ס׳זײַנען פֿאַראַן מענטשן, װאָס אױף זײער פּנים ליגט דער שטעמפּל פֿון זײער גורל. אַזאַ ייִד איז געװען משה בלעכער. ערשטנס, האָט ער אױסגעזען אַן ארץ־ישׂראל־ייִד, אַ תּימנער, אָדער עמעץ װאָס קומט פֿון שושן־הבירה. זײַן פּנים איז געװען טונקל, אָפּגעברענט, צעקנײטשט און געלבלעך, װי פֿון אַ טראָפּישער זון װאָס האָט געשײַנט דערױף זינט אוראַלטע צײַטן… צװײטנס, איז געװען אין זײַנע אױגן אַ פֿאַרחלומטקײט אַזאַ, װאָס מ׳זעט גאָרנישט אין די היגע מקומות. ס׳האָט זיך געדוכט, אַז די אױגן זײַנע זעען זאַכן פֿאַרהױלענע, װײַטע און אפֿשר אױך פֿאַרגאַנגענע, אָדער קומענדיקע.
משה בלעכער האָט געקאָנט אין די קלײנע אותיות, און ער האָט מיט מײַן פֿאָטער אַלע מאָל געשמועסט װעגן אײן זאַך: װעגן משיחס קומען. ער איז געװען געניט אין אַלע פּסוקים װאָס האָבן צו טאָן דערמיט, אין אַלע גמראס און מדרשים, װוּ דער קץ־משיח װערט דערמאָנט. באַזונדער האָט ער געהאַט אַ נײַגער צו די פֿאַרהױלענע פּסוקים אין דניאל. ער האָט אַלע מאָל זיך געגריבלט דערװעגן און דערבײַ זײַנען די פֿאַרחלומטע אױגן זײַנע געװאָרן נאָך פֿאַרחלומטער.
די טאָכטער פֿונעם פּאָעט לייבו לעווין, האָט רות לעווין שוין יונגערהייט אָנגעהויבן אויפֿטרעטן מיט ייִדישע לידער, און זי איז הײַנט פֿון די סאַמע באַקאַנטסטע זינגערס פֿונעם ייִדישן רעפּערטואַר אין ישׂראל. אין דעם דאָזיקן מוזיק־ווידעאָ, וואָס מע האָט פֿילמירט אינעם סטיל פֿון די 1920ער יאָרן (ווי מע וואָלט געמאַכט מוזיק־ווידעאָס אין די 1920ער יאָרן) זינגט זי אַ קאַבאַרעט־ליד, וואָס איז געווען פּאָפּולער אין וואַרשע אין די 1930ער יאָרן. אַבֿישי פֿיש, וואָס שפּילט אויף דער פּיאַנע, האָט דאָס ליד אַראַנזשירט.
אין דער צײַט פֿון ניקאָלײַ דעם ערשטן האָט זיך איין מאָל געמאַכט, אַז עס איז געווען אַ וואַקאַנס אויף אַ שטעלע פֿאַר אַ הויכן באַאַמטן. האָט דער מיניסטער גראָד אויסגעקליבן ניט אַזוי אַ געבילדעטן מאַן, נאָר זייער אַ רײַכן. אַז דער קיסר האָט זיך דערוווּסט, האָט ער גערופֿן דעם מיניסטער און געזאָגט:
— איך גיב דיר מײַן וואָרט, אַז איך וועל דיר גאָרניט טאָן. נאָר זאָג מיר דעם אמת, וואָס האָסטו עפּעס אויסגעקליבן יענעם מאַן?
— איך זאָג דיר דעם אמת, — האָט דער מיניסטער געענטפֿערט, — ער האָט מיר געגעבן 25 טויזנט רובל, איך זאָל אים געבן די שטעלע.
— אַזוי גאָר, — האָט זיך דער קיסר אָפּגערופֿן, — דו פֿאַרקויפֿסט דײַן פֿאָטערלאַנד פֿאַר געלט?
— וואָס זאָל איך טאָן? — פֿאַרענטפֿערט זיך דער מיניסטער, — איך האָב נאָך ניט אויסגעצאָלט אין גאַנצן וואָס מײַן שטעלע האָט מיך געקאָסט.
