Oyneg Shabes

November 12, 2015, 1:50pm

„דאָנאַ דאָנאַ‟: אַ באַליבט ליד איבער דער וועלט

Donna Donna: A Song that is Beloved Around the World

פֿאַראַכטאָכן האָב איך באַשריבן די געשיכטע פֿון „אַ ייִדישע מאַמע‟ און דערמאָנט, אַז דאָס ליד איז מסתּמא דאָס צווייט־באַקאַנסטע ייִדיש ליד אויף דער וועלט. דאָס סאַמע באַקאַנסטע ליד אַרום דער וועלט, וואָס איז לכתּחילה געשאַפֿן געוואָרן אויף ייִדיש, איז אָן שום ספֿק אַהרן צײַטלינס „דאָנאַ דאָנאַ‟, וואָס ווערט געזונגען אין כּמעט אלע לענדער. טשיקאַווע איז אָבער צו באַמערקן דעם פֿאַקט, אַז להיפּוך צו „אַ ייִדישע מאַמע‟, וואָס אַלע ווייסן, אַז עס איז אַ ייִדיש ליד, ווייסן ס׳רובֿ מענטשן אין גאַנצן ניט, פֿון וואַנען עס שטאַמט „דאָנאַ דאָנאַ‟, און ס׳רובֿ פֿון די וואָס ווייסן, אַז מע האָט עס לכתּחילה געשריבן אויף ייִדיש, פֿאַרפּלאָנטערן דעם מחבר מיט אַן אַנדער באַקאַנטן ייִדישן פּאָעט.

דאָס ליד „דאָנאַ דאָנאַ‟ האָט אָנגעשריבן אַהרן צײַטלין אַרום 1940 אין אַמעריקע ווי אַ טייל פֿון דער פּיעסע „אסתּרקע‟. צײַטלין איז אַנומלט געקומען קיין אַמעריקע, כּדי צו אַרבעטן אין מאָריס שוואַרצס ייִדישן טעאַטער. צוליבן אויסבראָך פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט ער ניט געקענט צוריקפֿאָרן קיין וואַרשע. בעת דער מלחמה איז כּמעט זײַן גאַנצע משפּחה, אַרײַנגערעכנט זײַן פֿאָטער, דער גרויסער ייִדישער דענקער הלל צײַטלין און זײַן פֿרוי און זון, דערהרגעט געוואָרן אין דער וואַרשעווער געטאָ.

נאָך דער מלחמה האָט זיך פֿאַרשפּרייט אַ קלאַנג, אַז מע האָט „דאָנאַ דאָנאַ‟ אָנגעשריבן אין אייראָפּע בעת דער מלחמה. צוליב עפּעס אַ מיספֿאַרשטייעניש שטייט אָנגעשריבן אין אַ סך ביכער און אויף אַ סך וועבזײַטן, אַז דאָס ליד האָט מחבר געווען יצחק קאַצענעלסאָן, אָדער אין דער וואַרשעווער געטאָ, אָדער גאָר אויף דער באַן קיין אוישוויץ, וווּ מע האָט אים דערמאָרדערט. די געשיכטע איז, פֿאַרשטייט זיך, אין גאַנצן ניט אמת. דער מחבר פֿונעם „ליד פֿונעם אויסגעהרגעטן ייִדישן פֿאָלק‟ האָט ניט געהאַט קיין שום שײַכות צו „דאָנאַ דאָנאַ‟.

Read more


November 5, 2015, 11:58am

ווי מײַן שוויגער פֿלעגט זאָגן

As my Mother-In-Law Used to Say

די אַנטװיקלונג פֿון יעדער שפּראַך קומט שטענדיק פֿאָר פֿון צװײ זײַטן — מצד דעם פֿאָלק און מצד דער אַקאַדעמיע. ייִדיש, אין דעם פֿאַל, איז ניט קײן אױסנאַם. נאָר װאָס… אין אונטערשײד פֿון אַלע אַנדערע אײראָפּעיִשע שפּראַכן, איז די ייִדישע שפּראַך־אַקאַדעמיע געגרינדעט געװאָרן מיט אַ פֿאַרשפּעטיקונג פֿון גוטע 5־6 הונדערט יאָר, און מיר איז אױסגעקומען נאָכצושפּירן דעם פּראָצעס פֿון אַ פֿאָנעטיש איבערניצעװען אַ פּאָר זײער באַקאַנטע און פֿאַרשפּרײטע װערטער; אײן װאָרט פֿון אַ לשון־קודש־אָפּשטאַם, און דאָס צװײטע — פֿון גערמאַנישן אָפּשטאַם. און די װערטער גופֿא זײַנען, חשבון און האָפֿענונג.

אין צפֿון־בעסאַראַביע, ניט װײַט פֿון יעדינעץ, זײַנען ביז דער מלחמה געװען צװײ דערפֿער, בראַטושאָן און אַלט־בראַטושאָן. אין בראַטושאָן האָבן געװױנט אַ סך ייִדן און אין אַלט־בראַטושאָן, אַן אוקראַיִניש דאָרף, האָבן געװױנט נאָר דרײַ ביז גאָר פֿרומע ייִדישע סוחרישע משפּחות, און צװישן זײ — די משפּחה פֿון מײַן שװיגער, זאָל זיך מיִען. אין יענע יאָרן איז רומעניש געװען די אָפֿיציעלע שפּראַך, אָבער די אײַנװױנער פֿון אַלט־בראַטושאָן האָבן גערעדט „כאָכלאַצקע‟, אַ דיאַלעקט פֿון אוקראַיִניש. אַזױ אַרום, האָבן די ייִדישע קינדער זיך געלערנט אין די רומענישע שולן, אָבער אין דער הײם האָבן זײ גערעדט נאָר ייִדיש, און אױף דער גאַס — נאָר אוקראַיִניש.

Read more


November 5, 2015, 11:56am

אַ מעשׂה מיט צוועלף גזלנים

A Story with Twelve Thieves

פֿון לעאָן עלבע

אַמאָל איז אַ סוחר געפֿאָרן אין וועג מיט סחורה און געלט. זענען אים באַפֿאַלן צוועלף גזלנים און האָבן בײַ אים צוגענומען די גאַנצע סחורה מיטן געלט, און אים אַליין האָבן זיי געבונדן הענט און פֿיס און אַוועקגעשלעפּט צו זיך אַהיים אין וואַלד אַרײַן און אַרײַנגעוואָרפֿן אים אין אַ נאַסן קעלער, און געלאָזן אים אַזוי ליגן אָן עסן און אָן טרינקען.

