דזשיגאַן בײַם פּסיכיאַטער
Dzigan at the Psychiatrist
נאָכן פֿריצײַטיקן טויט פֿון זײַן לאַנג־יאָריקן קאָמעדיע־שותּף ישׂראל שומאַכער אין 1961 איז שמעון דזשיגאַן ווײַטער אָנגעגאַנגען מיט זײַן קאַריערע אין ישׂראל. ניט געקוקט אויף די שוועריקייטן פֿון אַ ייִדיש־שפּראַכיקן קאָמיקער אינעם ייִדישן לאַנד, איז דזשיגאַן געבליבן אַ באַליבטע פּערזענלעכקייט צווישן די ייִדישע מאַסן, און ניט בלויז די ייִדיש־רעדנדיקע, נאָר אין דער ברייטערער ישׂראלדיקער געזעלשאַפֿט בכלל. ווי אַן אָנערקענונג פֿון זײַן סטאַטוס האָט די ישׂראלדיקע טעלעוויזע אים געשאָנקען די געלעגנהייט צו מאַכן אַ ספּעציעלע טעלעוויזע־פּראָגראַם, די ערשטע און איינציקע אויף ייִדיש אין דער ישׂראלדיקער געשיכטע.
די פּראָגראַם, אַ פּאַראָדיע פֿון דער אַמעריקאַנער Tonight Show מיט דזשאָני קאַרסאָן, האָט פֿאָרגעשטעלט די בעסטע ייִדישע קאָמעדיאַנטן פֿון דער תּקופֿה און די פּאָפּולערע זינגערין חוה אַלבערשטיין ווי דער מוזיקאַלישער גאַסט. מע האָט בלויז געמאַכט איין עפּיזאָד, וואָס מע האָט אַרויסגעלאָזט מיט אַ פֿאַרשפּעטיקונג, כּדי מע זאָל קענען צושטעלן העברעיִשע אונטערקעפּלעך.
אין דער דאָזיקער סצענע טרעפֿט זיך אַ פּאַציענט (דזשיגאַן) מיט אַ פּסיכיאַטער (גדעון זינגער), וואָס איז דווקא אַ סך מער משוגע פֿון אים.
ווידעאָ: ליפּאַ שמעלצער זינגט „בעלץ‟
Music Video: Lipa Schmeltzer Sings “Belz”
אין אָקטאָבער האָט ליפּאַ שמעלצער, צוזאַמען מיט דער „שארית־הפּליטה קאַפּעליע‟ אַרויסגעלאָזט אַ ווידעאָ אויף „יו־טוב‟ מיט אַ נײַעם נוסח פֿונעם פּאָפּולערן ייִדישן ליד „שיין ווי די לבֿנה‟. לעצטנס, האָבן דער חסידישער פּאָפּ־שטערן און די קלעזמאָרים פֿון מיאַמי אַרויסגעלאָזט זייער אייגנעם צוויישפּראַכיקן נוסח פֿון „מײַן שטעטעלע בעלץ‟.
אינעם נײַעם „מוזיק־ווידעאָ‟ פּראַוועט מען דעם 90סטן געבוירן־טאָג פֿון שאול דרײַער, דער פּײַקלער פֿון דער „שארית־הפּליטה קאַפּעליע‟. אין אַ סוררעאַליסטישער סצענע ווײַזט דרײַער זײַן אייניקל אַ בילד פֿון זיך, וואָס מע האָט כּלומרשט געמאַכט אין 1939 אין זײַן „שטעטעלע בעלץ‟. דער ייִד אויפֿן בילד איז אָבער ליפּאַ שמעלצער, וואָס באַווײַזט זיך אויף דער שׂימחה ווי דער יונגער שאול.
דער נאָסטאַלגישער פֿילם, רעזשיסירט פֿון דניאל פֿינקלמאַן מיט דער באַטייליקונג פֿון שאול דרײַער און ראובֿן סאָסנאָוויטשס משפּחות, שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ געמיש פֿון קאָמעדיע, גאָר עמאָציאָנעלע מאָמענטן און, ווי עס פּאַסט פֿאַר ליפּאַ שמעלצער — סינכראָניזירטע טענץ. די נײַע ענגלישע ווערטער פֿונעם ליד האָט אָנגעשריבן סעסיליאַ מאַרגאָליס.
פֿון כעלעם קײן װילנע
From Chelm to Vilna
אַקוטאַגאַװאַ ריונאָסקע, דער יאַפּאַנער שרײַבער און נאָבל־לאַורעאַט, האָט אַ מאָל באַמערקט, אַז „דעם מענטשנס לעבן איז ניט װערט אײן שורה פֿון באָדלערס פּאָעזיע‟. ייִדישער מוח זאָגט זיך אָפּ אָנצונעמען אַזאַ מרה־שחורהדיקע חריפֿות, און בכלל, עס איז אַ שאָד, אַז די יאַפּאַנער זײַנען כּמעט ניט באַקאַנט מיטן ייִדישן פֿאָלקלאָר, װײַל דער ייִדישער פֿאָלקלאָר איז כּולו ליכטיקײט, שאַרפֿזיניקײט און לײַכט געלעכטער. אַז מע פֿאַרייִדישט און מע פֿאַרכעלעמט די שװערע יאַפּאַנער מחשבֿות, טאָ קומט מען צו אַ שײנעם אױספֿיר, די כעלעמער חכמה איז װערט מיליאָנען און גיט צו יאָרן.