אַבֿרהם קאַרפּינאָװיטש, עליו־השלום, די פֿרײלעכע נשמה פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור־חבֿרה, האָט מיך אַ מאָל אַ פֿרעג געטאָן:
„צי װײסטו פֿאַר װאָס רופֿט מען דעם פֿיש „פֿיש‟?
„נו…
„קודם־כּל, זעט ער אױס װי אַ פֿיש, און צװײטנס, ער האָט אַ ריח װי אַ
פֿיש, איז פֿאַר װאָס זאָל מען אים ניט רופֿן „פֿיש?…‟
אַ מאָל איז געווען אַ קליינע פּרינצעסין, וואָס האָט ליב געהאַט פּאָניס. בײַ טאָג האָט זי געטראַכט וועגן פּאָניס און בײַ נאַכט האָט זי פֿון זיי געחלומט. יעדן טאָג, בײַ יעדער געלעגנהייט, ווען די משפּחה האָט געגעסן פֿרישטיק אָדער וועטשערע, אָדער סתּם געטרונקען טיי, פֿלעגט זי בעטן אַ פּאָני בײַם טאַטן (דער מלך), אָדער בײַ דער מאַמען (די מלכּה), אָדער בײַ אַ פֿעטער, אַ מומע, אָדער ווײַטערע קרובֿים (פֿאַרשיידענע הערצאָגן, גראַפֿן וכדומה). אָבער יעדעס מאָל האָבן די דערוואַקסענע געענטפֿערט: „ניין, דו ביסט נאָך צו קליין; אפֿשר, ווען דו וועסט אויסוואַקסן און ווערן אַ גרויס מיידל, וועסטו קענען באַקומען אַ פּאָני‟.
די קליינע פּרינצעסין האָט געוואַרט און געוואַרט — אפֿשר דרײַ וואָכן, און ווידער באַקומען דעם זעלביקן ענטפֿער. סוף־כּל־סוף, האָט זי באַשלאָסן: „אויב איך קען נישט קריגן מײַן פּאָני מיט גוטן, וועל איך אים קריגן מיט בייזן‟.
ווער עס האָט פֿאַר אַ יאָרן פֿאַרפֿעלט די גלענצנדיקע אויפֿפֿירונג פֿון בעקעטס „וואַרטן אויף גאָדאָ‟ פֿונעם „נײַעם ייִדישן רעפּערטואַר טעאַטער‟, האָט איצט מזל, ווײַל די טרופּע וועט זי באַנײַען דעם סעפּטעמבער בײַם „באַראָו סטריט טעאַטער‟ אין ניו־יאָרק (פֿאַר מער אינפֿאָרמאַציע קלינגט 212-243-6232). מע קען זי אויך זען ממש אין די טעג, ווײַל מע שפּילט זי איצט אויפֿן אינטערנאַציאָנאַלן בעקעט־פֿעסטיוואַל אין עניסקילען, צפֿון־אירלאַנד.
דעם טעקסט פֿון דער פּיעסע האָט איבערגעזעצט שיין בייקער, וואָס שפּילט אויך די ראָלע פֿון וולאַדימיר אין דער פֿאָרשטעלונג. אין דעם דאָזיקן ווידעאָ־אויסצוג שפּילט רפֿאל גאָלדוואַסער (דירעקטאָר פֿונעם ייִדישן „לופֿטעאַטער‟ אין שטראַסבורג) די ראָלע פֿון לאָקי, געוויינטלעך, אַ שטילער שקלאַף, וואָס טראָגט אָבער אין זיך אַן אומגעוויינטלעכן כּוח. ער זאָגט נאָר צוויי זאַצן אין משך פֿון דער גאַנצער פּיעסע, אָבער ווי באַלד ער טוט אָן זײַן היטל, הייבט ער אָן טראַכטן אויף אַ קול — און מע קען אים שוין ניט אָפּשטעלן. דער איינציקער זאַץ זײַנער ווערט פֿאַרוואַנדלט אין אַ מאָנאָלאָג פֿון איבער 700 ווערטער!
