אַ קרעטשמע־ליד פֿון קאָלאָמיי
A Drinking Song from Kolomyia
ד׳׳ר דובֿ־בער קערלקער און ד׳׳ר דזשעפֿרי ווײַדלינגער זענען במשך פֿון לאַנגע יאָרן געפֿאָרן איבער מיזרח־אייראָפּע בכלל און אוקראַיִנע בפֿרט, כּדי צו מאַכן אינטערוויען מיט אַלטע ייִדן, וואָס זענען אויפֿגעוואַקסן פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה, וועגן זייערע זכרונות און דעם ייִדיש, וואָס מע האָט גערעדט אין זייערע שטעטלעך.
אין 2005 האָבן זיי געכאַפּט אַ שמועס מיט שמעון קראָטש אין קאָלאָמיי, און ער האָט געזונגען אַ ריי לידער, צווישן זיי, דאָס דאָזיקע אומבאַוווּסטע פֿאָלקסליד וועגן אַ ייִד, וואָס האָט, אַ פּנים, צו פֿיל געטרונקען. עס זענען דאָ אַ סך ייִדישע פֿאָלקסלידער וועגן שיכּרות („דער רבי אלימלך‟, „יאָשקע‟), אָבער דער ייִדישער הומאָר אינעם דאָזיקן ליד גיט צו אַן אומדערוואַרטן קנייטש.
די „שנאָבל־פּריזן‟ פֿון 2015
The Ig Nobel Prizes of 2015
אױ, װי גרױס און װײַטזיניק זײַנען געװען אונדזערע אָבֿות און װי קלײן זײַנען די הײַנטצײַטיקע חכמים, — אַזױ קלײן, אַז אָן אַ געלעכטער קען מען ניט לפֿרסם זײַן זײערע המצאָות און אַנטדעקונגען.
פֿון יאָר צו יאָר װאַרט איך מיט אַ פֿאַרהאַלטענעם אָטעם אױף דער צוטײלונג פֿונעם יערלעכן „שנאָבעל־פּרײַז‟ און יעדעס יאָר װער איך איבערצײַגט, אַז פֿון װיסנשאַפֿט ביז קאָמעדיע־טעאַטער איז אַ קאַצנשפּרונג. עס קען זײַן, אַז פּונקט אַזױ האָבן זיך געקאַטשעט פֿון געלעכטער אונדזערע אָבֿות, װען זײ האָבן געשריבן די מסכתּא „ביצה‟ (אַן אײ) און האָבן זי אָנגעהױבן מיט די אָ װערטער, — ביצה שנולדה ביום־טובֿ, אַן אײ, װאָס איז געלײגט געװאָרן אום שבת און יום־טובֿ… נו, יאָ, טײַערע ייִדן, זיצט און ברעכט זיך דעם קאָפּ — צי מעג מען עסן אַן אײ, װאָס די הון האָט געלײגט אום שבת אָדער יום־טובֿ?… און כאָטש די דאָזיקע פֿראַגע איז גאָר אַ װיכטיקע פֿאַר די פֿרומע לײַט (מע זאָל, חלילה, ניט מחלל־שבת זײַן), אָבער איך װוּנדער זיך ניט, אַז דװקא די־אָ טעמע, מיט די ביצים אין מיטן, איז געװאָרן בײַ ייִדן אַ מקור פֿון אַ שלל פֿאָלקס־װיצן און גרעבלעכע אַנעקדאָטן. נו, מילא, דער אינטערעס פֿון עמך צו די אײדל־גרעבלעכע טעמעס איז שטענדיק געװען אומפּראָפּאָרציאָנעל גרױס, אין פֿאַרגלײַך, צום בײַשפּיל, צו די װיצן װעגן „צער־בעלי־חײם‟.
עטעלע און איר בעטעלע
Etele and her Little Bed
פֿון לעאָן עלבע
עטעלעס בעטעלע איז, ווי געוויינטלעך, געווען אַ קינדעריש בעטעלע: מיט גראַטעס פֿון ביידע זײַטן, כּדי זי זאָל ניט אַרונטערפֿאַלן בעת זי שלאָפֿט, ווײַל זי איז נאָך אַ קליין מיידעלע געווען.
איינמאָל האָבן טאַטע־מאַמע זי גענומען אין זאָאָלאָגישן גאָרטן, ווײַזן איר די חיות. האָט עטעלע געזען, אַז אַלע חיות געפֿינען זיך אין שטײַגן מיט גראַטעס, כּדי זיי זאָלן ניט קענען אַרויס.
ווען עטעלע איז געקומען אַהיים און זי איז אַרײַן אין איר בעטעלע, אום צו גיין שלאָפֿן, האָט זי אַ קוק געטאָן אַנטקעגן אין שפּיגל און זי האָט זיך דערזען שטייענדיק אין בעטעלע.
— מאַמע! מאַמע! — האָט זי גענומען רופֿן, — גיב אַ קוק. איך זע דאָך אויס אין מײַן בעטעלע מיט די גראַטעס אַזוי ווי די חיות אין גאָרטן, וואָס איך האָב הײַנט געזען. איך וויל ניט זײַן קיין חיה. איך וויל ניט זײַן אין אַ שטײַג. איך וויל אַזאַ בעט ווי דו האָסט, ווי דער טאַטע האָט.