ליגט ער אַזוי, דער סוחר, און טראַכט: וואָס וועט זײַן דער סוף מיט אים? ער וועט אַזוי אויסגיין פֿון הונגער און פֿון דאָרשט, אָדער די גזלנים וועלן אים גאָר הרגענען!

און בעת־מעשׂה זענען טאַקע די גזלנים געזעסן און האָבן געטראַכט, וואָס צו טאָן מיטן סוחר. האָבן זעקס געזאָגט, אַז מע דאַרף אים הרגענען, און זעקס האָבן געזאָגט, אַז מע דאַרף אים לאָזן אַזוי ליגן אין קעלער, ביז ער וועט שטאַרבן פֿון הונגער און דאָרשט.

האָבן די גזלנים זיך געקריגט אַ טאָג מיט אַ נאַכט, וואָס מע זאָל טאָן מיטן סוחר, און זיי האָבן ניט געקענט קומען צו קיין טאָלק. רופֿט זיך אָפּ דער עלטסטער פֿון זיי:

— שאַ, ווײסט איר גאָר וואָס? מיר וועלן פֿרעגן בײַ מײַן טאָכטער, און ווי זי וועט זאָגן, אַזוי וועט בלײַבן.

Read more


November 5, 2015, 11:52am

„אַ ייִדישע מאַמע‟ פֿון יאָסעלע ראָזענבלאַט

My Yiddishe Momme Sung by Yossele Rosenblatt

צוויי ייִדישע לידער זענען זייער ברייט פֿאַרשפּרייט אין אַמעריקע אויף ענגליש: „דאָנאַ דאָנאַ‟ און „אַ ייִדישע מאַמע‟, אינעם ענגלישן נוסח — My Yiddishe Mome. ביידע לידער זענען געווען ריזיקע שלאַגערס אויף ביידע שפּראַכן און ווערן הײַנט געזונגען אַרום דער גאָרער וועלט אויף צענדליקער שפּראַכן. כאָטש ס׳רובֿ אַמעריקאַנער (שוין אָפּגערעדט פֿון פֿראַנצויזן און יאַפּענעזער), ווייסן בכלל ניט, אַז „דאָנאַ דאָנאַ‟ איז לכתּחילה געווען אַ ייִדיש ליד, ווייסן אַלע גלײַך בײַם צוהערן זיך צו „אַ ייִדישער מאַמע‟ וועגן וואָס עס האַנדלט זיך דאָרט.

Read more


November 5, 2015, 11:50am

„אָלקע מיט דער בלויער פּאַראַסאָלקע‟ — געלייענט פֿון קאַדיע מאָלאָדאָווסקי

Olke with her Parasol Read by Kadya Molodowsky

די ייִדישע פּאָעטעסע קאַדיע מאָלאָדאָווסקי איז הײַנט צום מערסטן באַקאַנט, אַ דאַנק אירע ערנסטע לידער פֿאַר דערוואַקסענע, בפֿרט פֿאַר איר חורבן־ליד „אל־חנון‟. „אל־חנון‟ איז באַקאַנט דעם אַמעריקאַנער עולם, ווײַל מע האָט עס אַרײַנגעפֿלאָכטן אין דעם באַקאַנטן חורבן־פֿילם Defiance (צולהכעיס). נאָך אירע ענרנסטע פֿינצטערע לידער איז מאָלאָדאָווסקי אויך געווען אַן אויסגעצייכנטע שאַפֿערין פֿון קינדער־לידער. פֿאַר דער מלחמה איז זי גוט באַקאַנט געווען צווישן די קינדער אין די ייִדישע וועלטלעכע שולן. אין די 1950ער יאָרן זענען אַ פּאָר פֿון אירע קינדער־לידער איבערגעזעצט געוואָרן אויף עבֿרית אין ישׂראל. די לידער זענען שטאַרק אויסגענומען בײַ די סאַברעס און זענען שוין באַקאַנט דרײַ דורות ישׂראלידקע קינדער.

קאַדיע מאָלאָדאָווסקי איז געבוירן געוואָרן אין אַ ווײַסרוסישן שטעטל אין 1894 און האָט געאַרבעט אַ סך יאָר ווי אַ לערער, לכתּחילה אין פֿאַרשידענע יתומים־הײַזער און דערנאָך אין די שולן. בײַם אָנהייב איז זי געווען אַ העברעיִסטקע און האָט געלערנט אין די תּרבות־שולן, שפּעטער האָט זי געאַרבעט אין די „צישאָ‟־שולן אין וואַרשע. זי האָט פֿאַרלאָזט פּוילן און איז אָנגעקומען קיין אַמעריקע אין 1935. אין 1952 האָט זי עולה געווען קיין ישׂראל.

Read more


October 29, 2015, 12:15pm

צעשטערטע שׂימחות

Ruined Celebrations

Yehuda Blum

אַ פֿאָלק, װאָס קען זיך דערלױבן חוזק מאַכן פֿונעם טױט, מוז זײַן זיכער אין זײַן צוקונפֿט. די מחיצה צװישן הומאָר און דער חוצפּהדיקער גראָבקײט איז אַזױ דין, אַז ניט בלויז דער דערצײלער, נאָר אױך די איבערדערצײלער מוזן זײַן פֿאָרזיכטיק און אײדל. דערצו נאָך דאַרף מען װיסן, װען און װעמען דערצײלט מען אַזעלכע שײנע מעשׂהלעך.

נאָכן קורצן איבערבליק פֿון דער מאָדערנער פּאָפּולערער ליטעראַטור־און קינאָ־פּראָדוקציע װערט קלאָר, אַז די צאָל װערק מיט אומצאָליקע קרבנות איז ממש ניט פּראָפּאָרציאָנעל דער צאָל װערק מיט אײנפֿאַכע הומאַנישע סוזשעטן. דער טױט, װי אַ שרעקלעכע שױדערלעכע דערשײַנונג, האָט פֿאַרלױרן איר תּנ”כישן מאָראַלישן מײן. אין פֿאַרגלײַך מיט די הײַנטצײַטיקע ”פֿרײלעכע” קרימינעלע שעדעװרען, זעען אױס די ייִדישע ”שװאַרצעװאַטע” אַנעקדאָטן װי אַ תּמימותדיקער קינדער־שפּאַס.