אַ רוסישער פּאָליציאַנט האָט געפֿירט אַ ייִדישן פֿאַרברעכער צו דער תּפֿיסה. אויפֿן וועג זײַנען זיי פֿאַרבײַגעגאַנגען אַ פּלויט, וואָס האָט זיך געגרענעצט מיט אַן אַנדער מדינה, וווּ דער פֿאַרברעכער וואָלט געקאָנט זײַן פֿרײַ. רופֿט זיך אָפּ דער ייִד:
— טו מיט מיר וואָס דו ווילסט, נאָר וואַרף מיך ניט אַריבער איבערן פּלויט!
דער פּאָליציאַנט איז געוואָרן שטאַרק אויפֿגעבראַכט.
— אַ חוצפּה פֿון אַ ייִדן! — האָט ער אויסגעשריִען. און דערבײַ האָט ער אויפֿגעהויבן דעם פֿאַרברעכער מיט ביידע הענט און אים אַריבערגעוואָרפֿן איבערן פּלויט.
אַ סך פֿון די באַװוּסטע מענטשן זײַנען אױף דער עלטער געװאָרן גרױסע קונדסים. עס װײַזט אױס, אַז קינדװײַז האָבן זײ ניט געהאַט קײן צײַט אױף כּלערלײ שפּיצלעך און שטותים, און איצט, װען זײ זײַנען געװאָרן באַרימט און אומאָפּהענגיק, האָט די באַהאַלטענע קונדסישע שׂימחה דורכגעריסן די עטיקעט־מחיצה און אַרױסגעשפּרונגען אױף דער פֿרײַ.
אַלבערט אײַנשטײן האָט פּלוצעם אָנגעהױבן אַרױסשטעקן די צונג און „מאַכן אַ נאָז‟; סאַלװאַדאָר דאַלי האָט ליב באַקומען אונטערלײגן אַ לעבעדיקע זשאַבע אין יענעמס טעלער; אַרטור שאָפּענהאַוער פֿלעגט אָנשיטן אַ ביסל לאַקסיר־מיטל אין קאַװע פֿון יענע פֿרױען, װעלכע פֿלעגן דערגײן אים די יאָרן מיט דער פֿראַגע: „פֿאַר װאָס זענט איר ניט קײן חתונה געהאַטער?‟, מאַרק טװיין האָט ליב געהאַט צו שפּילן אין סנוקער (ביליאַרדן), אָבער נאָר מיט זיך אַלײן; דן בן־עמוץ האָט שפּאַצירט איבער די תּל־אָבֿיבֿער גאַסן, אָנגעטאָן אין אַן אַראַבישער נאַכטהעמד…
אין ציבריקע האָבן די בעל־עגלות, פֿאָרנדיק פֿון דער סטאַנציע צוריק אין שטעטל, זיך אָפּגעשטעלט בײַ מאָטין צו כאַפּן אַ “דעך”. די פֿערד האָט מען געגעבן אַ בראָץ הײ און אַלײן איז מען אַרײַנגעגאַנגען, אױך װער ס׳האָט געװאָלט פֿון די פּאַרשױנען, צו מאָטין אין קרעטשמע עפּעס איבערכאַפּן.
מאָטיס װײַב, שׂרה, האָט אָנגעגרײט פֿעטע ראָסלפֿלײשן, געזאָטענע אײער, לאַדישעס מיט סמעטענע, כּדי דער עולם זאָל זיך קענען אונטערלענען דאָס האַרץ.
צווישן די גרעסטע אוצרות פֿונעם ווילנער ייִדישן אינסטיטוט דאַרף מען אויך רעכענען די ביבליאָטעקערין פֿאַניע יאָכעלעס בראַנצאָווסקי, איינע פֿון די ווייניק פֿאַרבליבענע ווילנער ייִדן, וואָס געדענקען די שטאָט פֿון פֿאַר דער מלחמה. אין דעם דאָזיקן ווידעאָ־שפּאַציר פֿירט זי אונדז איבער די פֿאַרשיידענע ערטער פֿאַרבונדן מיט איר אייגענער און מיט דער אַלגעמיינער געשיכטע פֿון ווילנער ייִדנטום. אַלץ דערציילט זי אויף ייִדיש, פֿאַרשטייט זיך, ווײַל פֿריִער האָט ווילנע געשמט ווי די ייִדישסטע שטאָט אויף דער וועלט (כאָטש פֿון דער לינגוויסטישער פּערספּעקטיוו). „אין ווילנע‟, זאָגט זי, „פֿאַר דער מלחמה איז ניט געווען קיין ייִד וואָס האָט ניט געקענט ייִדיש‟. אויך ניט ווייניק ניט־ייִדן האָבן געקענט די שפּראַך, דורכן קאָנטאַקט מיט ייִדן.