— אַז דו וועסט ווערן אַ גרויס מיידעלע, וועל איך דיר קויפֿן אַזאַ בעט ווי איך האָב, ווי דער טאַטע האָט, אַ בעט אָן גראַטעס, — האָט די מאַמע געזאָגט.
— און ווען וועל איך ווערן אַ גרויס מיידעלע? — האָט עטעלע געפֿרעגט.
„אויפֿן וועג שטייט אַ בוים‟ — אויף אַראַביש
Oyfn Veg Shteyt A Boym in Arabic
לעצטנס האָט אַ פֿילם, אין וועלכן דער עסטרײַכישער פּאַסטעך און ייִדישער זינגער האַנס ברויער זינגט איציק מאַנגערס ליד „אויפֿן וועג שטייט אַ בוים‟ צוזאַמען מיט אַ גרופּע סירישע און פּאַלעסטינער פּליטים, וואָס ער פֿירט פֿון בודאַפּעשט קיין דײַטשלאַנד, אַרויסגערופֿן אַ סענסאַציע . די אומדערוואַרטע סצענע האָט גערירט אַ סך מענטשן אין אַ צײַט, ווען די ידיעות פֿון סיריע און וועגן דעם גורל פֿון די סירישע פּליטים האַלטן אין איין פֿאַרערגערן זיך. טשיקאַווע איז אָבער געווען צו באַמערקן, אַז ניט געקוקט אויף דעם, וואָס ברויער האָט דאָס ליד געזונגען אין זייער אַ טרויעריקן טאָן, האָבן זײַנע פּאַסאַזשירן, ניט פֿאַרשטייענדיק די ווערטער, אויסגעטײַטשט דאָס ליד אויף אַן אַנדער אופֿן און געזונגען דעם ניגון מיט גאָר פֿריילעכע טענער. אָט קענט איר זען דעם פֿילם:
מוזיק און לידער לכּבֿוד שׂמחת־תּורה
Music and Songs in Honor of Simkhes Toyre
אין פֿאַרגלײַך מיט סוכּות פֿאַרמאָגן מיר אַ סך לידער און אַלטע ייִדישע מוזיק וועגן שׂמחת־תּורה.
דער יום־טובֿ, איינער פֿון די פֿריילעכסטע אויפֿן ייִדישן לוח, איז באַקאַנט פֿאַר זײַנע פּאַראַדן און מאַרשן מיט די ספֿרי־תּורה, ווי אויך פֿאַרן משׂמח זײַן אויף די גאַסן. ס׳איז ניט קיין חידוש דערפֿאַר, וואָס די מוזיק, וואָס איז פֿאַרבונדן מיטן יום־טובֿ איז געוויינטלעך זייער ענערגעטיש און פֿריילעך.
גאָר אַ באַקאַנט ליד איז דאָס פֿאָלקסליד „שׂמחת־תּורה‟ („קינדער מיר האָבן שׂמחת־תּורה, שׂמחת־תּורה אויף דער גאַנצער וועלט‟), וואָס עס האָט אָנגעשריבן דער באַקאַנטער פֿאָלקס־פּאָעט און זינגער מאַרק וואַרשאַווסקי. דאָס ליד איז פּאָפּולאַריזירט געוואָרן דורך די „אַרבעטער־רינג‟־שולן אין די 1960ער יאָרן, אַ דאַנק חנה מלאָטעק, און איז געווען אַ שטענדיקער טייל פֿונעם רעפּערטואַר פֿון דער אָרגאַניזאַציעס קינדער־כאָר. דאָס ליד איז אָבער געוואָרן גאַנץ ברייט באַוווּסט נאָר אין די 1990ער אַ דאַנק דעם, וואָס די „קלעזמאַטיקס‟ האָבן רעקאָרדירט דאָס ליד אין אַ נײַער אַראַנזשירונג פֿון פֿרענק לאָנדאָן. דער נוסח, וואָס די קאַפּעליע האָט רעקאָרדירט צוזאַמען מיטן לעגענדאַרן פֿידלער יצחק פּערלמאַן אויף זײַן אַלבאָם „אינעם פֿידלערס הויז‟ קען מען הערן ווי אַ טייל פֿון אַ חנעוודיקן אַנאַמירטן־פֿילם, געמאַכט מיט לײמענע מאָדעלן.
לא עלינו!
God Help Us!