Read more


October 29, 2015, 11:56am

אַ פֿרילינג־מעשׂהלע

A Springtime Story

פֿון לעאָן עלבע

איז געזעסן אַ שוואַלב אין אַ וואַרעמען נעסט, אין אַ וואַרעמען לאַנד, וווּ ס׳איז כּסדר זומער, כּסדר זומער, קיין מאָל ניט ווינטער, קיין מאָל ניט ווינטער.

וואָרעם שוואַלבן זענען אַזעלכע פֿויגלען, וואָס זיי קענען ניט פֿאַרלײַדן דעם ווינטער מיט זײַנע קעלטן, און ווי עס ווערט קאַלט אין איין לאַנד, אַזוי אַנטלויפֿן זיי אין אַן אַנדער לאַנד, וווּ ס׳איז וואַרעם.

איז געזעסן יענע שוואַלב אין איר וואַרעמען נעסט, אין דעם וואַרעמען לאַנד, וווּ ס׳איז כּסדר זומער, קיין מאָל ניט ווינטער — איז זי געזעסן און האָט זיך געטראַכט: „ווי גוט ס׳איז מיר דאָ! ווי וואַרעם ס׳איז מיר דאָ!“

Read more


October 29, 2015, 11:54am

„ווי אַזוי ס׳לעבט דער קייסער‟ פֿון פּאָל ראָבסאָן

How the Czar Lives sung by Paul Robeson

דער אַמעריקאַנער זינגער פּאָל ראָבסאָן איז צום־מערסטנס הײַנט באַקאַנט צוליב זײַן פּרעכטיק קול און זײַן קאַריערע ווי אַן אַקטיאָר, ווי אויך צוליב זײַנע פּאָליטישע אַקטיוויטעטן און נאָענטע פֿאַרבינדונגען צו דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי. דערצו איז ער געווען אַן עכטער עילוי — איינער, וואָס האָט יונגערהייט אַרויסגעוויזן אַ סך טאַלאַנט אין גאָר פֿאַרשידנאַרטיקע געביטן; אַ באַקאַנטער אַטלעט, איינער פֿון די ערשטע אַפֿריקאַנער־אַמעריקאַנער, וואָס מע האָט געלאָזט שפּילן פֿוסבאָל אין אַן אַמעריקאַנער אוניווערסיטעט. אין מיטן פֿון זײַנע לימודים אין דער יוריספּרודענץ־שול בײַם קאָלאָמביע־אוניווערסיטעט און זײַן גלײַכצײַטיקער קאַריערע ווי אַ פּראָפֿעסיאָנעלער פֿוטבאָל־שפּילער אינעם NFL האָט ער אינטענסיוו זיך פֿאַרנומען מיט שפּראַכן, אויסלערנענדיק מער ווי 20 פֿון זיי. כאָטש ראָבסאָן האָט געזונגען אויף מער ווי 50 שפּראַכן, אַרײַנגערעכנט די וואָס ער האָט בכלל ניט געקענט, האָט ער יאָ פּערפֿעקט באַהערשט מער ווי 10 שפּראַכן, צווישן זיי — רוסיש, פֿראַנצייזיש, שפּאַניש, כינעזיש און דײַטש. ייִדיש האָט ער זיך אויסגעלערנט, כאָטש ניט אויפֿן זעלביקן ניוואָ ווי זײַנע „בעסטע‟ שפּראַכן, בעת די שטודיעס אין ניו־יאָרק און לאָנדאָן, ווי אויך בעת זײַנע רײַזעס אין פּוילן און אינעם ראַטן־פֿאַרבאַנד. אויבן קען מען הערן ווי אַזוי ער האָט געזונגען דאָס באַקאַנטע פֿאָלקסליד „ווי אַזוי ס׳לעבט דער קייסער‟.

ראָבסאָן איז אפֿשר, צום מערסטנס, באַקאַנט דעם ייִדיש־לייענער צוליב זײַן חבֿרשאַפֿט מיטן פּאָעט איציק פֿעפֿער. אין 1949, ווען ראָבסאָן האָט באַזוכט דעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, האָט ער געבעטן זיך צו טרעפֿן מיט פֿעפֿערן. מע האָט ראָבסאָן דערקלערט, אַז פֿעפֿער איז אויף אַ וואַקאַציע אין קרים, אָבער אין דער אמתן איז פֿעפֿער שוין געזעסן מער ווי צוויי יאָר אין טורמע. נאָך דעם ווי די זיכערהייט־אָרגאַנען האָבן פֿעפֿערן אַ פּאָר טעג געגעבן עסן, ער זאָל אויסזען מער געזונט, האָט מען אים געבראַכט זיך צו טרעפֿן מיט ראָבסאָנען. אויף זײַן מאָסקווער קאָנצערט האָט ראָבסאָן געזונגען דעם פּאַרטיזאַנער הימען „זאָג ניט קיינמאָל‟, וואָס מע האָט טראַנסמיטירט אויפֿן ראַדיאָ איבערן גאַנצן לאַנד. נאָכן צוריקפֿאָרן קיין אַמעריקע, אָבער, האָט ראָבסאָן אין גאַנצן געליינקט, אַז מע האָט גערודפֿט די ייִדן אין ראַטן־פֿאַרבאַנד.

אַ רעקאָרדירונג פֿון „זאָג ניט קיינמאָל‟, וואָס מע האָט געמאַכט בעתן קאָנצערט נאָך זײַן טרעפֿונג מיט איציק פֿעפֿער קען מען הערן דאָ:


October 29, 2015, 11:52am

רות רובין זינגט דרײַ לידער

Ruth Rubin Sings Three Songs

רות רובין (1906־2000) איז ניט בלויז געווען איינע פֿון די סאַמע וויכטיקסטע זאַמלערינס פֿון ייִדישע פֿאָלקסלידער און אַ געניטע עטנאָמוזיקאָלאָגין; זי איז אויך אַליין געווען זייער אַ טאַלאַנטירטע זינגערין פֿון לידער און אַ פֿאַרכאַפּנדיקע רעדנערין פֿון דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר. רובין האָט געגעבן זייער אַ סך קאָנצערטן אין מאָנטרעאַל, וווּ זי האָט אַרײַנגעפֿלאָכטן צווישן אירע לידער לאַנגע דערקלערונגען, סײַ אויף ייִדיש און סײַ אויף ענגליש וועגן די לידער, וואָס זי האָט געזונגען. אַ פּאָר פֿון יענע קאָנצערטן קען מען הײַנט הערן אויפֿן וועבזײַטל פֿונעם „ייִדישן ביכער־צענטער‟.