מיט יאָרן צוריק האָב איך זיך געחבֿרט מיט פֿרומע באַום, זאָל זיך מיִען, ס’אײניקל פֿונעם לעצטן כעלעמער רבי און די ביבליאָטעקאַרשע פֿון דער י. ל. פּרץ־ביבליאָטעק אין תּל־אָבֿיבֿ. איך האָב זי גערופֿן פּאַני פֿרימע און זי האָט מיך גערופֿן „אוטשיאָני יעװרײ‟ (אַ געלערנטער ייִד). די פּאַני פֿרומע האָט געהאַט אַ טײַערע זאַך, װעלכע זי האָט שטענדיק געהאַט בײַ דער האַנט — דער קאַלענדאַר מיט די געבורטסט־דאַטעס און פּאָרטרעטן פֿון די ייִדישע שרײַבער — און יעדן אין דער פֿרי פֿלעגט זי מיך מכבד זײַן מיט אַ ברײטן מזל־טובֿ לכּבֿוד יענעמס געבורטסטאָג. איך, פֿון מײַן זײַט, פֿלעג איר דערצײלן עפּעס אַ נײַע מעשׂה װעגן די „כעלעמער חכמים‟. אַ װוּנדער שבװוּנדער — זי, אַ געבױרענע אין כעלעם האָט בשום־אופֿן ניט געקענט דערגײן דעם טאָלק, פֿאַר װאָס איך, אַן „אוטשיאָני יעװרײ‟, קאַטשע זיך פֿון געלעכטער פֿון די „נאַרישע און אידיאָטישע חכמות, װעלכע האָבן ניט קײן שום שײַכות צו די באמת קלוגע און געלערנטע כעלעמער ייִדן‟. צי איז דאָס אמת אָדער ניט, װײס איך ניט, נאָר װי אָרעם װאָלט געװען די װעלט, װען די לױטערע כעלעמער חכמים װאָלטן זיך פֿאַרװאַנדלט אין הױלע כעלעמער נאַראָנים.
זיבן גוטע יאָר
Seven Good Years
פֿון י. ל. פּרץ
די רעקאָרדירונג איז אַ טייל פֿונעם אַרכיוו פֿון „רעדנדיקע ביכער‟ אויפֿן נאָמען פֿון שמואל ראָהר, אַ פּראָיעקט פֿונעם „ייִדישן ביכער־צענטער‟. עס לייענט ליבע אויגנפֿעלד.
דאָס איז אַ געשיכטע, וואָס איז געשען אין טורבין.
אין טורבין איז געווען אַ מאָל אַ טרעגער, האָט ער געהייסן טובֿיה און איז געווען אַ גרויסער אָרעמאַן. איין מאָל, דאָנערשטיק, שטייט ער אַזוי אין מאַרק, מיט די פּאָלעס פֿאַרשאַרצט אונטערן שטריק אויף די לענדן, און קוקט אויס, פֿון וואַנען עס וועט קומען זײַן הילף, ער זאָל פֿאַרדינען עפּעס אויף שבת. און דאָ שטייען די געוועלבן אַרום און אַרום ליידיק. אין יוצא ואין בא, מען זעט נישט, עס זאָל עמעצער קומען סחורה קויפֿן, עס זאָל זײַן וואָס אָפּצוטראָגן. הייבט ער, נעבעך, אויף די אויגן צום הימל מיט אַ געבעט, ער זאָל, חלילה, קיין פֿאַרשטערטן שבת נישט האָבן, און זײַן ווײַב סערל מיט די קינדערלעך זאָלן, חס־ושלום, נישט הונגערן אום שבת.
שלום לעמער זינגט די חנוכּה־לידער פֿון משה אוישער
Shulem Lemmer Sings Moishe Oysher’s Hanukkah Songs
פֿאַראַכטאָגן, אין מײַן איבערזיכט פֿון לידער לכּבֿוד חנוכּה, האָב איך געשריבן, אַז כאָטש אַ סך קלעזמאָרים זינגען און שפּילן די חנוכּה־לידער פֿון משה אוישער, קען קיינער פֿון זיי דאָך ניט פֿאַרגלײַכן מיט אוישער אַליין.
אָבער נאָכן זיך צוהערן ווי אַזוי שלום לעמער שטעלט פֿאָר אַ פּאָפּורי פֿון אוישערס לידער, באַגלייט פֿונעם „שירה־כאָר‟ און דעם „פֿריילעך־אָרקעסטער‟, מיין איך אַז איך האָב זיך טועה געווען.
די מאָדערנע אינטערפּרעטאַציע פֿון „האָב אַ גוטן חנוכּה‟, „דרײ דריידל‟ און נאָך לידער פֿון אוישערס רעפּערטואַר בינדט צונויף די בעסטע עלעמענטן פֿון אוישערס אָריגינעלער קאָמפּאָזיציע מיט מאָדערנע מוזיקאַלישע אינסטרומענטן, אַזוי ווי די עלעקטרישע גיטאַר, וואָס האָבן ניט עקזיסטירט ווען דער באַקאַנטער חזן האָט געלעבט. די אַראַנזשירונג מיטן פֿולן אָרקעסטער, באַנאַנד מיט די שטאַרקע קולות פֿונעם כאָר, גיבן אַ סך צו צו לעמערס זינגען אָבער ווענדן ניט אָפּ פֿון זײַן שטאַרקן קול. אַפֿילו די בלאָז־אינסטרומענטן, וואָס זענען געוויינטלעך די הויפּט־חסרון פֿון דער הײַנטיקער חסידישער מוזיק, קלינגען פּערפֿעקט אינעם נײַעם נוסח. דער סאַקסאָפֿאָן־סאָלאָ אין „דריי דריידל‟ איז בפֿירוש שטאַרק. מיט איין וואָרט: ס׳איז כּדאַי צו זען און הערן. און שפּילן אויף אײַער חנוכּה־שׂימחה.
נאָך לידער לכּבֿוד חנוכּה
More Hanukkah Songs
נאָך דעם, וואָס דער „פֿאָרווערטס‟ האָט פֿאַראַכטאָגן פֿאַרעפֿנטלעכט אַ רשימה חנוכּה־לידער האָט מען אַרײַנגעשיקט אַ רײ באַמערקונגען און פֿאָרשלאָגן אויף נאָך לידער, וואָס מיר זאָלן אַרויפֿשטעלן. צוליב דער בקשה פֿון די לייענער ברענגען מיר נאָך אַ סעריע לידער לכּבֿוד חנוכּה.