די גרינדער פֿון דער הײַנטיקער מדינת־ישׂראל האָבן געהאַלטן אין אײן טענהן, אַז די ייִדישע מדינה װעט דעמאָלט װערן אַן אמתע מדינה, װען זי װעט האָבן אירע אײגענע גנבֿים, זונות און פֿאַרברעכער. נו, נו, ממש אָנגעקראַקעט… איצט זוכן די מאָדערנע דרײקעפּ פֿון װאַנעט ברענגט מען קײן מדינת־ישׂראל אַ פּאָר מיליאָן אָרנטלעכע ייִדן, אַז זײ זאָלן „פּאָפּראַװען‟ די קרומע ישׂראלדיקע דעמאָגראַפֿישע סטאַטיסטיק, װײַל די פֿאַרברעכער האָבן אַ מיאוסע טבֿע צו װאַקסן װי שוועמלעך נאָכן רעגן. מיט אײן װאָרט, אײדער איר בענטשט עפּעס, גיט אַ גוטן טראַכט, צי עס איז כּדאַי צו זאָגן אַלץ, װאָס איר טראַכט, און דערצו נאָך גיט אַ קוק, צי דאָס טױערל צום הימל איז פֿעסט צוגעמאַכט, צי ניט. און בכלל, אַז מע װינטשט זיך שױן אָן אַזעלכע שײנע מעלות װי גנבֿות און זנות, װאָלט דאָך גאָר ניט געשאַט צוגעבן צו דער בקשה — לא אלינו.
די לבֿנה און דאָס ייִנגעלע
The Moon and the Little Boy
פֿון לעאָן עלבע
שפּאַצירט זיך אַרום די לבֿנה אין הימל איינע אַליין בײַנאַכט, און עס ווערט איר מיט אַמאָל אומעטיק. טראַכט זי בײַ זיך: „לאָמיך גיין אויפֿוועקן וועמען פֿון די ייִנגעלעך אָדער פֿון די מיידלעך, וועל איך האָבן מיט וועמען צו שפּילן זיך, וועט מיר זײַן פֿריילעכער‟.
גייט די לבֿנה און קוקט אַרײַן אין יעדן פֿענצטער, זעט זי: דאָרט שלאָפֿט אַ ייִנגעלע און דאָ שלאָפֿט אַ מיידעלע, אָבער זיי שלאָפֿן אַזוי שטאַרק, אַזש עס איז זיי ניט אויפֿצוּוועקן. פּרוּווט די לבֿנה אַ קיצל טאָן דאָס ייִנגעלע אָדער דאָס מיידעלע מיט אַ שטראַל, אָבער דאָס ייִנגעלע אָדער דאָס מיידעלע גיט נאָר אַ שמייכל פֿון שלאָף און שלאָפֿט ווײַטער אַזוי רויִק, אַזוי שיין, אַזש עס איז אַ מחיה צו קוקן.
און די לבֿנה ווערט אַלץ אומעטיקער און אומעטיקער אומצוגיין איינע אַליין בײַ נאַכט אין אַזאַ גרויסער און ברייטער וועלט. טראַכט זי בײַ זיך ווײַטער: ווי גוט עס איז דער זון! די זון איז פֿריילעך אַ גאַנצן טאָג. זי האָט מיט וועמען צו שפּילן זיך. אַלע קינדער זענען אין גאַס, און די זון שפּילט זיך מיט זיי, און אַז עס ווערט פֿאַרנאַכט, גייט די זון אַוועק שלאָפֿן און די קינדער גייען אויך שלאָפֿן, און דעמאָלט קום איך צו גיין, און אַלע קינדער ליגן שוין אין די בעטן, און איך האָב ניט מיט וועמען צו שפּילן זיך. און ווען די קינדער שטייען אויף, מוז איך שוין גיין שלאָפֿן. פֿע! עס איז ניט גוט צו זײַן אַ לבֿנה און צו זײַן אויף בײַ נאַכט ווען אַלע שלאָפֿן און צו שלאָפֿן בײַ טאָג ווען אַלע זענען אויף!‟
אַ נײַער פֿילם: סוצקעווער אין יפֿו
New Film about Sutzkever in Jaffa
(שײַכותדיקער אַרטיקל: http://yiddish.forward.com/articles/190466/touching-portrayal-of-yehoyesh-in-tel-aviv/?p=all)
לעצטנס האַלט „בית־שלום־עליכם‟ אין אַרויסלאָזן אַ סעריע פֿאַרכאַפּנדיקע קורצע פֿילמען וועגן דעם, ווי אַזוי באַקאַנטע ייִדישע שרײַבער האָבן באַטראַכט די ישׂראלדיקע לאַנדשאַפֿט.
דער לעצטער פֿון יענע פֿילמען, „דאָס לאַנד פֿון וווּלקאַנען‟, באַנוצט זיך מיט אַ קלאַנג־רעקאָרדירונג פֿון אַבֿרהם סוצקעווער, אין וועלכער ער לייענט פֿאָר אַ ליד, כּדי איבערצוגעבן זײַנע געפֿילן וועגן יפֿו. ווי עס דערקלערט ד׳׳ר אַברהם נאָווערשטערן אינעם פֿילם (דרך־אַגבֿ: אויף העברעיִש, מיט ייִדישע אונטערקעפּלעך), האָט סוצקעווער זיך געפֿילט גאַנץ היימיש אין יפֿו צוליב דער שטאָטס אַלטקייט, וואָס אין פֿאַרגלײַך מיטן נײַ־געשאַפֿענעם תּל־אָבֿיבֿ האָט אים מער דערמאָנט אין ווילנע, זײַן אַמאָליקע היים.
