די אַלוועלטלעכע נשמה פֿון דער ייִדישער מוזיק

The Multicultural Soul of Jewish Music

פֿון ואיה וענה

אידישקייט גיט מיר אן אייגנארטיגע געלעגנהייט וועלכע ווייניג מענטשן אין דער וועלט פארמאגן — די מעגליכקייט זיך צו קענען אידענטיפיצירן אין אן אינטימען אופן מיט כלערליי קולטורן איבער דער וועלט, און תמיד פילן ווי איך בין ממש אינדערהיים.

זייענדיג באקאנט מיט די תפילות און שבת’דיגע זמירות פון פארשידענע אידישע קהילות ברענגט עס מיך נאנט צו מוזיקאלישע קלאנגען פון ווייטע שטעט און לענדער בארבע כנפות הארץ. בכלל איז די אידישע געאגראפיע זייער א ברייטע און שליסט איין א גאנצע וועלט פון מדינות וואו אידן האבן געוואוינט.

איך דארף נישט קריכן ווייט. אין מיין אייגענער פאמיליע קען איך טרעפן זיידעס און באבעס פון פארשידענע קולטור־שטריכן אינעם אשכנז’ישן ספעקטרום, מיט פארשידענע מסורות און דיאלעקטן. אינעם רעפערטואר פון יום־טוב’דיגע זמירות קען אן אשכנז’ישער איד טרעפן לידער מיט דייטשע קלאנגען (ווי למשל: “מעוז צור” פון חנוכה, “אלמעכטיגער גאט” פסח ביים סדר), לידער מיט מזרח־אייראפעישע קלאנגען (דא קומט אריין דער גרעסטער טייל פון דער חסידישער מוזיק), און אפילו לידער מיט טיפע אריענטאלישע קלאנגען: די פרייגישע אדער “אידישע” סקאַלע.

דער נאנטער שייכות וואס אשכנז’ישע אידן האבן היינט צוטאגס מיט ספרד’ישע אידן אין ארץ ישראל האט נאך מער אריינגעברענגט די מיטל־מזרח מוזיק אין אונזער מוזיקאלישן טעם, און אזוי קענען מיר זיך פילן אינדערהיים ביי סיי וועלכן קלאנג וואס קומט פון מיטללענדישע מדינות, אראבישע מדינות, אדער אייראפעישע מדינות. און ווירקליך, הערנדיג מוזיק פון וועלכן לאנד ס’זאל נישט זיין קען זיך מיר אפט דאכטן ווי ס’איז אינגאנצן מיין אייגנס, ווי איך וואלט אויף דער מוזיק געבוירן און געאטעמט פון דער מינוט וואס איך בין געקומען אויף דער וועלט.

ווען איך הער מוזיק פון דער רויטער ארמיי בענקט מיך מיט ציפעניש צו קינדער־זכרונות וועלכע איך קען נישט געהעריג אנטאפן מיט דער האנט. ס’ווערט דארט אריינגעמישט דער אנדענק פון זיידע באבע, טאטע מאמע, קינדער קאסעטלעך פון יום־טוב ערליך, אאז״וו. נעמט, צום ביישפיל, דאס ליד “אויף די בערג פון מאנטשוריא”, וואס איך בין זיכער אז ס’מאכט אויף מיר דעם זעלבן נאסטאלגישן איינדרוק ווי אויף סיי וועלכן רוסישן מענטש. ס’איז מאדנע און איראניש, אבער ווען איך זע עפעס וואס שמעקט מיט רוסישן פאטריאטיזם, זע איך עפעס פון זיך אליין אין דעם. איך האב ליב די רוסן.

ליינענדיג דאס בוך “צמח אטלאס” פון חיים גראדע האב איך געפילט ווי ער האט דערטאפט דעם סאמע תוך פון דער אידישער נשמה, אבער צו דער זעלבער צייט האט עס מיך דערמאנט דעם סטיל פון “אנא קארענינא” וואס איז געשריבן דורך דעם רוסישן שרייבער טאלסטוי. ביידע ביכער זענען געשריבן לאנג, ארומנעמענדיג אן ערך אכט הונדערט בלעטער אדער מער, און זיי קריכן אריין אין טיפע דעטאלן פונעם לעבן. ביידע זענען דורכגעווייקט מיט נשמה. נאך מער פון דעם, די שילדערונגען פונעם רוסישן לעבן אין טאלסטוי’ס בוך דערמאנען אפט די מנהגים פון חסידישע אידן…