די צווייטע ליסטע הייבט זיך אָן מיט אַ ליד, וואָס איז מסתּמא דאָס סאַמע־עלטסטע; ווי אַלע באַקאַנטע ייִדישע תּפֿילות, האָבן די פֿאַרשידענע ייִדישע עדות געזונגען „מעוז צור‟ מיט באַזונדערע מעלאָדיעס. אָט קענט איר הערן ווי דער חזן פּנחס באָרענשטיין האָט געזונגען דאָס ליד, באַגלייט מיט אַ כאָר.
ליטװאַקעס און זײערע שׂכלדיקע אײַנפֿאַלן
Litvaks and Their Logical Reaasoning
הײַנט װױן איך אין אַ מאָדנעם ייִשובֿ. אַדמיניסטראַטיװ געהערט ער צו אײן שטאָט, כאָטש געאָגראַפֿיש געפֿינען מיר זיך אין אַן אַנדער שטעטל. אױך די באַפֿעלקערונג איז אַ פֿילפֿאַרביקע, אָבער גאַנץ פּאַרעװע — אַ ביסל װײַס, אַ ביסל שװאַרץ, אַ ביסל רױט, אַ ביסל געל. מיט אײן װאָרט, ישׂראל.
נאָר װאָס? די נעמען פֿון די אױטאָבוס־אָפּשטעלונגען אין אונדזער ייִשובֿ זײַנען װי אַ טוריסטישער װעגװײַזער אין ליטע: פּאָנעװעזש (די פּאָנעװעזשער ישיבֿה), גאָראָדענאַ (אַזױ רופֿן די שאָפֿערן אָן די גראָדנער ישיבֿה) אאַז”װ. אױך די תּושבֿים פֿירן זיך אַלע אױף װי געבױרענע ליטװאַקעס, װי אַלע װאָלטן זיך אָנגעזאַפּט מיט שלמה באַסטאָמסקיס הקדמה צו דער צװײטער אױפֿלאַגע פֿון זײַן זאַמלונג „ייִדישע פֿאָלקסרעטענישן‟ (װילנע, 1923):
„די תּלמודישע דערציִונג, די געבױרענע חריפֿות, די סוחרישע לעבנס־געניטשאַפֿט האָט אױסגעאַרבעט בײַ ייִדן, בפֿרט בײַ די ליטװישע ייִדן, אַ ליבע צו אַלץ, װאָס ס’איז שׂכלדיק, שאַרפֿזיניק, צו פֿאַרשידענע פֿאַרפּלאָנטערטע מאַטעמאַטישע אײַנפֿאַלן, צו רעטענישן, װערטערשפּילן, ביז מינחה למערבֿ. אין די װינטערדיקע אָװנטן פֿלעגן אונדזערע זײדעס און עלטער־זײדעס ליב האַבן זיך אַװעקזעצן און אױספּרובירן אײנער בײַם אַנדערן דעם שׂכל; פֿלעגן זיך אַריבערשטײַגן אין חריפֿות, געפֿינען פֿאַרשידענע סתּירות, שטעלן פֿאַרשײדענע שׂכלדיקע פֿראַגעס, אױסטראַכטן פֿאַרשײדענע שפּראַכקונצן. אַזױ פֿלעגן זײ פֿאַרברענגען די צײַט‟.
חנוכּה־געלט
Hanukkah Gelt
פֿון שלום עליכם
די רעקאָרדירונג איז אַ טייל פֿונעם אַרכיוו פֿון „רעדנדיקע ביכער‟ אויפֿן נאָמען פֿון שמואל ראָהר, אַ פּראָיעקט פֿונעם „ייִדישן ביכער־צענטער‟. עס לייענען די אַקטיאָרן דוד ראָגאָוו און ריטאַ קאַרין
א.
טרעפֿט, קינדער, וואָסער יום־טובֿ איז דער בעסטער פֿון אַלע ימים־טובֿים?
חנוכּה.
אַכט טעג כּסדר נישט גיין אין חדר, עסן לאַטקעס מיט שמאַלץ, שפּילן אין דריידל און באַקומען פֿון אַלע זײַטן חנוכּה־געלט — נו, באַדאַרף מען נאָך אַ בעסערן יום־טובֿ?
ווינטער. דרויסן איז קאַלט, דער פֿראָסט ברענט מיט סכּנות. די פֿענצטער זענען פֿאַרקאָוועט, באַדעקט מיט שניי, צעמאָלט אויפֿן שענסטן אָרט, און אין שטוב איז וואַרעם — מחיה־נפֿשות. דאָס זילבערנע חנוכּה־לעמפּל שטייט צוגעגרייט נאָך פֿון בײַטאָג. דער טאַטע גייט אום איבער דער שטוב, די הענט אַרונטער, און דאַוונט מעריבֿ. אויסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה, נעמט ער אַרויס פֿון טישקעסטל אַ וועקסן ליכטל (דער שמשׂ), זאָגט „עלינו‟ און מאַכט צו אונדז, צו מיר מיט מײַן ייִנגערן ברודער, מאָטל, אויף לשון־קדוש:
— אי־אָ! שהוא נוטה שמים ויוסד האָרץ … אי־נו־אָ!
„אָדע צו פֿרייד‟ נוסח פּרץ
Peretz’s "Ode to Joy"
דער „ייִדישער פֿילהאַרמאָנישער פֿאָלקסכאָר‟ האָט לעצטנס פֿאָרגעשטעלט אַ קאָנצערט. צוליבן 100סטן יאָרצײַט פֿון י. ל. פּרץ האָט ער געזונגען אַ ריי לידער, וואָס זענען פֿאַרבונדן מיטן ייִדישן קלאַסיקער. דעם כאָרס נוסח פֿון פּרצס אַנטי־ראַסיסטיש ליד „ברידער‟, צוגעפּאַסט צו דער מעלאָדיע פֿון בעטהאָוונס נײַנטער סימפֿאָניע (באַקאַנט ווי „אָדע צו פֿרייד‟ צוליב דעם, וואָס בעטהאָוון האָט אין איר אַרײַנגעפֿלאָכטן אַ ליד פֿון פֿרידריך שילער מיטן זעלביקן נאָמען) איז זייער פּרעכטיק און כּדאַי צו הערן. די אַראַנזשירונג האָט געשאַפֿן דער דיריגענט פֿונעם כאָר, בנימין שעכטער.