דער פֿילם האָט געשאַפֿן ערן טאָרבינער, וואָס האָט פֿריִער געמאַכט דאָקומענטאַר־פֿילמען וועגן דעם „בונד‟ און וועגן „מצפּן‟, ווי אויך וועגן אַנדערע ייִדישע שרײַבער אין דער זעלביקער סעריע, צווישן זיי: זייער אַ געלונגענעם פֿילם וועגן יהואש אין תּל־אָבֿיבֿ מיט מענדי כּהנא. אינעם נײַעם פֿילם נעמען אויך אָנטייל יעד בירן, וואָס לייענט פֿאָר אויסצוגן פֿון סוצקעווערס ווערק אויף ייִדיש און בני מר, וואָס האָט איבערגעזעצט די לידער אויף העברעיִש פֿאַר אַ נײַעם בוך פֿון סוצקעווערס ווערק.
„אַ סוכּהלע אַ קליינע‟
A Little Sukkah
אין פֿאַרגלײַך מיט פּורים, חנוכּה, שׂימחות־תּורה און פּסח איז סוכּות אַ שטיקל יותם ווען עס קומט צו די יום־טובֿ־לידער; קיין סך פֿאָלקס־לידער וועגן דעם יום־טובֿ זענען ניט פֿאַראַן. דער וויכטיקסטער אויסנאַם איז דאָס ליד „אַ סוכּהלע אַ קליינע‟, וואָס עס האָט לכתּחילה אָנגעשריבן דער דיכטער אַבֿרהם רייזען ווי אַ ליד (אָן מוזיק) מיטן נאָמען „אין סוכּה‟. אַזוי ווי אַ סך ייִדישע פֿאָלקס־לידער, פֿאַר וועמען דער מחבר איז באַקאַנט, האָט דאָס פֿאָלק אַליין צוגעגעבן נײַע ווערטער במשך פֿון די יאָרן און מע קען געפֿינען פֿאַרשידענע נוסחאָות פֿונעם ליד, וואָס מע האָט געזונגען איבער גאַנץ מיזרח־אייראָפּע.
„אַ סוכּלה אַ קליינע‟, צוזאַמען מיט שמערקע קאַטשערגינסקיס „זאָל שוין קומען די גאולה‟ און מאַרק וואַרשאַווקסקיס „אויפֿן פּריפּעטשיק‟, איז הײַנט איינע פֿון די זעלטענע ייִדישע לידער פֿון באַקאַנטע ניט־פֿרומע מחברים, וואָס איז זייער ברייט באַוווּסט צווישן די הײַנטיקע חסידים. מע קען הערן ווי כּמעט אַלע באַקאַנטע חסידישע זינגער און בדחנים זינגען הײַנט דאָס ליד און מע לערנט אים אַפֿילו אין געוויסע חסידישע מוסדות. די פּאָפּולעריטעט פֿונעם ליד אין דער חסידישער סבֿיבֿה שטאַמט צום טייל פֿון דעם, וואָס מע האָט דאָס ליד אַרויסגעלאָזט ווי אַ טייל פֿון אַ פּאָפּולערן אַלבאָם אין 1991. אָט קענט איר הערן ווי אַזוי די זינגער סוקי און דינג האָבן אויפֿגעפֿירט דאָס ליד אויף זייער אַלבאָם „היימישע אידישע געזאַנגען‟. ווי איר קענט הערן, האָבן צוגעגעבן אַ פּאָר נײַע סטראָפֿעס בײַם סוף.
דאָס ליד האָט אויך געזונגען די ייִדישע פּאָעטעסע און זינגערין ביילע שעכטער־גאָטעסמאַן ז׳׳ל. אָט קען מען הערן איר נוסח.
ר’ יעקבֿ און הער ישׂראל
Mr. Jacob and Mr. Israel
אַז דער ליבער שבת באַהערשט די צײַט, הײבט ער אױך אָן צו באַהערשן די מחשבֿות. אַדרבא, די הענט זײַנען דאָך פֿרײַ, אין אורלױב; פֿאַר װאָס זשע זאָל דער קאָפּ ניט אַרבעטן פֿאַר צװײ אירע? סײַ פֿאַר יעקבֿן און סײַ פֿאַר ישׂראלן?… עס איז דען ניט גענוג, אַז אין מיטן דער װאָך דאַרפֿן זײ בײדע זיך מוטשען מיטן בײזן עשׂו?
מיט יאָרן צוריק, אין אײנער פֿון מײַנע פּיעסעס, בין איך געקומען צו אַ מסקנא, אַז דאָס שװערסטע אין לעבן איז צו קומען צו אַ הסכּם מיט זיך אַלײן. אָט, גיט אַ קוק, די אוראַלטע ייִדן זײַנען דאָך ניט געװען קײן טיפּשים, זײ האָבן גלײַך פֿאַרשטאַנען, אַז יעקבֿ און ישׂראל איז כּאילו דאָס זעלבע, אָבער טאַקע ניט דאָס זעלבע, און דאָס אינערלעכע געראַנגל צװישן זײ פֿירט, פֿון אײן זײַט, צו גבֿורה, און פֿון דער צװײטער זײַט, צו זעלבסט־פֿרעסערײַ. און אין דעם, מײן איך, שטעקט אַ מין װעגװײַזער פֿאַר דער פֿילפֿאַרביקער ייִדישער עדה; דעם װעלט־תּיקון זאָלט איר אָנהײבן פֿון זיך אַלײן, און טאַקע אױף אַזאַ גרונטלעכן אופֿן, אַז יעקבֿ און ישׂראל, לאה און רחל זאָלן, ערשטנס, שלום מאַכן אײנער מיטן צװײטן, און שױן נאָך דעם אָנהײבן טענות האָבן צו עשׂון, װײַל „עשׂו‟ איז אַ גראָבער המון און יעקבֿ־ישׂראל איז אַ שטוטשנע סחורה. און בכלל, טענהט מײַן פֿרױ, ס’װאָלט געװען גאָר נישקשה, װען יעדער אײנער װאָלט געקוקט נאָר אין זײַן טעלער; מע װאָלט פֿאַרשפּאָרט אַ פּאָר טײַערע אָפּעראַציעס אױף קאָרעגירן „די גרױסע אױגן‟.