אַ ייִד קלאַפּט אָן אין מיטן דער נאַכט פֿון ערבֿ־יום־כּיפּור בײַם דאָזאָר (כּלל־טוער) אין שטעטל.
אַ דערשראָקענער און אַ פֿאַרשלאָפֿענער קומט דער דאָזאָר צו דער טיר און פֿרעגט דעם ייִדן:
— וואָס איז געשען?
— איך בין געקומען, — זאָגט דער ייִד, — אײַך בעטן, איר זאָלט מיר מוחל זײַן!
— וואָס האָט איר מיר דען געטאָן פֿאַר אַ שלעכטס, וואָס איך דאַרף אײַך מוחל זײַן?
— איך האָב אויף אײַך שטענדיק געזאָגט, אַז איר זענט אַ רשע מרושע, אַן אויסוואָרף, בעט איך אײַך איר זאָלט מיר מוחל זײַן!
— נו, גוט, — זאָגט דער דאָזאָר, — כ’בין אײַך מוחל! אָבער פֿאַר וואָס זענט איר צו מיר ניט געקומען אין דער פֿרי, נאָר דווקא אין מיטן דער נאַכט?
— די מעשׂה איז אַזוי, — פֿאַרענטפֿערט זיך דער ייִד, — איך האָב מורא געהאַט, אַז אין דער פֿרי וועל איך מיך נישט קאָנען דערשלאָגן צו אײַך, ווײַל עס וועט זײַן אַ גרויסע ריי פֿון די אַנדערע ייִדן אין שטעטל, וואָס האָבן דאָס זעלבע געזאָגט אויף אײַך.
פֿאַר קײנעם איז ניט קײן נאָװינע, אַז די קולטור־מינהגים פֿון אַ פֿאָלק שאַפֿן דעם יסוד פֿון דער נאַציאָנאַלער ליטעראַטור. אַפֿילו אַן אױבערפֿלעכלעכער איבערזיכט פֿון די קלאַסישע, װי אױך פֿון די מאָדערנע ליטעראַרישע שעדעװרס, באַװײַזט, אַז אין יסוד פֿון די בעסטע ליטעראַרישע װערק ליגן די פֿאָלקסטימלעכע מינהגים פֿון דעם אָדער יענעם פֿאָלק, און דער עיקר איז, אַז די פֿעלקער, װי אױך די גרױסע נאַציאָנאַלע שרײַבער, האָבן אױפֿגעהערט צו האַלטן די מינדלעכע פֿאָלקס־שאַפֿונג פֿאַר עפּעס אַ פּרימיטיװ אָדער עם־האמרציש װערק.
כאָטש די ערשטע ביכער מיט קינדער־גראַמען (nursery rhymes בלע”ז) זײַנען אַרויס אין 18טן יאָרהונדערט, איז די דאָזיקע טראַדיציע פֿון זינגען מיט קינדער קורצע לידער מיט אַ פּעדאַגאָגישן אָדער פֿאַרווײַלערישן אינהאַלט זיכער אַ סך עלטער. ייִדן האָבן אויך אַזאַ טראַדיציע, כאָטש ס’רובֿ באַקאַנטע קינדער־לידער אונדזערע, ווי „אויפֿן פּריפּעטשיק‟ אָדער „דער רבי אלימלך‟, זײַנען פֿאַקטיש ניט קיין פֿאָלק־שאַפֿונגען, ווײַל די נעמען פֿון די מחברים (מ. מ. וואַרשאַווסקי און משה נאַדיר) זײַנען גוט באַקאַנט.