אַ שװיצער אַ טומלער
A “shvitser,” a “tumler”
װען אַ יונגער־מאַן הײבט אָן שװיצן, זאָגט מען, אַז דאָס איז אַ רעזולטאַט פֿון אַ יוגנטלעכער באַרימערײַ; אָבער װען אַן עלטערער מענטש הײבט אָן שװיצן, איז דאָס שױן אַ סימן פֿון שװאַכע לונגען.
עס דאַכט זיך, אַז אַזאַ שײנער פּאַרשױן װי דער ייִדישער „שװיצער‟ װאָלט געדאַרפֿט געפֿינען אַ הױך־בכּבֿודיק אָרט אינעם מינדלעכן ייִדישן פֿאָלקלאָר, אָבער, אױף חידושים, איז אין איגנאַץ בערנשטײנס „ייִדישע שפּריכװערטער און רעדנסאַרטן‟ (װאַרשע, 1908) ניטאָ קײן אײן שפּריכװאָרט מיטן װאָרט „שװיצער‟. שלמה באַסטאָמסקי אין זײַן „בײַם קװאַל‟ (װילנע, 1920), ברענגט יאָ אַ פּאָר װערטלעך, סײַ מיטן װערב „שװיצן‟ און סײַ מיטן סובסטאַנטיװ „שװיצער‟, דהײַנו, „שװיצן אָן מאַלינעס‟ און „שװיצן װי אין אַ באָד‟ און װי אַ װאַריאַנט — „שװיצן װי אין אַ באָד אױפֿן פּאָל‟.
אַ מעשׂה מיט צוויי הירשלעך
A Story with Two Deer
פֿון לעאָן עלבע
הירשעלעס טאַטע האָט געבראַכט אַהיים אַ נײַ בילד און דאָס אויפֿגעהאָנגען אויף דער וואַנט לעבן הירשעלעס בילד. האָט הירשעלע געקוקט און געקוקט אויפֿן בילד און האָט ניט געוווּסט, וואָס פֿאַר אַ מאָדנע חיה איז דאָס אויסגעמאָלט אויפֿן בילד. ער האָט נאָך אַזאַ חיה קיינמאָל אין זײַן לעבן ניט געזען און אויך ניט געהערט.
פֿרעגט הירשעלע בײַם טאַטן:
— טאַטע, וואָס איז דאָס?
ענטפֿערט דער טאַטע:
— אַ הירשעלע איז דאָס, מײַן קינד! זאָל דאָס הענגען לעבן דײַן בילד, וועלן זײַן צוויי הירשעלעך.
פֿרעגט הירשעלע ווײַטער בײַם טאַטן:
— און וואָס איז דאָס פֿאַר אַ ביימער בײַם הירשעלע אויפֿן קאָפּ?
ענטפֿערט דער טאַטע:
— ניין, מײַן קינד! דאָס איז ניט קיין ביימער, נאָר הערנער. הערנער אַזוי ווי דערנער. קיין ביימער וואַקסן ניט אויף די קעפּ, נאָר הערנער. ביימער וואַקסן אויף דער ערד.
„אַ שׂרפֿה אין כּתריאלעווקע‟ פֿון דזשיגאַן און שומאַכער
A Fire in Kasrilevke by Dzigan and Shumacher
שמעון דזשיגאַן (1905־1980) און ישׂראל שומאַכער (1908־1961) זענען געווען די גרעסטע ייִדיש־שפּראַכיקע קאָמעדיע־שטערן פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט. די צוויי קאָמיקער האָבן געהאַט זייער אייגענער טעאַטער אין לאָדזש און געמאַכט אין פּוילן אַ ריי פֿילמען צוזאַמען, אַרײַנגערעכט „על־חטא‟ (1936), „די פֿריילעכע קבצנים‟ (1937) און „אָן אַ היים‟ (1939).
נאָכן חורבן זענען זיי צוריקגעפֿאָרן אין פּוילן, וווּ זיי זענען אויפֿגעטראָטן פֿאַר קינדער, וואָס האָבן איבערגעלעבט די מלחמה און זענען געבליבן אין די יתומים־הײַזער. זייערע איבערלעבענישן זענען אַרײַנגעפֿלאָכטן געוואָרן אינעם פֿילם „אונדזערע קינדער‟. דער פֿילם איז אַ מין געמיש פֿון אַ דאָקומענטאַר און אַ פֿיקטיווער פֿילם — סײַ די קאָמיקער, סײַ די קינדער שטעלן פֿאָר וואָס איז באמת פֿאָרגעקומען, ווען די קאָמיקער האָבן צום ערשטן מאָל באַזוכט דעם יתומים־הויז. די סצענעס זענען אָבער פֿילמירט געוואָרן לויט אַ סצענאַר און נאָך רעפּעטיציעס.
אין איין גלענצנדיקער סצענע פֿונעם פֿילם שטעלן דזשיגאַן און שומאַכער פֿאָר אַ סצענע פֿון שלום־עליכמס „אַ שׂרפֿה אין כּתריאלעווקע‟. די ווירטואָזע קאָמיקער שפּילן אַלע ראָלעס און בײַטן זייערע קאָסטיומען אַזוי גיך, אַז מע קען גרינג מיינען, אַז מע האָט זיך באַנוצט מיט ספּעציעלע עפֿעקטן. וואָס מע זעט אויפֿן עקראַן איז אָבער באמת פֿאָרגעקומען אויף דער בינע.
דזשיגאַן, וואָס נאָך זײַנע טעטיקייטן ווי אַן אַקטיאָר, איז אויך געווען אַן ערנסטער פֿאָרשער פֿונעם ייִדישן הומאָר, האָט געהאַלטן, אַז ס׳איז געווען ספּעציעל כּדאַי פֿאָרצושטעלן אַזאַ אוצר פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור פֿאַר אַ גרופּע קינדער פֿון דער שארית־הפּליטה. אַזוי אַרום האָט ער געהאָפֿט זיי צוריקבינדן מיט זייערע אָפּגעשניטענע ייִדישע וואָרצלען.