פֿאַר זיך אַלײן האָב איך באַשלאָסן, אַז „מײַן שבת‟ איז ניט קײן טאָג פֿון דער װאָך, נאָר „מײַן אײגענער שבת‟ איז אַ יום־טובֿדיקער נשמה־צושטאַנד, און אױף אַזאַ אופֿן בין איך זיך מהנה מיט יענעמס חכמה און שאַרפֿזיניקײט. בנאמנות, עס העלפֿט צו קומען צו אַ פּשרה צװישן די צװײ װױלע ייִדן, װעלכע זיצן אין יעדן אײנעם פֿון אונדז, דהײַנו: ר’ יעקבֿ און הער ישׂראל.
אַ מעשׂה מיט אַ ציגעלע אַ ווײַסע
A Story with a White Goat
פֿון לעאָן עלבע
(נאָכן נוסח פֿון חד־גדיא)
אַמאָל איז געווען אַ מעשׂה, אַ ציגעלע אַ ווײַסע. איך אַליין בין דערבײַ ניט געווען, איך האָב דאָס מיט מײַנע אויגן ניט געזען. נאָר דער טאַטע האָט דאָס מיר דערציילט איינמאָל פּסח צום סדר, און ער האָט מיך געבעטן, אַז איך זאָל דאָס אײַך, קינדער, דערציילן.
הערט נאָר אַ מעשׂה מיט אַ ציגעלע אַ ווײַסע. די מעשׂה איז אַזוי געווען:
דער טאַטע האָט געקויפֿט דאָס ציגעלע אויפֿן מאַרק בײַ אַ פּויער פֿאַר צוויי גילדיין. האָט דאָס ציגעלע ניט געוואָלט גיין מיטן טאַטן אַהיים. זאָגט דער טאַטע צום ציגעלע:
— ציג־ציג, בערדעלע,
זײַ זשע ניט קיין פֿערדעלע,
וואָס וועסטו דאָ שטיין?
קום צו מיר אַהיים!
אונטער מײַן ייִנגעלעס וויגעלע
וועט שטיין אַ קלאָר־ווײַס ציגעלע,
און איך וועל פֿאָרן האַנדלען
ראָזשינקעס מיט מאַנדלען.
„לשנה־טובֿה — אַ גוט יאָר‟
Leshone Toyve — A Good Year
אין 1974 האָט דער דערציִונגס־קאָמיטעט בײַם „אַרבעטער־רינג‟ אַרויסגעלאָזט אַן אַלבאָם לידער מיטן נאָמען „גוט יום־טובֿ קינדער‟, וואָס נעמט אַרײַן צענדליקער ייִדישע קינדער־לידער וועגן די יום־טובֿים. אויף דער פּלאַטע זינגט דער אַמאָליקער קינדער־כאָר בײַם „אַרבעטער־רינג‟, דיריגירט פֿון זלמן מלאָטעק, וואָס האָט אויך אַראַנזשירט די מוזיק. דעם פּרעכטיקן אַלבאָם איז הײַנט זייער שווער צו באַקומען, ווײַל מע האָט אים אַרויסגעלאָזט נאָר אויף אַ פּלאַטע און אויף אַ קאַסעטע, און קיינמאָל ניט אויף אַ קאָמפּאַקט־דיסק.
צוליב זײַן זעלטנקייט איז הײַנט „גוט יום־טובֿ קינדער‟ ניט אַזוי ברייט באַקאַנט ווי עס וואָלט באַדאַרפֿט צו זײַן. אַ סך פֿון די לידער אויפֿן אַלבאָם זענען אָבער יאָ ברייט באַוווּסט, ווײַל ניט ווייניק קאַפּעליעס, ווי די „קלעזמאַטיקס‟ און „ייִדישע פּרינצעסין‟ האָבן די לידער שפּעטער געזונגען אין גאָר ענלעכע אַראַנזשירונגען. צווישן זיי געפֿינט מען אַזעלכע לידער ווי „שׂימחת־תּורה‟ („קינדער מיר האָבן‟), „מאַכט אויף‟, „אַלע ברידער‟ און „אויפֿן ניל‟.