דאס אלץ קומט אבער נישט צו א ליד וואס איז געשאפן אויף דער פרייגישער סקאלע, אזא וועלכע וויגט איין די נשמה אין א ראש־השנה’דיגער אטמאספער. איך געדענק ווען איך בין אלס קינד געפארן מיט מיינע געשוויסטער אויף א ווייטער נסיעה און מיר האבן מיטאמאל דערהערט א נישט־אידיש ליד וועלכע איז געשאפן געווארן אויף אט דער מוזיקאלישער סקאלע. דאס ליד האט אונז שטארק דורכגענומען און מיר האבן זיך איינגע’חזר’ט דאס “אידישע” ליד וועלכע מיר האבן געהערט אונטערוועגנס. מיר האבן זיך נישט געקענט גענוג אפוואונדערן פון דער שיינקייט פון יענעם ליד. ווען איך בין עלטער געווארן האב איך עס אפירגעזוכט אויפ’ן אינטערנעט און ס’איז מיר געקומען טרערן ווען איך האב עס געפונען.

ערשט שפעטער האב איך באמערקט ווי שטארק די אידישע רעפערטואר איז דורכגעזאפט מיט דעם סטיל מוזיק וועלכע דערמאנט אינעם מיטל מזרח. דער מוזיק פארשער מ. גשורי (אינעם בוך “ירושלים עיר המוסיקה”) זאגט אז דאס אידישע דאווענען ביז צו דער צייט ווען די חזנים האבן אנגעהויבן פארדרייען דעם נוסח איז געווען שטארק ענלעך צו, להבדיל, דעם גרעגארישן נוסח פון דער קירכע, וועלכע איז אליין מיטל-מזרח’דיג, און איז לויט גשורי איינגעפירט געווארן דורך די ערשטע קריסטן וועלכע זענען געווען אידן וואס האבן אריינגעברענגט די אידישע ליטורגיע אין דער קירכע (צוויי אזעלכע אידישע מוזיקער, וועלכע זענען געווען לויים, ליגן באגראבן אין רוים). די ענליכקייט צווישן דעם אידישן נוסח און יענעם אלטן שאנט, צייגן אז אינעם אידישן דאווענען געפינען זיך מסתמא אפקלאנגען פון דער אלטער שירת הלויים מזמן הבית, ווייניגסטנס דארט וואו די חזנים האבן נישט קאליע געמאכט דעם אריגינעלן נוסח.

אזוי צי אזוי, איז דא עפעס אינעם קלאנג פונעם מיטל־מזרח וואס באאומרואיגט די נשמה, עפעס וואס פאדערט אויף און לאזט נישט שלאפן. אין דער שטילקייט פון דער נאכט טרעף איך זיך אפט אויפזוכן אראבישע לידער, אדער ספרד’ישע מקאמים, וועלכע פילן אן דאס הארץ מיט א נאגעניש און געטליכע דורשט. בסוד מעג איך דערציילן אז איך האב אויך ליב דאס קול ווי דער אראבישער מואזין אין ארץ ישראל רופט אז מ’זאל קומען דאווענען צו אללא… די מעלאנכאלישע תנועה פונעם מואזין דערמאנט מיך אין א הארציגן נוסח וואס מיר האבן אין די שבת’דיגע זמירות און תפילות. וואס נאך, ס’דערמאנט מיך גלאט אזוי זכרונות פון די קינדער יארן ווען איך האב אזוי אפט געהערט דעם מואזין אין ארץ ישראל, און איך בין אפט איינגעשלאפן ביינאכט צום קול פון אראבישער מוזיק פונדערווייטנס.

ס’זענען דא פארשידענע סיבות פארוואס איך האב ליב מיין אידישן חינוך, נאר מיר זעט דאס אויס צו זיין נאך א סיבה: א דאנק די ברייטקייט פון די אידישע תפוצות, א דאנק די פארשידנארטיגקייט פון אונזער אפשטאם, בין איך בכח זיך צו פילן ווי א טייל פון א פילפארביגער וועלט. ביים קומען אין בארירונג מיט געוויסע קולטורן קען איך זיך אמאל שווערן ווי זיי וואלטן געווען מיינע אייגענע. די געשיכטע פון כמעט יעדן לאנד אין דער וועלט שפילט א ראלע אין דער אידישער געשיכטע (צוליב די דארטיגע אידן), און אזוי אנטוויקלען מיר אן אינטימען קשר מיט יעדן ווינקל אויפ’ן כדור הארץ. מיט איין ווארט, דער אידישער נאציאנאליזם איז טיף אריינגעוואקסן אינעם סאמע תוך פון דער אלוועלטליכער מענטשליכער נשמה.