ליידער, האָבן די סאָוועטן אין גיכן צוגענומען אַלע קאָפּיעס פֿונעם פּרעכטיקן פֿילם הלמאי ס׳איז געווען צו „נאַציאָנאַליסטיש‟ און כּמעט קיינער האָט אים ניט געזען ביז די 1990ער יאָרן.
„גייען זיי אין די שוואַרצע רייען‟ פֿון שׂרה גאָרבי
They Go in Dark Rows by Sarah Gorby
אויף „יו־טוב‟ קען מען זען אַ סך פֿילמען, אין וועלכע געניטע זינגער שטעלן פֿאָר ייִדישע לידער. ס׳איז אָבער דאָ עפּעס אוניקאַל אין דעם ווידעאָ פֿון שׂרה גאָרבי, אין וועלכן זי זינגט מאַני לייבס „גייען זיי אין די שוואַרצע רייען‟, באַגלייט פֿון אַ פּויק, וועמענס אומבייגעוודיקע טענער שפּיגלען גוט אָפּ דעם אומעט פֿונעם ליד. דער פֿילם איז אַ טייל פֿון אַ קאָנצערט פֿון חורבן־לידער, וואָס גאָרבי האָט געהאַלטן אין פּאַריז אין 1966.
אויך זייער רירנדיק איז איר אומפֿאַרגעסלעכער נוסח פֿון מאַרק שוויידס „מודה אַני‟ אינעם זעלביקן קאָנצערט, אין וועלכן זי ווערט באַגלייט פֿון דרײַ „קרישטאָל־אָרגלען‟, אינסטרומענטן, וואָס פּאַסן פּערפֿעקט צו איר שטאַרק קול. די מוזיק צו ביידע לידער האָט געשאַפֿן מיכל געלבאַרט.
שׂרה גאָרבי (פֿון דער היים גאָרבאַך) איז געבוירן געוואָרן אין קעשענעוו, בעסעראַביע אין 1900. זי האָט זיך געלערנט אין אַ מוזיק־קאָנסערוואַטאָריע אין יאַס צו 17 יאָר, און האָט זיך דערנאָך באַזעצט אין פּאַריז מיט איר מאַן. אין 1940 איז זיי געלונגען צו אַנטלאָפֿן קיין האַיִטי און דאָס פּאָרל האָט זיך דערנאָך באַזעצט אין ניו־יאָרק, וווּ זי איז געוואָרן אַ פּאָפּולערע זינגערין אויף ייִדיש, רומעניש און רוסיש. אין 1948 האָט זי געמאַכט אַ קאָנצערט־טור אויף ייִדיש איבער די „די.־פּי.־לאַגערן‟ פֿון אייראָפּע. אין פּאַריז האָט זי אַרויסגעלאָזט אַלבאָמען אויף ייִדיש, פֿראַנצויזיש און רוסיש. נאָך דעם, וואָס זי האָט באַזוכט ישׂראל, האָט זי צוגעגעבן צו איר רעפּערטואַר אַ ריי לידער אויף העברעיִש און דזשודעזמאָ. אין 1960 האָט זי אָנגעהויבן אַ צוויי־יאָריקן טור איבער דרום־אַמעריקע און האָט בעת אַ וויזיט אין בוענאָס־אײַרעס פֿאַרענדיקט דרײַ אַלבאָמען אויף רוסיש, ייִדיש און ציגײַנעריש. זי איז געשטאָרבן אין 1980 אין פּאַריז.
אָט קענט איר הערן ווי עס קלינגט איר נוסח פֿונעם באַקאַנטן ליד „אַ ניגון‟.
און אויף טשיקאַוועס: אָט איז איר נוסח פֿון אַ ליד אויף דזשודעזמאָ „די סירענע‟.
אין פּאַריז
In Paris
נתן קאָרב איז געבױרן געװאָרן אין פּאַריז, אין 1917, אָבער צו קבֿורה איז ער אין יאָר 2002 געבראַכט געװאָרן ווי פֿרענסיס לעמאַרק. אַזאַ מעטאַמאַרפֿאָזע איז ניט קײן נאָװינע בײַ יענע פֿאַרמלחמהדיקע ייִדן, װעלכע איז נימאס געװאָרן צו זײַן אַ מענטש פֿון צװײטן סאָרט. נתן קאָרב איז ניט קײן אױסנאַם, און ס’איז גאָר ניט קײן װוּנדער, אַז זײַן בײַטראָג אין דער מאָדערנער פֿראַנצײזישער שאַנסאָן־קונסט, איז ביז גאָר גרױס. זײַן ליד „A Paris‟, װאָס ער האָט אָנגעשריבן אין 1949, איז געװאָרן אַ װיזיט־קאַרטל פֿון דער פֿראַנצײזישער הױפּט־שטאָט.
יענער פּאַריז עקזיסטירט שוין מער ניט. פּאַריז, די שטאָט פֿון ליבע, פֿון װוּנדער שײנע ניגונים און לעבעדיקע פֿאַרבן, האָט פֿאַרמאַכט די טירן פֿון אירע טעאַטערס און מוזײען, זײַנע גאַסן זײַנען לײדיק און נאָר די נר־תּמיד־ליכטלעך און בוקעטן פֿון טרױעריקע בלומען דערמאָנען אונדז, אַז די שטאָט איז ניט לאַנג צוריק געװען פֿול מיט לעבן און מלא־שׂימחה, פּונקט אַזױ װי די טרױעריקע, פֿאַרװעלקטע בלומען.
אַ ל״ג־בעומר מעשׂהלע
A Lag B’omer Story
פֿון לעאָן עלבע
אַ ייִנגעלע האָט ל״ג־בעומר אויסגעשאָסן אַ פֿײַל פֿון בויגן, און דאָס ייִנגעלע האָט אָנגעזאָגט דער פֿײַל, אַז זי זאָל פֿליִען העכער פֿון אַלע דעכער, זי זאָל אָבער קיין שום פֿייגעלע ניט פֿאַרטשעפּען, נאָר זי זאָל פֿליִען גלאַט אין דער וועלט אַרײַן, און ווען זי וועט זיך אײַנמאַטערן, זאָל זי אַרונטערפֿאַלן אויף דער ערד און בלײַבן ליגן.