לכּבֿוד ראָש־השנה ברענגען מיר דאָס ליד „לשנה־טובֿה — אַ גוט יאָר‟, פֿונעם זעלביקן אַלבאָם. די ווערטער האָט אָנגעשריבן חנה מלאָטעק ז׳׳ל. אינעם ווידעאָ קען מען אויך הערן נאָך צוויי קורצע לידער, וואָס זענען פּאַסיק פֿאַר די הײַנטיקע יום־טובֿדיקע טעג.
טשיקאַווע פֿילמען פֿון ראָש־השנה אין אומאַן
Video Highlights of Rosh Hashanah in Uman
דעם 16טן סעפּטעמבער 1941 איז די גאַנצע ייִדישע קהילה פֿון אומאַן, אוקראַיִנע (24,000 נפֿשות) דערשאָסן געוואָרן אין אַ מאַסן־גרוב דורך די אַקראַיִנישער קאָלאַבאָראַטאָרן במשך פֿון אַכט בלוטיקע שעהן. הײַיאָר, צופֿעליק אין דער זעלביקער וואָך, נאָר מיט 74 יאָר שפּעטער, האָט זיך אָנגעזאַמלט אַ ריזיקער עולם חרידישע מענער און ייִנגלעך אינעם זעלביקן שטעטל, כּדי צו פּראַווען ראָש־השנה בײַם קבֿר פֿונעם חסידישן רבי און בעל־משלים רבי נחמן פֿון בראַצלעוו.
די יערלעכע נסיעה פֿון מתפּללים קיין אומאַן, וואָס עס האָבן לכתּחילה געמאַכט בלויז געוויסע בראַצלעווער חסידים, איז אין די לעצטע 15 יאָר פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אין אַ ריזיק געשעעניש, וואָס ציט צו פֿרומע ייִדן פֿון אַלע קרײַזן און עטנישע הינטערגרונטן (ווי אויך אַ קליינע צאָל נײַגעריקע פֿרײַע און האַלב־פֿרײַע ייִדן) פֿון איבער דער גאָרער וועלט.
אַ תּפֿילה מיט אַ װערטל
A Prayer With a Twist
די ימים־נראָימדיקע תּפֿילות זענען געװאָרן אַ יסוד פֿון אַ גרױסער צאָל פּאָפּולערע װערטלעך, גלײַכװערטלעך, חכמות און רעדנסאַרטן. דאָס פֿאָלק זאָגט, אַז בײַ אַ װערטל איז מען ניט מבֿחין צװישן הײליק און װאָכעדיק, אָבער עס איז אינטערעסאַנט צו זען, אַז כּמעט אַלע װערטלעך, װעלכע האָבן אין זײער יסוד די ימים־נוראָימדיקע תּפֿילות, טראָגן אַ לײַכט־קאָמישן, פֿאָלקסטימלעך־קבצנישן כאַראַקטער.
די ערשטע תּפֿילות, װי באַװוּסט, הײסן „פּתיחה‟, עפֿענונג, און מע רעדט עס אַרױס װי „פּסיכע‟; װי מאָדנע זאָל עס ניט קלינגען, נאָר אין כּלל־ייִדיש מיינט די דאָזיקע „פּסיכע‟ אַ לאָך אין שטיװל — „פּתיחה בײַ די שטיװל‟. װי מע זאָגט — נײַע צײַטן, נײַע לײַטן. די הײַנטיקע חכמה־טרײַבער דריקן זיך אױס אױף אַ מאָדערנעם אופֿן: „אַז מע הײבט אָן מיט ׳פּסיכע׳, פֿאַרענדיקט מען מיט משוגעים־הױז‟.
בעתן ראָש־השנהדיקן און יום־כּיפּורדיקן שחרית, בײַם סאַמע אָנהײב, ציט דער בעל־תּפֿילה זײער לאַנג דאָס װאָרט „המלך‟. דעריבער, אַז מע גיט עמעצן אָפּ אַ גאָר ברײטן „ברוך־הבא‟, זאָגט מען אין אַ שפּאַס: „מע האָט אים געמאַכט אַ ברײטן ‘המלך׳‟.
פֿון אַ שטיקל פּיוט „אַדירי איומה‟, די שרעקלעך מעכטיקע, װאָס קלינגט װי „אַדירע יומע‟, האָט מען געמאַכט אַ פֿאַרצױגענעם שפּאַס, און אױף אַ געמײנע װױנונג, אַ דירה, זאָגט מען — אַ דירה איומה, אַ שרעקלעכע דירה. און פֿאַרקערט, אױף אַ שײנער דירה זאָגט מען — אַ דירה־מלוכה.
די תּפֿילה „וּנתנה תּקף קדושת היום‟ — מיר װעלן מעלדן װעגן הײליקײט פֿון דעם־אָ טאָג, איז פֿול מיט דער פֿײַערלעכער יום־טובֿדיקער שטימונג. זײער פּאָפּולער איז געװען אַן אױסדרוק, קענסט מיך לאָדן צום „וּנתנה תּקף‟, און דער מײן פֿונעם רעדנסאַרט איז: דו קענסט מיך שרעקן און דראָען מיט ‘אימת יום־הדין’, אָבער ניט מיט קײן פֿיזישער מאַכט. אױף אַ מענטשן, װאָס האָט גרױסע אױגן, און עס אַרט אים ניט, אַז ער האָט גאָרניט, נאָר עס אַרט אים זײער, אַז יענער האָט יאָ, זאָגט מען אױף אַזאַ אײנעם, אַז „ער װײנט ניט אױפֿן ‘מי ימות’, נאָר אױפֿן ‘מי יחיה’‟.