ווי אַ סטיפּענדיאַט בײַם „ייִדישן ביכער־צענטער‟ איז מיר אויסגעקומען צו שאַפֿן אַ פֿילם צו באַגלייטן אַ טייל פֿון רובינס אַ רעפֿעראַט, וואָס זי האָט געהאַלטן דעם 14טן אָקטאָבער 1978 בײַ דער „ייִדישער פֿאָלקס־ביבליאָטעק פֿון מאָנטרעאָל‟. אינעם פֿילם זינגט זי דרײַ פּרעכטיקע ייִדישע לידער און גיט דעם עולם צו פֿאַרשטיין וועגן זייער קולטורעלן און היסטאָרישן קאָנטעקסט. לײַדער, האָב איך פֿאַרפּלאָנטערט איין שורה פֿון דער ענגלישער איבערזעצונג, אָבער ס׳איז דאָך, אַוודאי, כּדאַי צו הערן.


October 22, 2015, 12:58pm

מע טאָר ניט, נאָר עס ווילט זיך

Struggling With Forbidden Desires

Yehuda Blum

מיט אַ װאָך צוריק האָבן מיר מחדש געװען דעם חודש חשון. דאָס װאָרט חשון באַשטײט פֿון די װערטער „נחוש‟, װאָס האָט צו טאָן מיט כּישוף, „חושן ונחש‟, דהײַנו, דעם כּהנס װעסטל און — זאָלסט טרעפֿן. דער אותיות־בױ האָט אַ דירעקטן רמז אױף שׂימחה, משיח און גאולה. ס’װאָרט חשון מאַכט אין גימטריא 364, און דאָס איז — ישׂמחו — איר זאָלט זיך פֿרײען. דאָס געשטערן פֿון חודש חשון איז סקאָרפּיאָן און די יסוד־סטיכיע — װאַסער, דער עיקרדיקער חוש איז חוש־הריח, און דער אימעניניק פֿון דעם־אָ חודש איז דער שבֿט מנשה. מיט אײן װאָרט, אַלץ שמעקט מיט רוחניות, נשמה־אַנטװיקלונג און גאולה־זאַכן, װי עס שטײט געשריבן: קרבֿה אל נפֿשי גאלה, דערנענטער זיך צו צו מײַן נשמה און לײז זי אױס (תּהילים, סט, יט).

ייִדן קענען ניט לעבן אָן אַ שײנעם משל, אָן אַרײַנשטעלן אומעטום אַ מעטאַפֿאָר, אַ פֿאַרגלײַך, אַ שפּיצל. צו דעם האָב איך אַן אײנפֿאַכן פּירוש: װען אַ פֿאָלק אין משך פֿון גוטע פּאָר טױזנט יאָר הערט פֿון אַלע זײַטן — סײַ פֿון אױסן און סײַ פֿון אינעװײניק — דאָ אָטעם ניט, דאָס עס ניט, דאָ שלאָף ניט, אױף דעם קוק ניט, דאָס לײען ניט, מיט דעם רעד ניט אאַז”װ, װי קען מען זיך באַגײן אָן אַ רמז אױף עפּעס, װאָס „מע טאָר ניט, נאָר עס װילט זיך‟?… אַזאַ מין פֿאַרשטעלטער רמז איז דאָך אַן אױסדרוק סײַ פֿון אַ פּראָטעסט, סײַ פֿון אַ שאַרפֿזיניקײט.

די תּלמודישע דערציִונג און דאָס שטרענג רעגלאַמענטירטע שטײגער־לעבן האָבן אַנטװיקלט די ייִדישע מוחות אױפֿן סמך פֿונעם תּנ”ך־אױטאָריטעט און די פֿילפֿאַרביקע גמרא־מוסטערן אױף יעדן לעבנס־פֿאַל. די ייִדישע משפּחה, װי אַ מוסטער פֿון אַ קלײנער ארץ־ישׂראלדיקער מדינה אין גלות, װי אױך די באַציִונגען אין דער משפּחה גופֿא, איז געװען צו דערקענען פֿון דער װײַטנס. די פּרטים פֿונעם אינערלעכן אינטימען משפּחה־לעבן (אײַנרעכנדיק די באַציִונגען צװישן אַ בחור און מײדל) זײַנען געװען אַ מין טאַבו מיט אַ פּאָר שפּאַלטן, דורך װעלכע מען האָט געקענט זען דאָס פֿאַרבאָטענע. אײנער פֿון אַזעלכע „שפּאַלטן‟ איז דער אײגנאַרטיקער ייִדישער רמז, װעלכער פֿאַרװאַנדלט דאָס פֿאַרבאָטענע, דעם איסור, אין אַ מאָראַליש דערלױבענעם היתּר.

Read more


October 22, 2015, 12:56pm

אַ מאַן אויף אַ שפּאַן

A Man as Big as a Step

פֿון לעאָן עלבע

אַ מאָל איז געווען אַ מאַן, איז ער געווען די גרויס ווי אַ שפּאַן: אַזוי קליין איז ער געווען. שׂכל אָבער האָט ער געהאַט פֿאַר צען גרויסע, און אַ באָרד האָט ער אויך געהאַט אַ גרויסע — אַ באָרד אויף אַ קלאַפּטער: אַזוי לאַנג איז זי געווען.

און אַ ווײַב האָט ער געהאַט, דער מאַן ווי אַ שפּאַן, איז זי אויך געווען אַ גרויסע, די גרויס ווי עוג מלך הבשן. און ווי גרויס זי איז געווען, איז זי נאָך אַ גרעסערע מרשעת געווען. זי פֿלעגט איר מאַן ווי אַ שפּאַן שלאָגן און הרגענען און פֿאַר דער באָרד רײַסן און עסן ניט געבן, ביז זי האָט אים איינמאָל אינגאַנצן פֿון הויז אַרויסגעטריבן.

גייט ער אַזוי, דער מאַן ווי אַ שפּאַן, און טראַכט, וואָס זאָל ער טאָן. איז ער אַזוי געגאַנגען און געגאַנגען, ביז ער איז געקומען צו אַ וואַלד. גייט אים אַרויס אַ וואָלף אַנטקעגן און וויל אים אויפֿעסן.