איז געפֿלויגן די פֿײַל פֿון בויגן, און אַלע פֿייגעלעך אויפֿן וועג האָבן זיך פֿאַר איר דערשראָקן און זיך אָפּגעקערט אָן אַ זײַט, כּדי זי זאָל זיי ניט טרעפֿן. זאָגט די פֿײַל צו די פֿייגעלעך:
— ליבע פֿייגעלעך, כּשר׳ע אייגעלעך! איר דאַרפֿט פֿאַר מיר קיין מורא ניט האָבן, וואָרעם מיך האָט מען ניט געשיקט צו טויטן אײַך. מיך האָט אויסגעשאָסן אַ ייִנגעלע, האָט ער מיר אָנגעזאָגט, אַז איך זאָל קיין שום פֿייגעלע ניט פֿאַרטשעפּען, נאָר פֿליִען גלאַט אַזוי זיך, ביז די כּוחות וועלן מיר אויסגיין, און דאַן זאָל איך אַרונטערפֿאַלן אויף דער ערד און בלײַבן ליגן.
איבער דעם רעגן־בויגן — אויף ייִדיש
Over the Rainbow in Yiddish
דאָס ליד „איבער דעם רעגן־בויגן‟ פֿונעם קלאַסישן אַמעריקאַנער פֿילם „דער מכשף פֿון ׳אָז׳‟ איז איינע פֿון די סאַמע־פּאָפּולערסטע לידער פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט און ווערט געזונגען הײַנט איבער דער גאָרער וועלט. די באַלאַדע, וואָס שטעלט פֿאָר אַן אוטאָפּישע וועלט „ערגעץ איבער דעם רעגן־בויגן‟, וווּ מע לאָזט מענטשן צו רו, האָבן פֿאַרשידענע גרופּעס אַדאָפּטירט ווי אַ מין הימען אויסצודריקן זייער באַגער נאָך אַ בעסער לעבן. אין די 1930ער יאָרן איז דאָס ליד געוואָרן באַזונדערס פּאָפּולער צווישן די אַמעריקאַנער ייִדן און אַפֿריקאַנער־אַמעריקאַנער. ס׳איז ניט קיין חידוש, וואָס ביידע פֿעלקער האָבן געהערט אינעם ליד אַן אָפּשפּיגלונג פֿון זייער ווילן צו לעבן אין אַ וועלט, וווּ מע דיסקרימינירט ניט קעגן זיי. אין די 1970ער און 1980ער יאָרן איז דאָס ליד געוואָרן אַ מין הימען אויך בײַ די האָמאָסעקסואַליסטן צוליב ענלעכע סיבות.
די פֿאַרבינדונג צווישן די ווערטער פֿונעם ליד און דאָס שטרעבן צו פֿרײַהייט לייגט זיך שטאַרק אויפֿן שׂכל, ווען מע דערוויסט זיך וועגן דעם ייִד, וואָס האָט אָנגעשריבן די איקאָנישע ווערטער. ייִפּ האַרבורג (פֿון דער היים: איזידאָר הויכבערג) איז געבוירן געוואָרן אויפֿן „לאָוער איסט סײַד‟, אַ קינד פֿון פֿרומע ייִדישע אימיגראַנטן פֿון רוסלאַנד. זײַן משפּחה איז געווען גאַנץ אָרעם און בעת זײַנע קינדער־יאָרן זענען ס׳רובֿ פֿון זײַנע ברידער און שוועסטער געשטאָרבן. אַ סטודענט פֿונעם אירישן דראַמאַטורג דזשאָרדזש בערנאַרד שאַו, איז האַרבורג געוואָרן אַ לעבנס־לאַנגער סאָציאַליסט, צוליב דער השפּעה פֿון זײַן לערער. זײַן גאַנץ לעבן האָט ער געשריבן פּאָליטישע לידער וועגן אַזעלכע ענינים ווי דער קלאַסן־קאַמף, די אָפֿיציעלע דיסקרימינאַציע קעגן די אַפֿריקאַנער־אַמעריקאַנער, אַרבעטער־פֿאַראיינען און גלײַכע רעכט פֿאַר פֿרויען. ס׳איז באמת ניט אַזוי אויסטערליש פֿאָרצושטעלן, אַז דער גורל פֿון די אייראָפּעיִשע ייִדן אין די 1930ער יאָרן האָט אפֿשר משפּיע געווען אויף דער טעמאַטיק פֿון זײַן סאַמע־באַקאַנסטן ליד.
אויף ייִדיש עקזיסטירן, צום־ווייניקסטנס, צוויי איבערזעצונגען פֿונעם ליד. דער נוסח אויבן, וואָס עס זינגט יאָסי דעסער מיט אַ געשמאַקן חסידישן טעם, האָט איבערגעזעצט אויף ייִדיש אַל גראַנד, וואָס איז באַקאַנט פֿאַר זײַן ייִדישן נוסח פֿון גילבערט און סוליוואַנס „די ים־גזלנים‟ (The Pirates of Penzance). אָט קענט איר הערן אַ גאָר שיינעם נוסח פֿון אַל גראַנדס איבערזעצונג, געזונגען דורך שעלי שילדס, וואָס האָט אויך געשפּילט אינעם ייִדישן נוסח פֿון „די ים־גזלנים‟.
נאָך אַ ייִדישע איבערזעצונג פֿונעם ליד האָט געמאַכט בנימין שעכטער. איר קענט זען ווי זײַן טאָכטער טעמע שעכטער האָט געזונגען איר פֿאָטערס נוסח אויף דער ייִדיש־וואָך אין 2013.