אַז אײנער זאָגט נאָך דעם צװײטן און אַלײן װײסט ניט, װאָס דאָס מײנט, זאָגט מען: ער טוט װי די װײַבער. אױך דאָס װערטל האָט שײַכות צו די ימים־נראָים. די װײַבער, װעלכע קענען אַלײן ניט דאַװנען אין סידור, גרופּירן זיך אַרום אַ „זאָגערין‟ אָדער אַ „זאָגערקע‟ און זאָגן איר נאָך װאָרט בײַ װאָרט. און אָט אַזױ קלינגט אַ תּפֿילה פֿון „וּנתנה תּקף‟ אין אַ װײַבערישער אינטערפּרעטאַציע:
„׳ויכון׳, עס זאָל װערן אָנגעברײט, ‘בחסד’, מיט גנאָד, ‘כּסאך’, דײַן טראָן‟…
און די װײַבער האָבן נאָכגעזאָגט: „עס זאָל װערן אָנגעדרײט מיט דראָט דײַן שטול…‟, דעריבער, אַז מע װיל יענעם זאָגן, אַז ער װײסט ניט װאָס ער רעדט, זאָגט מען: עס זאָל דיר זײַן אָנגעדרײט.
און צי קען מען ניט דערמאָנען שלום־עליכמס חריפֿות אױף ימים־נראָימדיקע תּפֿילות?…
„מי באש ומי במים, מאַכט רש”י: װער עס פֿאָרט און װער עס גײט צו פֿוס‟.
מײַנע טײַערע לײענער און פֿרײַנד, שלאָגט זיך גוט אױס „על־חטא‟, און מיטן רעכטן פֿוס — הײַדאַ אינעם ליכטיקן מאָרגן!
דער רײַכער מאַן, וואָס האָט געהאַט אַ האַרט האַרץ
The Rich Man Who Had a Heart of Stone
פֿון לעאָן עלבע
אין אַ גרויסער שטאָט האָט געלעבט אַ גבֿיר, זייער אַ רײַכער מאַן, איז ער געווען קאַרג און שלעכט, און ער פֿלעגט אַן אָרעמאַן אויף זײַן שוועל ניט אַרויפֿלאָזן.
איינמאָל, אין אַ קאַלטער ווינטער־נאַכט, קלאַפּט צו אים אָן אַ דערפֿרוירנער אָרעמאַן אין טיר.
— לאָזט מיך אַרײַן אָנוואַרעמען זיך! — האָט זיך דער אָרעמאַן געבעטן.
— גיי ווײַטער, בײַ מיר אין הויז איז ניט קיין אַכסניא פֿאַר אַלערליי שלעפּער! — האָט דער רײַכער מאַן געענטפֿערט.
אָבער דער אָרעמאַן איז ניט געווען קיין פּראָסטער אָרעמאַן. דאָס איז געווען אליהו הנבֿיא, וועלכער האָט זיך פֿאַרשטעלט פֿאַר אַן אָרעמאַן, און דער גבֿיר האָט פֿון דעם ניט געוווּסט.
רופֿט זיך אָן דער אָרעמאַן צום רײַכן מאַן:
— דערפֿאַר וואָס דו האָסט מיך ניט אַרײַנגעלאָזט אָנוואַרעמען זיך צו דיר אין שטוב, דערפֿאַר זאָל דיר שטענדיק זײַן קאַלט. און אַז דיר וועט ווערן גוט קאַלט, זאָלסטו קומען צו מיר אין שטיבעלע אין עק שטאָט, און איך וועל דיר זאָגן וואָס צו טאָן, אז דיר זאָל וואַרעם ווערן.
און מיט די רייד איז דער אָרעמאַן אַוועק.
„אומגלייבלעך‟ — אַ חסידישע שפּיל
Unbelievable – a new Hasidic Play
אַזוי ווי יעדעס יאָר וועלן הײַיאָר פֿאָרקומען אַ ריי שפּילן אויף דער חסידישער גאַס חול־המועד סוכּות. אין די לעצטע פֿינף־צען יאָר זענען די שפּילן געוואָרן אַלץ מער פּראָפֿעסיאָנעל, און עס האָבן זיך געגרינדעט אַ פּאָר גרויסע טעאַטראַלע טרופּעס, וואָס שטעלן פֿאָר פּיעסעס פֿאַר אַ ריזיקן עולם חסידישע קינדער אין זאַלן אויף די קאַמפּוסן פֿון אוניווערסיטעטן, און אַפֿילו אויף די ריזיקע קוישבאַל־אַרענעס.