רופֿט זיך אָן דער מאַן ווי אַ שפּאַן צום בייזן וואָלף:

— וואָלף, דו וואָלף, נאַרישער קאָפּ, וואָס דו ביסט! דו ביסט דאָך אַזאַ פֿרעסער, און דו קוואַפּעסט זיך אויף אַ מאַן ווי אַ שפּאַן! איך וועל דאָך דיר אויף אַ צאָן ניט קלעקן. איך האָב אַ ווײַב מיט אַ גרויסן לײַב, וועסטו זי האָבן צו עסן.

Read more


October 22, 2015, 12:52pm

בר־מיצווה בדחנות און גראַמען

Bar Mitzvah Badchones and Rhyming

ניט געקוקט אויף דעם, וואָס די פּאָפּולערע מוזיק בײַ די חסידים איז הײַנט זייער שטאַרק באַאײַנפֿלוסט דורך דער פּאָפּולערער מוזיק פֿון דער גוייִשער גאַס, בלײַבן נאָך אַלץ גאַנץ פֿאַרשפּרייט אַלטע פֿאָרמען פֿון ייִדישער מוזיק, וואָס עקזיסטירן אָפֿט מאָל באַנאַנד מיט די נײַע סטילן. איינער פֿון די פֿאַרשפּרייטסטע אַלטע עכט־ייִדישע פֿאָרמען איז גראַמען, וואָס מע הערט אויף זייער אַ סך חסידישע חתונות און צומאָל אויך אויף בר־מיצוות.

אָט קען מען הערן אַן אינטערעסאַנט צונויפֿשמעלץ פֿון דער חסידישער „פּאָפּ‟־מוזיק מיט דער אַלטער בדחנות־טראַדיציע. אינעם דאָזיקן פֿילם איז דער באַקאַנטער בדחן אַבֿרהם־מרדכי שוואַרץ משׂמח געווען די געסט אויף אַ בר־מיצווה. בעת ער גראַמט פֿאַרן עולם, באַגלייט אים די פּאָפּולערע קאַפּעליע „פֿריילעך‟, וואָס שפּילט צום מערסטנס גאָר־מאָדערנע פּאָפּולערע אַמעריקאַנער לידער מיט אַ חסידישן קנייטש. אין דער דאָזיקער פֿאָרשטעלונג מישן זיי אַרײַן די מעלאָדיעס פֿון אַ פּאָר באַקאַנטע חסידישע „פּאָפּ‟־לידער פֿון מרדכי בן־דוד, שלמה גערטנער, דודי קאַליש און נאָך. עס באַגלייטן אים אויך מיטגלידער פֿונעם באַקאַנטן חסידישן כאָר „שירה‟, וואָס זינגט אַ ברייטן רעפּערטואַר פֿון חסידישער פּאָפּ־מוזיק, ווי אויך מער טראַדיציאָנעלע חסידישע לידער.

בײַם הערן דעם ריטעם פֿונעם גראַמען קען מען אויך, פֿאַרשטייט זיך, אָפֿט מאָל דערהערן אַ שטאַרקע השפּעה פֿון דער אַמעריקאַנער „רעפּ‟־מוזיק.


October 22, 2015, 12:50pm

„אַז דער רבי אלי־מלך‟ פֿון די ברידער לעמער

Rebbe Elimelech by the Lemmer Brothers

מיט צוויי וואָכן צוריק איז דאָס קרעטשמע־ליד פֿון שמעון קראָטש פֿון קאָלאָמיי געוואָרן אַן אומדערוואַרטער שלאַגער. נאָך דעם, וואָס מיר האָבן אַרויפֿגעשטעלט דעם פֿילם האָט אַ לייענער אין ישׂראל אונדז געשיקט אַ בקשה דורכן „פֿייסבוק‟ אַרויפֿצושטעלן דעם בעסטן נוסח פֿון „אַז דער רבי אלי־מלך‟, וואָס מיר וועלן נאָר קענען געפֿינען. דאָס ליד איז אַזוי באַקאַנט, אַז עס האָט אונדז ניט אויסגעזען, אַז ס׳איז ניט כּדאַי עס ארויפֿצושטעלן. מיט אַ פּאָר טעג שפּעטער האָבן מיר אָבער זיך צופֿעליק אָנגעשטויסן אויפֿן דאָזיקן וווּנדער־שיינעם נוסח פֿונעם ליד, געזונגען דורך די ברידער לעמער אויף אַ חתונה. די ברידער אינעם פֿילם זענען די זינגער יעקבֿ, כעסקי, און שלום לעמער. זייער נוסח אַנטפּלעקט זייערע טאַלאַנטן און מײַסטערשאַפֿט ווי זינגער, אָבער פֿאַרלירט אויך ניט דעם פּשוטן פֿאָלקס־חן פֿונעם ליד.

יעקבֿ לעמער איז איינער פֿון די באַקאַנטסטע חזנים אין אַמעריקע און זינגט אַ ברייטן רעפּערטואַר פֿון טראַדיציאָנעלן חזנות, ייִדישע פֿאָלקס־לידער, מער מאָדערנער קלעזמער־מוזיק, ווי אויך בראָדוויי־לידער און ישׂראלדיקער מוזיק. ער טרעט אויף פֿאַר אַלע מינים פּובליקומס — אויף חסידישע חתונות און מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע שׂימחות, אויף גרויסע פֿעסטיוואַלן ווי דער פֿעסטיוואַל פֿון ייִדישער קולטור אין קראָקע, און דינט ווי דער חזן פֿאַרן „לינקאָן־סקווער־שיל‟ אין מאַנהעטן. צווישן זײַנע לעצטע פּראָיעקטן זינגט ער מיט דער קלעזמער־קאַפּעליע „אַהבֿה־רבה‟, צוזאַמען מיט פֿרענק לאָנדאָן, בענדזשי פֿאָקס־ראָזען, מײַקל ווינאָגראַד, פּאַטריק פֿאַרעל און ריטשי באַרשיי.

אָט קען מען הערן ווי ער זינגט אַ ריי אַלטע ייִדישע פֿאָלקסלידער אויף אַ שבֿע־ברכות אין וויליאַמסבורג.


October 15, 2015, 12:58pm

עקבֿתא דמשיחא

Messianic Times

פֿון י.ל. פּרץ

צום 150סטן יאָרצײַט

(משיחס צײַטן)

Yehuda Blum

…אַזױ, אַזױ, רבותים, אַלץ פֿאַלט אָפּ, אַלץ װערט קאַליע, אַלץ גײט צוריק לתּוהו־ובֿוהו.