ווידעאָ: דער יונגער חסידישער פּאָליטיקער
Video: Hasidic Child Politician
איינע פֿון די הויפּט־צילן פֿון אַ זומער־לאַגער איז צו לערנען די קינדער ווי אַזוי זיך אויפֿצופֿירן אין זייער געזעלשאַפֿט. איין פּאָפּולערער אופֿן ווי אַזוי דאָס צו טאָן איז צו מאַכן וואַלן צווישן די קינדער אויף פֿאַרשידענע סימבאָלישע אַמטן און נעמען די דערוויילטע יונגע „באַאַמטע‟ מיט צו די זיצונגען, זיי זאָלן זיך לערנען ווי אַזוי מע פֿירט אָן מיטן זומער־לאַגער. בײַ די חסידישע ייִדן אין ניו־יאָרק האַלט מען אויך אָפּ אַזעלכע וואַלן.
לעצטנס האָט מען אַרויסגעשטעלט אויף „יו־טוב‟ אַ גאָר חנעוודיקן פֿילם, אין וועלכן אַ חסידיש ייִנגל גיט זייער אַן ענטוזיאַסטישע רעדע אויף ייִדיש, אין וועלכער ער דערקלערט, פֿאַר וואָס די אַנדערע קינדער זאָלן אים דערוויילן ווי זייער „ראָש־המדריכים‟. ווי אַן עכטער פּאָליטיקער, זאָגט ער זײַנע שטיצער צו אַ ריי זאַכן, וואָס ער קען באמת ניט צושטעלן. ער זאָגט צו, למשל, אַז מע וועט מאַכן כאָטש צוויי „מעידזשאָר טריפּס‟ (ריזיקע רײַזעס) אַ וואָך, זען פֿאָרשטעלונגען מיט אַ קונצנמאַכער פֿיר מאָל אַ וואָך און געבן די קינדער אײַזקרעם אויף אַלע מאָלצײַטן.
דער יונגער פּאָליטיקער, „זאַלמי‟, שאַפֿט באמת אַ מין התלהבֿות בײַ זײַנע אָנהענגער און זיי הייבן אין גיכן אָן אַרויסשרײַען זײַן נאָמען. ער טאַדלט „די אַנדערע קאַנדידאַטן, וואָס געפֿינען זיך דאָ אין זאַל‟, און בעט, אַז זיי זאָלן זיך צוהערן צו די געשרייען פֿון די קינדער, וואָס שטיצן אים. ווי אַ דראַמאַטישער סוף צו זײַן רעדע, שרײַט „זאַלמי‟, אַז „דאָס ׳פֿאָן׳ (שפּאַס) הייבט זיך איצט אָן‟, און כּדי צו ווײַזן די קינדער, וויפֿל זיי וועלן הנאה האָבן פֿון זײַן קאַדענץ, וואַרפֿט ער צוקערלעך די קינדער אין זאַל.
נו, ס׳וואַקסט אַ פּאָליטיקער בײַ ייִדן! אויב ער קען אַזוי באַגײַסטערן קינדער צו אַכט אָדער נײַן יאָר, קען זײַן, אַז ער וועט גאָר ווערן דער ערשטער חסידישער „מייאָר‟ פֿון ניו־יאָרק. ווער ווייסט? לאָמיר האָפֿן, אַז ער וועט זיך באַנוצטן מיט זײַנע טאַלאַנטן נאָר לטובֿת דעם כּלל.
צװישן אונדז, ייִדן, גערעדט
Just Between Us
אָט, מיר האָבן נאָך ניט באַװיזן זיך אָנזעטיקן מיט דער ביטערקײט פֿונעם חודש חשװן און עס איז שױן צײַט, מחדש צו זײַן דעם חודש כּסלו, און די ברכה פֿון דעם־אָ חודש איז — חײם של שלום, דאָס לעבן אין שלום, מע קען אַפֿילו זאָגן, אַז דאָס איז אַ חודש פֿון „שלום־ברכה‟, צו װעלכער מיר װינטשן אַלע אונדזערע לײענער זוכה צו זײַן. דער „אות‟ פֿונעם חודש כּסלו איז „סמך‟, און דער גײַסטיקער סימבאָל איז „אס‟, דהײַנו, די ראָשי־תּיבֿות פֿון „אין־סוף‟. עס דאַכט זיך, אַז דער חושך פֿון די לאַנגע נעכט פֿאַרכאַפּט די װעלט, נאָר מע טאָר ניט פֿאַרגעסן, אַז די ליכטיקײט שטאַמט פֿון דער פֿינצטערניש. מיר טרעטן אַרײַן אין אַ חודש פֿון האָפֿענונג און „שלום־ברכה‟. הלװאַי, אױף אַלע ייִדישע קינדער געזאָגט געװאָרן.
איך װײס ניט פֿון װאַנעט עס קומען די באָבע־מעשׂיות, אַז די ייִדישע מענער באַציִען זיך צו זײערע װײַבער מיט עפּעס אַ באַזונדערן פּיעטעט. אפֿשר, אױף פּאַפּיר אָדער אין חלום… כאָטש, דעם אמת געזאָגט, איך דערמאָן זיך ניט אין אַ װעלכער ניט איז אַכזריותדיקער באַציִונג צו די פֿרױען אין אַלע ייִדישע שטעטלעך, װוּ איך בין אױפֿגעװאַקסן — ניט אין פֿלאָרעשט, ניט אין װאַסילקאָװ, ניט אין מאַרקולעשט, ניט אין בעלץ, ניט אין קריזשאָפּיל, און װעגן טשערנאָװיץ איז שױן, אַװדאי און אַװדאי, אָפּגערעדט.