לכּבֿוד אַבֿרהם סוצקעווערס 101טן געבוירן־טאָג (ער איז געבוירן געוואָרן דעם 15טן יולי 1913) ברענגען מיר אַן אויסצוג פֿון זײַנער אַ לעקציע, געהאַלטן דעם 2טן מײַ 1959 אין דער ייִדישער פֿאָלקס־ביבליאָטעק אין מאָנטרעאָל. ער דערציילט עטלעכע עפּיזאָדן פֿון זײַן לעבן אין געטאָ און אין וואַלד, וואָס האָבן שפּעטער אינספּירירט זײַן פּאָעזיע: ווי אַזוי ער איז געגאַנגען אַ קילאָמעטער צו פֿוס דורך אַ מינעפֿעלד, און זיך באַרויִקט דורך דעם, וואָס ער האָט די גאַנצע צײַט געזונגען פֿאַר זיך אַ ניגון; ווי אַזוי ער האָט געלעבט אין אַ זומפּ, כּדי אויסצומײַדן די דײַטשע שפּירהינט, און ווי ער האָט זיך אויפֿגעכאַפּט איין אינדערפֿרי און געזען, אַז ער ליגט אײַנגעזונקען אין אײַז — ווײַל דער זומפּ איז דערווײַל פֿאַרפֿרוירן געוואָרן; אָדער ווי זײַן ווײַב, זוכנדיק איר פֿאַרלוירן חתונה־רינגל, האָט זיך פֿאַרבלאָנדזשעט אין וואַלד — און ווי ער האָט זי געפֿונען.
דעם ווידעאָ האָט צוגעגרייט דזשאָרדין קוציק פֿאַרן ייִדישן ביכער־צענטער אין אַמהערסט.
אין אַ ייִדישער שטאָט איז געווען אַ מינהג, אַז ווען אַ גבֿיר פֿלעגט מאַכן אַ חתונה, פֿלעגט ער דינגען ברוכלען, אַ שטאַרקן חבֿרה־מאַן, צו היטן די זאַכן פֿון די געסט, אַז מע זאָל זיי ניט צוגנבֿענען. איין מאָל, בײַ אַזאַ חתונה, האָט זיך געמאַכט, אַז ס׳איז שוין געווען שפּעט אין אָוונט און ברוכל האָט זיך נאָך ניט באַוויזן. דער גבֿירישער מחותּן איז אַליין אַוועק צו אים — און האָט אים גאָר געטראָפֿן שלאָפֿן. וועקט אים אויף דער גבֿיר און זאָגט צו אים:
— סטײַטש, ברוכל, אַלע געסט זײַנען שוין דאָ, הײַנט ווי אַזוי קאָן מען זייערע זאַכן לאָזן אויף הפֿקר?
— נאַרישער ייִד, וואָס איר זענט, — ענטפֿערט ברוכל געלאַסן, — אַזוי לאַנג ווי איך שלאָף, מעגט איר זײַן זיכער, אַז בײַ אײַך אין הויז וועט קיין גנבֿה ניט געשען.
אַ דײַטשער יאַהודי איז אַ מאָל געקומען צו אַ רבֿ בעטן אַ תּשובֿה: ער האָט געגעסן חזיר. דער רבֿ האָט אים געהייסן, אַז ער זאָל יעדן טאָג דאַווענען בציבור און נאָכן דאַווענען זאָגן אַ קאַפּיטל תּהילים. דער יאַהודי איז שוין לאַנג אין שיל ניט געווען, נאָר אַז דער רבֿ הייסט, מוז מען פֿאָלגן. נאָכן דאַווענען זעצט ער זיך זאָגן אַ קאַפּיטל תּהילים. לעבן אים איז געשטאַנען אַ קליין ייִדל און געזאָגט תּהילים ווי אַ וואַסער. דער יאַהודי שטייט פֿאַרגאַפֿט און וווּנדערט זיך שטאַרק אין האַרצן:
— ווער זאָל דאָס גלייבן, — טראַכט ער, — אַז אַזאַ קליין ייִדעלע זאָל האָבן געפֿרעסן אַזוי פֿיל חזיר?