איינער פֿון די הײַיאָריקע פֿאָרשטעלונגען הייסט „אומגלייבלעך‟. די שפּיל, אַ קאָמעדיע, וואָס קומט פֿאָר אין פֿראַנקרײַך, וועט פֿאָרגעשטעלט ווערן בײַם „ניו־יאָריקער שטאַטישן אוניווערסיטעט‟ אין פּערטשיס, ניו־יאָרק. דער בדחן און דראַמאַטורג יקיר בראַון האָט אָנגעשריבן די שפּיל, וואָס ווערט פּראָדוצירט דורך חיים איצקאָוויץ.
אָט קען מען דאָ זען אַ רעקלאַמע פֿאַר דער פֿאָרשטעלונג, וואָס ווײַזט איר אַבסורדישן סטיל פֿון הומאָר.
בושלען — אַ טרויעריק ליד
Storks - A Sad Song
צווישן די יונגע זינגער, וואָס טרעטן אויף הײַנט מיט ייִדישע לידער, געפֿינט מען אַ סך יונגע רוסיש־רעדנדיקע ייִדן, וואָס וווינען אין דײַטשלאַנד. איינער פֿון זיי, אַליאָשאַ, איז לעצטנס אויפֿגעטראָטן אויפֿן פֿעסטיוואַל „זאַ טומאַנאָם‟ (נאָכן נעפּל) מיט אַ באַקאַנט ליד אויף די ווערטער פֿון ראַסול גאַמזאַטאָוו, איבערגעזעצט אויף ייִדיש פֿון אַהרן ווערגעליס.
לוסטיקע מעשׂיות װעגן עם־הארצים
Amusing Stories of Fools
הײַנט, אין חודש אלול, צען טעג פֿאַר ראָש־השנה, װען אַ טײל פֿון אונדזערע אחינו־בני־ישׂראל לױפֿט יעדן אין דער פֿרי צו די סליחות, און לאָזט אַפֿילו זיך אין װײַטן װעג אַרײַן אױפֿן קבֿר־אָבֿות, איז גאָר ניט איבעריק זיך צו דערמאָנען, אַז דאָס לעבן איז פֿילפֿאַרביק, און אַ גוט געלעכטער רײניקט אָפּ די אױערן און די הערצער ניט ערגער פֿון די קאָנװענציאָנעלע רפֿואות, תּפֿילות און שופֿר־בלאָזן. און אױב מע רעדט שױן װעגן די סליחות־טעג, צי קען מען דען ניט דערמאָנען יעדן טאָג און יעדע געשעעניש פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר, און דערצו נאָך שעפּן נחת פֿון די פֿרײלעכע עם־הארצים, װעלכע מאַכן אונדזער לעבן אַזױ לוסטיק און מלא־שׂימחה?
שׁמואל קטן און זײַן שאָטן
Little Shmuel and His Shadow
פֿון לעאָן עלבע
שמואל קטן איז געווען אַ קלײן מענטשעלע, און דערפֿאַר טאַקע האָט מען אים גערופֿן: שמואל קטן, וואָרעם קטן מײנט אַ קלײנער.
אָבער ווי קלײן ער איז געווען, אַזוי גרויס איז געווען דער נאַר אין אים, און אים האָט שטאַרק פֿאַרדראָסן, וואָס ער איז קלײן, און אים האָט זיך געוואָלט זײַן אַ גרויסער, אַ הויכער. אָבער גאָט קריכט פֿון דער אײגענער הויט! ניט אַלע ביימער וואַקסן גלײַך, און אַזוי אויך ניט אַלע מענטשן, און ניט אַלצדינג, וואָס איז הויך, איז גוט אויך. פֿאַראַן הויכע זאַכן, פֿון וועלכע מען דאַרף אין די הויפֿנס לאַכן. אַ פֿלאָקן איז הויך, און קײן שׂכל האָט דאָס ניט. אַזוי פֿלעגט מען טענהן צו שמואל קטן, אָבער ער האָט דערפֿון ניט געוואָלט וויסן.
— איך וויל זײַן אַ הויכער, אַ גרויסער, אַזוי ווי עוג מלך הבשן, — האָט ער געזאָגט.
אינטערוויו מיט חנה קופּער ז׳׳ל
Interview with Adrienne Cooper
די וואָך פֿאַלט אויס דער געבורטסטאָג פֿון חנה (אַדריאַן) קופּער. לכּבֿוד איר אָנדענק ברענגען מיר אַן אינטערוויו מיט איר, וואָס דער פּראָיעקט „ייִדיש לעבט‟ האָט געמאַכט אין אַפּריל 2010. בעתן אינטערוויו דערציילט קופּער וועגן איר לעבן און קאַריערע און די פֿאַקטאָרן, וואָס האָבן איר צוגעצויגן צו ייִדיש, ווי אויך וועגן איר געזעלשאַפֿטלעכער אַרבעט לטובֿת דער ייִדישער קולטור.
-
אַהיים
Home -
רעקלאַמעס
Advertise -
אַבאָנעמענטן
Subscribe -
תּנאָים און באַדינגען
Terms and Conditions -
פּריוואַטקייט־פּאָליטיק
Privacy Policy -
וועגן „פֿאָרווערטס‟
About -
וועבזײַט־מאַפּע
Sitemap -
אָפּטיילן
Sections -
ר. ס. ס.
RSS
Copyright © 2020, The Forward Association, Inc. All rights reserved.