נאָר אײנס שטאַרקט זיך — דער יצר־הרע, און די הוצאָות װאַקסן; אַחוץ דעם גײט אַלץ צוריק.

אַפֿילו די זון, זי פֿאַרלירט אױך די כּוחות.

איך געדענק דאָך, ייִנגלװײַז, האָט אַ זומער־טאָג געברענט װי אַ קאַלכאױװן. פֿון ראָש־חודש אָדר אָן איז מען שיִער משוגע געװאָרן פֿאַר היץ; מען האָט געהאָפֿט אױף ל”ג־בעומר װי אַ קבצן אױפֿן גרױסן געװינס.

און אַז מען האָט זיך אָנגעהױבן באָדן, האָט מען זיך נישט געקאָנט אָפּרײַסן פֿון טײַך; און אַז מען איז אַרױסגעגאַנגען, האָט דער זאַמד בײַם טײַך אַזױ געברענט, אַז מען האָט געמוזט צוריקשפּרינגען אין װאַסער אַרײַן… און הײַנט? דאַכט זיך — תּמוז, האַ? און מיר איז קאַלט! ס’איז שױן גאָר קײן זון נישט!

איר זאָגט, אַז איך בין אַלט, און דעריבער בין איך נישט אַלט, און מײַן פֿאָטער, עליו־השלום, האָט קײן מאָל קײן שטעקן נישט געטראָגן, קײן ברילן נישט גענוצט — און איך װאַקל מיך אױף דרײַ פֿיס און טאַפּ מיט די הענט, און זאָג איך אײַך, אַז אַפֿילו די הײך פֿון מענטש װערט אױך קלענער פֿון טאָג צו טאָג. אַ פּשוטער חשבון: אָדם־הראשון האָט אָנגעשלאָגן מיטן קאָפּ ביז גלגל־חמה; צען דורות פֿון אָדם ביז נח, און נח איז שױן מיט אַלע חיות און בהמות אין אײן תּיבֿה אַרײַן.

Read more


October 15, 2015, 12:56pm

אַ יעקע בלײַבט אַ יעקע

A Yekke remains a Yekke

Yehuda Blum

ניט אַ סך מענטשן װײסן, אַז אַ גרױסע צאָל ייִדישע געלערנטע, די פּליטים פֿון נאַצישן דײַטשלאַנד, האָבן זיך באַזעצט אין טערקײַ, און דװקא זײ, די ייִדישע פּראָפֿעסאָרן־עמיגראַנטן ‒ כעמיקער, פֿיזיקער, מאַטעמאַטיקער, דאָקטױרים און אינזשענירן האָבן אױפֿגעבױט אין דעמאָלטיקער טערקײַ די מאָדערנע בילדונגס־סיסטעם. װעגן די “טערקישע” ייִדן־פּראָפֿעסאָרן פֿון דײַטשלאַנד האָט מען שױן פֿון לאַנג פֿאַרגעסן, אָבער די בילדונגס־סיסטעם, װעלכע זײ האָבן אױפֿגעשטעלט, פֿונקציאָנירט ביזן הײַנטיקן טאָג.

דאָס זעלבע איז געשען מיט די “דײַטשישע” עמיגראַנטן אין ארץ־ישׂראל. אַ סך פֿון יענע עמיגראַנטן זײַנען געװען הױך געבילדעטע מענטשן מיט אַ געװיסן “יעקיש אײראָפּעיִשן” צוגאַנג צו אַלץ ‒ פֿון דער צאָל קנעפּלעך אױפֿן ראָק ביז דער אַרכיטעקטור פֿון די נײַע שטעט. עס איז דאָך אַ סוד פֿאַר גאַנץ בראָד, אַז דװקא די “יעקעס”, נעבעך, זײַנען געװאָרן אין ארץ־ישׂראל אַ מין אָביעקט פֿאַר אַנעקדאָטן און גרעבלעכע װיצן. אַז מע הײבט אָן צו אַנאַליזירן יענע אַנעקדאָטן װעגן די יעקעס, װאַרפֿט זיך אין די אױגן, אַז ס’רובֿ שפּאַסן זײַנען פֿאַרבונדן מיט אַ פֿאָנעטישער װאָרטשפּיל צװישן דײַטש און העברעיִש.

מיר איז געװען זײער אינטערעסאַנט צו זען װי אַזױ יענע אַנעקדאָטן זײַנען אױפֿגענומען געװאָרן אױף אַ “נײטראַלער טעריטאָריע”, ס’הײסט, װײַט פֿון אײראָפּע און ארץ־ישׂראל ‒ אין אַמעריקע. די צאָל אַנעקדאָטן װעגן די ישׂראלדיקע יעקעס איז פּשוט אַ גװאַלדיקע, און איך האָב אױסגעקליבן נאָר יענע, װעלכע זײַנען געװען זײער פּאָפּולער אין אַמעריקע גלײַך נאָכן אױפֿקום פֿון מדינת־ישׂראל, פֿון סוף 1940ער ביז סוף 1950ער יאָרן. האָט הנאה…

Read more


October 15, 2015, 12:54pm

בערעלע — טאַטע און פּערעלע — מאַמע

Daddy Berele and Mommy Perele

פֿון לעאָן עלבע

בערעלע און פּערעלע זענען געווען ברידער און שוועסטער, און זיי האָבן געלעבט זייער גוט צווישן זיך: קיינמאָל זיך ניט געקריגט, קיינמאָל זיך ניט געשלאָגן, און וואָס בערעלע פֿלעגט האָבן פֿלעגט ער געבן פּערעלען, און וואָס פּערעלע פֿלעגט האָבן, פֿלעגט זי געבן בערעלען. אָבער שפּילן זיך צוזאַמען פֿלעגן זיי ניט: בערעלע האָט זיך געהאַט זײַנע ייִנגלעך, מיט וועלכע ער פֿלעגט זיך שפּילן, און פּערעלע האָט זיך געהאַט אירע מיידלעך, מיט וועלכע זי פֿלעגט זיך שפּילן.

נאָר איינמאָל איז פּערעלע געווען קראַנק. דערנאָך איז זי געזונט געוואָרן. אָבער דער דאָקטאָר האָט איר געהייסן זײַן אין הויז אַ פּאָר טעג און ניט אַרויסגיין אין גאַס. איז פּערעלען געווען זייער אומעטיק צו זײַן אין הויז. רופֿט זי זיך אָן צו בערעלען:

— ווייסטו וואָס, בערעלע? זײַ אויך אין הויז, וועלן מיר זיך ביידע שפּילן.