אונדזער לאַנגיאָריקע קאָלומניסטקע מרים האָפֿמאַן האָט זיך יונגערהייט פֿאַרליבט אין איציק מאַנגערס פּאָעזיע, איז זי געווען שאָקירט, ווען זי האָט צום ערשטן מאָל בײַם אַטראַן־הויז טאַקע געזען דעם גרויסן ייִדישן פּאָעטן — אַ שיכּור. פֿון דעסטוועגן, איז מאַנגער געווען דער העלד פֿון איר ערשטער פּיעסע, „אַ ראַנדעוווּ מיט גאָט‟. אין דער דאָזיקער לעקציע פֿאַרן אינטערנעץ־אוניווערסיטעט „לייענזאַל‟, געשאַפֿן פֿון איציק בלימאַן, דערציילט האָפֿמאַן וועגן מאַנגערס לעבן און שאַפֿן, וועגן זײַנע פֿאַרשיידענע אומגליקלעכע ליבעס, און זי לייענט פֿאָר זײַן צוואָה און עטלעכע לידער זײַנע. מאַנגער איז געווען פֿאַר איר „דער ייִדישסטער פּאָעט פֿון די אַלע פּאָעטן וואָס איך קען‟.
די צאָל חכמים אױף דער װעלט װאַקסט פֿון טאָג צו טאָג. און װאָס באַזונדערס פֿרײט מיך איז, אַז די פֿאַנטאַזיע פֿון אונדזערע ברידער־שרײַבער האָט נישט קיין גרענעץ. די „קלוגשאַפֿט‟ פֿון אַ טײל װיסנשאַפֿטלער און שרײַבער איז דערגאַנגען אַזױ װײַט, אַז דער בריטישער זשורנאַל „בוקסעלער‟ האָט אין יאָר 1978 דערקלערט אַ יערלעכן קאָנקורס פֿון סאַמע קוריאָזע און טיפּשעװאַטע טיטלען פֿון די דערשינענע ביכער. דעם לאַורעאַט קלײַבט אױס אַ פּראָפֿעסיאָנעלע קאָמיסיע פֿון פֿאַרלעגער, ביבליאָטעקאַרן און בוכהענדלער. די פּרעמיע הײסט „דיאַגראַם‟, און דער לאַורעאַט באַקומט אַ װערטפֿולן פּרײַז — אַ פֿלאַש שאַמפּאַניער.
מײַן פֿעטער, הענעך דער פֿילאָסאָף, זאָל זיך מיִען, האָט געטענהט, אַז אױף דער װעלט זײַנען דאָ נאָר צװײ אײביקע פֿאַכן, דהײַנו: אַ בױער און אַ קברן. אַלע אַנדערע מלאָכות, האָט ער װײַטער געטענהט, זײַנען נאָר אַ צװײַג פֿון די־אָ צװײ בכּבֿודיקע פֿאַכן, און אַלץ איז אָפּהענגיק פֿון דער כּװנה. למשל, אַ גוטער לערער איז אַ בױער, ער העלפֿט דעם קינד אױסצובױען דעם קאָרפּוס פֿון זײַנע קענטענישן. אַ שלעכטער לערער איז אַ קברן, װײַל ער באַגראָבט דעם קינדס נשמה, װי אױך זײַנע באַהאַלטענע טאַלאַנטן. אַ בױער, האָט דער פֿעטער הענעך דער פֿילאָסאָף װײַטער אַנטװיקלט זײַן טעאָריע, קען יאָ װערן אַ קברן, אָבער אַ קברן װעט קײן מאָל ניט װערן קיין בױער.
שוין 15 יאָר שרײַבט שׂרה־רחל שעכטער אין „פֿאָרווערטס‟, אָבער קיין לאַנגע זכרונות האָט זי דערווײַל נאָך ניט אָפּגעדרוקט. דעריבער וועט זײַן אינטערעסאַנט פֿאַר אונדזערע לייענער זיך נעענטער צו באַקענען מיט איר דורך אַן אינטערוויו, געמאַכט מיט עטלעכע יאָר צוריק פֿון עריק עדעלשטיין פֿאַרן פּראָיעקט „ייִדיש לעבט‟ (YiddishLives.org). דאָ דערציילט שעכטער זייער געשמאַק וועגן אַ סך טשיקאַווע עפּיזאָדן פֿון איר לעבן, וואָס אַפֿילו אירע שטענדיקע לייענער האָבן ניט געהערט.