אָפֿט מאָל האָב איך געזען טאַקע דאָס פֿאַרקערטע, װי די ייִדישע פֿרױען פֿלעגן אַרױסװײַזן אַ לײַכט־צינישע באַציִונג צו די „פֿעיִקײטן‟ פֿון זײערע מענער־שלימזלען. אַפֿילו אינעם מינדלעכן פֿאָלקלאָר האָב איך זיך קײן מאָל ניט אָנגעשטױסן אױף אַ גראָב װערטל אין באַציִונג צו אַ פֿרױ, כאָטש בײַ די אַרומיקע אײראָפּעיִשע פֿעלקער, צװישן װעלכע ייִדן האָבן געלעבט לאַנגע הונדערטער יאָרן, איז אַ װערטל אין נוסח, אַ ניט־אָפּגעשמיסענע פֿרױ איז געגליכן צום ניט־געװאַשענעם געשיר, געװען גיכער אַ נאָרמע אײדער אַן אױסנאַם. און גלײַך מיט דעם, האָב איך אױסגעפֿונען אַ קלײנע צאָל מעשׂהלעך, װאָס האָבן זיך באַװיזן אין די פֿריִערע השׂכּלה־צײַטן, אין װעלכע עס פֿילט זיך אַ מין עקל־בײַטעם און אַפֿילו אַ שטיקל שׂינאה אין די באַציִונגען פֿון אַ ייִדיש פּאָרפֿאָלק.
אַ מעשׂה מיט אַ ליאַלקע
A Story About a Doll
פֿון לעאָן עלבע
סטעלאַ איז געווען אַ רײַך מיידעלע און זי האָט געהאַט זייער אַ סך שפּילעכלעך, און נאָך מערער האָט זי געהאַט ליאַלקעס, גרויסע און קליינע ליאַלקעס, בלאָנדע און שוואַרצע ליאַלקעס. און כּדי זי זאָל געדענקען די אַלע ליאַלקעס, וואָס זי האָט, האָט זי יעדער ליאַלקע אַ נאָמען געגעבן. האָט זי איין ליאַלקע גערופֿן „בעבעלע“ און אַ צווייטע —„העזעלע“, און אַ דריטע — „שרעטעלע“ און אַ פֿערטע — „וועווערקע“, און אַ פֿינפֿטע —„קעצעלע“ און אַזוי כּסדר אַלעמען. יעדע ליאַלקע האָט בײַ סטעלאַן געהאַט אַ נאָמען. איך ווייס ניט, צי יעדע ליאַלקע האָט געדענקט איר נאָמען, אָבער סטעלאַ האָט יאָ געדענקט יעטווידע ליאַלקע בײַ איר נאָמען, און זעלטן ווען זי פֿלעגט אַ טעות האָבן.
גוט איז געווען סטעלאַן און גוט איז געווען אירע ליאַלקעס. ווען די ליאַלקעס וואָלטן נאָר געוואָלט עסן, וואָלט זיי סטעלאַ געגעבן די שענסטע און די בעסטע מאכלים. נאָר די ליאַלקעס האָבן קיינמאָל ניט געבעטן עסן, און סטעלאַ האָט זיך געוווּנדערט: ס׳טײַטש? האָבן דען ניט די ליאַלקעס אַ מויל מיט ציינער, פֿאַרוואָס ווילן זיי ניט עסן? בײַ יעדער ליאַלקע איז אָפֿן דאָס מײַלכעלע און עס זעען זיך אַרויס די ציינדלעך, ציינדלעך אַזוי ווי פּערל, און עסן ווילן זיי ניט! נו, מילא! דערפֿאַר אָבער ווילן זיי שלאָפֿן, און ווי נאָר מע לייגט זיי אַוועק, אַזוי מאַכן זיי צו די אייגעלעך. אַ געזונט זיי אין די קעפּעלעך! סטעלאַ האָט זייער גרויס פֿאַרגעניגן, ווען די ליאַלקעס שלאָפֿן אײַן.
„בראָכשטיקער‟ פֿון פּרץ מאַרקיש
Shards by Peretz Markish
די ייִדישע קולטור־וועלט וועט באַלד אָפּמערקן דעם 120סטן יובֿל פֿונעם גרויסן ייִדישן פּאָעט פּרץ מאַרקיש. מיט אַ פּאָר יאָר צוריק איז אויסגעפֿאַלן דער 60סטער יאָרטאָג פֿונעם טרויעריק־באַרימטן 12טן אויגוסט, ווען די סאָוועטישע רעגירונג האָט הינגעריכטעט אַ ריי באַקאַנטע ייִדישע שרײַבער און קינסטלער, אַרײַנגערעכנט פּרץ מאַרקישן. לזכר דער טראַגישער יאָרצײַט האָט דער „ייִדישער קולטור־קאָנגרעס‟ באַשטעלט צוויי פּרעכטיקע אַנאַמאַציע־פֿילמען, וואָס באַלעבן מאַרקישס לידער.
דעם ערשטן פֿילם האָט געשאַפֿן דזשעק פֿעלדשטיין, אַ באַרימטער אַנימאַטאָר, וואָס באַנוצט זיך מיט „נעאָן־אַנימאַציעס‟. אויף ייִדיש לייענט פֿאָר שיין בייקער מאַרקישס ליד „בראָכשטיקער‟.
אינעם צווייטן פֿילם, וואָס איז געשאַפֿן געוואָרן דורכן אַנימאַטאָר פּאָול פֿישער, לייענט בייקער פֿאָר פּרצס „שלאָפֿט דער מאַרק‟.
כּדי צו פֿאַרשטיין, וואָס פֿאַר אַ פּערזענלכקייט פּרץ מאַרקיש איז געווען צווישן די ייִדן אין ראַטן־פֿאַרבאַנד, איז כּדאַי צו זען דעם דאָזיקן עפּיזאָד, אין וועלכן פֿרידע זאַק פֿון פּאָלאָנע, שילדערט וואָס איז געשען, ווען ער האָט באַזוכט איר קלאַס אין אַן אָרטיקער גימנאַזיע. דער פֿילם האָט געמאַכט דער „אַהיים‟־פּראָיעקט בעת אַן עטנאָגראַפֿישער עקספּעדיציע אין אוקראַיִנע.
-
אַהיים
Home -
רעקלאַמעס
Advertise -
אַבאָנעמענטן
Subscribe -
תּנאָים און באַדינגען
Terms and Conditions -
פּריוואַטקייט־פּאָליטיק
Privacy Policy -
וועגן „פֿאָרווערטס‟
About -
וועבזײַט־מאַפּע
Sitemap -
אָפּטיילן
Sections -
ר. ס. ס.
RSS
Copyright © 2020, The Forward Association, Inc. All rights reserved.