זאָגט בערעלע:

— רעכט, פּערעלע! איך וועל זײַן מיט דיר אין הויז און שפּילן זיך מיט דיר. אָבער אין וואָס וועלן מיר זיך שפּילן?

Read more


October 15, 2015, 12:50pm

„לכּבֿוד שבת‟: אַ פֿאָלקסליד פֿון ווײַסרוסלאַנד

In Honor of the Sabbath: A Folksong from Belarus

פֿאַראַכטאָגן איז שמעון קראָטשס קרעטשמע־ליד פֿון קאָלאָמיי געווען זייער פּאָפּולער (http://blogs.yiddish.forward.com/oyneg-shabes/191443/). אַ לייענער האָט געפֿרעגט, צי עס געפֿינען זיך נאָך אַזעלכע לידער. קיין אַנדערע ווייניק־באַקאַנטע לידער וועגן שיכּרות אויף „יו־טוב‟ קענען מיר ניט, אָבער ס׳זענען דאָ נאָך צענדליקער פּרעכטיקע רעקאָרדירונגען פֿון ייִדישע פֿאָלקסלידער, וואָס מע האָט געמאַכט אין די לעצטע 15 יאָרן פֿון עלטערע ייִדן אין מיזרח־אייראָפּע.

אַחוץ ד׳׳ר דוב־בער קערלער און ד׳׳ר דזשעפֿרי ווײַדלינגער, וואָס האָבן געמאַכט דעם אינטערוויו מיט שמעון קראָטש, האָבן אַ פּאָר אַנדערע מאַנשאַפֿטן געלערנטע אויך געמאַכט ענלעכע פֿאָרש־עקספּעדיציעס אינעם אַמאָליקן תּחום־המושבֿ. צווישן זיי געפֿינט מען דעם עטנאָמוזיקאָלאָג און מוזיקער ד׳׳ר דמיטרי (זיסל) סלעפּאָוויטש, וואָס איז אַרומגעפֿאָרן די אַמאָליקע ייִדישע ליטע מיט זײַן קאָלעגע און מדריך נינאַ סטעפּאַנסקאַיאַ ז׳׳ל. סלעפּאָוויטש און סטעפּאַנסקאַיאַ האָבן געהאַט אַ בפֿירושן אינטערעס צו די דאָרטיקע ייִדישע פֿאָלקסלידער און האָבן ספּעציעל אויסגעזוכט עלטערע ייִדן, וואָס האָבן נאָך געדענקט די לידער און מוזיק פֿון זייערע קינדער־יאָרן און האָבן גוט געקענט זינגען.

אויבן קען מען הערן אַ פּרעכטיקן נוסח פֿונעם פֿאָלקסליד: „לכּבֿוד שבת‟, געזונגען פֿון זינאַיִדאַ ליאָווינאַ און דאַסיאַ כראַפּונסקאַיאַ, וואָס מע האָט רעקאָרדירט אין פּינסק, ווײַסרוסלאַנד, אין 2005.

נאָכן אַריבערציִען זיך קיין אַמעריקע האָט סלעפּאָוויטש געשאַפֿן אַ מוזיקאַלישן ספּעקטאַקל צוזאַמען מיט אַ קאַפּעליע און דעם זינגער מיישקע אַלפּערט, אין וועלכן מע ווײַזט זײַנע אָריגענעלע פֿילמען פֿון די עלטערע ייִדן, און ער און זײַן קאַפּעליע באַגלייטן זייערע געזאַנגען. אָט קען מען זען אַ ווידעאָ־רעקלאַמע וועגן דעם ספּעקטאַקל „אַ רײַזע איבערן ייִדישלאַנד‟.

און אַזוי קלינגט ליאָווינאַס און כראַפּונסקאַיאַס „לכּבֿוד שבת‟ באַגלייט פֿון די מוזיקער.


October 8, 2015, 12:58pm

די המצאה פֿונעם גיהנום־שמשׂ

Quick Thinking By Hell’s Caretaker

אַ מאָל האָט אין װין געלעבט אַ װױלער ייִד. משה־אַהרן װיזען איז געװען זײַן נאָמען. דאָס גאַנצע לעבן זײַנס האָט ער געזאַמלט זעלטענע מינדלעכע מעשׂהלעך װעגן דער ייִדישער חכמה און חריפֿות, און באַזונדערס, די מעשׂהלעך, װעלכע ער האָט פֿאַרשריבן פֿון די ניט־ייִדן, װאָס האָבן גערעדט ייִדיש װי אַ מוטער־שפּראַך.

עס װײַזט אױס, אַז ר’ משה־אַהרן, אָדער זײַנע עלטערן, האָט געשטאַמט פֿון גאַליציע, װײַל אַ גרױסער טײל פֿון די מעשׂהלעך זײַנען טאָפּאָנימיש און אַנטראָפּאָנימיש פֿאַרבונדן מיט די פּריצים און ייִדן פֿון פּיטשעלאַיובע און אומגעגנט, די גיטער און דערפֿער פֿונעם פּריץ עמילקאָװיטש. מע קען באַלד דערטאַפּן, אַז די מעשׂהלעך האָבן אַ טיפֿן קריסטלעכן הינטער־מוסר — אַלע ייִדן זײַנען הענדלער און פּראָצענטניקעס, אָבער, אַזױ צי אַנדערש, נאָר סײַ די שפּראַך און סײַ די סוזשעטן זײַנען אַזױ שײן, אַז כ’האָב ניט געקענט זיך אײַנהאַלטן און אָט ברענג איך אײַך, טײַערע לײענער, אײן מעשׂהלע, פֿאַרשריבן מיט הונדערט יאָר צוריק, אין ר’ משה־אַהרן װיזענס פֿײַנעם קאַבינעט אױף דער פּאָרצעלאַן־גאַס אין װין.

Read more


October 8, 2015, 12:56pm

אַ מעשׂה פֿון אַ רבֿ מיט אַ רביצין

A Story with a Rabbi and his Wife

פֿון לעאָן עלבע

אַמאָל איז געווען אַ רבֿ מיט אַ רביצין. זענען זיי זייער אָרעם, אָבער זייער גוטע מענטשן, אַזעלכע גוטע, וואָס די וועלט האָט נאָך ניט געזען. דעם לעצטן ביסן ברויט פֿון מויל פֿלעגן זיי אַוועקגעבן דעם הונגעריקן און דאָס לעצטע העמד פֿון זיך פֿלעגן זיי אַוועקגעבן דעם נאַקעטן.

