסטינער קאטאסטראפע. אבער ביי אונז אין סאטמאר האט מען איר פארדאמט פאר גאר אן אנדערע סיבה.
-
אַהיים
Home -
רעקלאַמעס
Advertise -
אַבאָנעמענטן
Subscribe -
תּנאָים און באַדינגען
Terms and Conditions -
פּריוואַטקייט־פּאָליטיק
Privacy Policy -
וועגן „פֿאָרווערטס‟
About -
וועבזײַט־מאַפּע
Sitemap -
אָפּטיילן
Sections -
ר. ס. ס.
RSS
Copyright © 2020, The Forward Association, Inc. All rights reserved.