פֿלעגט דער רבֿ גייען אַלע טאָג אין שיל אַרײַן לערנען און די רביצין פֿלעגט בלײַבן אין הויז קאָכן וואַרמעס.

איינמאָל האָט די רביצין אָפּגעקאָכט דעם וואַרמעס און געוואַרט דער רבֿ זאָל קומען פֿון שיל עסן. הערט זי מיט אַמאָל, מע קלאַפּט אין טיר. גייט זי צו און עפֿנט, ערשט אַן אָרעמאַן שטייט אין טיר און בעט זיך, מע זאָל אים אַרײַנלאָזן, געבן אים עפּעס עסן.

האָט די רביצין אַרײַנגעלאָזט דעם אָרעמאַן אין הויז, אים אַוועקגעזעצט בײַם טיש און אַוועקגעגעבן אים דעם רבֿס וואַרעמס. און פֿאַרן רבֿ האָט זי צוגעשטעלט קאָכן אַן אַנדער טעפּל.

דער אָרעמאַן האָט אָפּגעגעסן און איז אַוועקגעגאַנגען. דערווײַל איז געקומען דער רבֿ פֿון שיל עסן וואַרמעס. זאָגט צו אים די רביצין:

— וועסט מוזן וואַרטן, מײַן מאַן, אויפֿן וואַרמעס, וואָרעם אַ הונגעריקער אָרעמאַן איז געקומען און האָט אויפֿגעגעסן דײַן וואַרמעס. האָב איך צוגעשטעלט פֿאַר דיר קאָכן אַן אַנדער טעפּל.

Read more


October 8, 2015, 12:54pm

„שׂרוליקס פּלאַן‟: שנת־הקהל אין באָראָ־פּאַרק

Sroylik‘s Plan: The Year of Hakhel in Boro Park

לעצטנס, קען מען אין די חרדישע געגנטן פֿון ברוקלין בכלל און אין באָראָ־פּאַרק און קראַון־הײַטס בפֿרט זען גאָר אַ סך פֿאַרשידענע שילדן און פּלאַקאַטן וועגן דעם, אַז הײַיאָר פֿאַלט אויס אַ „שנת־הקהל‟. וואָס אַזוינס איז אַ „שנת־הקהל‟? לויט דער ייִדישער טראַדיציע האָט מען אַלע זיבן יאָר צוזאַמענגעזאַמלט אַלע ייִדן, כּדי צו הערן ווי דער מלך פֿון ישׂראל לייענט פֿאָר פֿון דער תּורה.

טעכניש גערעדט איז די מיצווה פֿון „שנת־הקהל‟ מער ניט שייך, ווײַל ס׳איז דאָך שוין מער ווי 2000 יאָר ניטאָ קיין ייִדישער מלך, וואָס הערשט אין ארץ־ישׂראל. דערצו, האָט די טראַדיציע לכתּחילה נאָר אַרײַנגענומען די ייִדן, וואָס האָבן געוווינט אין ארץ־ישׂראל, און ניט די, וואָס האָבן געוווינט מחוץ־הארץ.

אינעם 19סטן יאָרהונדערט האָט דער ליטווישער רבֿ אליהו דוד ראַבינאָוויץ־תּאומים, באַקאַנט ווי דער האדר׳׳ת, פֿאָרגעלייגט דעם געדאַנק ווידער אויפֿצולעבן די טראַדיציע אויף אַ מאָדערנעם אופֿן. שפּעטער האָט דער ליובאַוויטשער רבי, מנחם־מענדל שניאורסאָן, געמוטיקט זײַנע חסידים אַדורכצופֿירן קליינע פֿאַרזאַמלונגען און ריזיקע כּינוסים איבער דער גאָרער וועלט מיט באַזונדערע אַקטיוויטעטן פֿאַר מענער, פֿרויען און ספּעציִעל פֿאַר קינדער.

ווי איר קענט זען אינעם קורצן פֿילם „שׂרוליקס־פּלאַן‟, איז די טראַדיציע נאָך אַלץ גאָר אַ לעבעדיקע, און ניט בלויז בײַ די חב׳׳ד־חסידים. דער פֿאַקט אָבער, אַז דער פֿילם אַליין דערקלערט פֿאַרן היימישן עולם, וואָס עס איז אַ „שנת־הקהל‟ און פֿאַר וואָס מע זאָל אָרגאַניזירן אַזעלכע פֿאַרזאַמלונגען, ווײַזט אויך, אַז געוויסע מענטשן אין די היימישע קהילות ווייסן ניט פֿון דעם.

אַ פּאָר טשיקאַווע באַמערקונגען וועגן דער שפּראַך אינעם פֿילם: דער ייִדיש, מיט אַ ביסל ענגליש אַרײַנגעמישט, איז אין גאַנצן ניט קיין חידוש אין אַזאַ פֿילם. וואָס איז יאָ דווקא מערקווירדיק, זענען די אונטערקעפּלעך אויף ענגליש מיט געוויסע לשון־קודשדיקע טערמינען אַרײַנגעמישט. כאָטש די אונטערקעפּלעך זענען אויף ענגליש, וואָלטן אויך נאָר פֿרומע ייִדן זיי געקענט פֿאַרשטיין, ווײַל זייער אַ סך ייִדישע און לשון־קודשדיקע טערמינען, אַזוי ווי „השם‟, „מיצווה‟, „ייִדן‟, „שמיטה‟, „בית־המקדש‟, „ספֿר־תּורה‟ און „ניגונים‟ ווערן פֿאָרגעשטעלט מיט לאַטײַנישע אותיות אָן שום דערקלערונג אָדער טײַטש. אַפֿילו מער טשיקאַווע איז דער פֿאַקט, וואָס דאָס ייִדישע וואָרט „אייבערשטער‟ ווערט איבערגעזעצט ניט מיטן ענגלישן עקוויוואַלענט The Lord, נאָר מיטן העברעיִשן, מיט ענגלישע אותיות: Hashem. אַזוי אַרום קען מען זיך דערוויסן, אַז דעם פֿילם ווײַזט מען אויך בײַם ניט ייִדיש־רעדנדיקן פֿרומען עולם.


About עונג־שבת