דער פֿעטער פֿאָרט אַוועק

My Uncle Goes Away

פֿון משה נאַדיר

דער פֿעטער איז הײַנט געווען אַ ביסל צעטראָגן. געטרונקען זײַן קאַווע שטייענדיקערהייט. פֿאַרבײַגייענדיק דאָס פֿענצטער, וווּ עס זענען געשטאַנען וואַזאָנעס מיט רויטע סאַמעטענע בלעטער, האָט ער אָפּגעריסן אַ שטיקל בלאַט, עס צוגעטראָגן צום מויל, זיך פֿאַרכאַפּט און עס אַוועקגעוואָרפֿן.

דערנאָך האָט ער עפּעס געזוכט אין זײַן גרינעם קופֿערט מיטן צעשפּאָלטענעם בויכיקן דעק. געפֿונען אַ בלאָען יעגערהוט, זיך אָנגעמאָסטן און מיך געפֿרעגט, צי עס איז שענער ווי דער טוכענער הוט וואָס ער טראָגט. איך האָב געפֿילט, ווי דער פֿעטער וואָלט מיר אַ גלעט געטאָן ס׳האַרץ מיט זײַן סאַמעטענער האַנט און כ׳האָב געזאָגט: „פֿעטער, איר זענט אין גאַנצן אַ שיינער!‟. דער פֿעטער האָט געשמייכלט מיט זײַנע אויגן, אין וועלכע עס זענען געווען אַ סך גרינע און ברוינע פּינטלעך… איז געבליבן זיצן מיטן בלאָען יעגערהוט אויף דער קני, זיך פֿאַרקוקט אויפֿן פֿענצטער, וווּ אַ שמעטערלינג האָט זיך אויפֿגעפֿליגלט, ווי אַ שטיק פֿלאַטערדיק צירונג… זיך צום סוף אויסגעקנאַקט איינציקווײַז אַלע פֿינגער פֿון די הענט און מיך געפֿרעגט, צי איך האָב געלערנט שיר־השירים.

איך האָב געזאָגט אַז יאָ, איך האָב געלערנט.

— וועלכן שיר־השירים האָסטו געלערנט? — האָט מיך געפֿרעגט דער פֿעטער איציק, און מיט דער צונג באַנעצט זײַנע שיינע פֿולע ליפּן.

— וואָס הייסט וועלכן? דעם אמתן שיר־השירים… שלמה המלכס שיר־השירים…

— מיר ווייסן אַז ס׳איז שלמה המלכס — מאַכט דער פֿעטער איציק מיר אַ דין ביסעלע חוזק אין קול, — כ׳מיין ווער טײַשטט דיר אײַן שיר־השירים?

— וואָס הייסט ווער? דער רבי!

Read more

ייִדישע פֿאָלקסלידער געזונגען פֿון יעקבֿ לעמער

Cantor Yaakov Lemmer Sings Yiddish Folksongs

ניט געקוקט אויף דעם, וואָס די יונגע חסידים האָבן געוויינטלעך בעסער ליב מוזיק מיט בלאָז־אינסטרומענטן און ייִדישע און העברעיִשע אַדאַפּטאַציעס פֿון פּאָפּ־לידער איידער די אַלטע ייִדישע פֿאָלקס־לידער, ווערט די טראַדיציאָנעלע ייִדישע מוזיק ניט פֿאַרלוירן צווישן די פֿרומע.

אַחוץ מער נאָוואַטאָרישע צוגאַנגען זינגט מען נאָך אַלץ די אַלטע לידער אויף אַ מער טראַדיציאָנעלן שטייגער. אַזוי ווי בײַ די וועלטלעכע ייִדישיסטן, האָט די נאָסטאַלגיע, אַ פּנים, נאָך אַלץ אַ ריזיקן כּוח. באַקאַנטע זינגער און חזנים שטעלן אָפֿט פֿאָר פּאָפּוריס פֿון קלאַסישע ייִדישע לידער אויף כּלערליי אונטערנעמונגען, בפֿרט ווי אַ הפֿסקה צווישן די מער מאָדערנע לידער.

אָט זינגט דער גרויסער חזן יעקבֿ לעמער אַ פּאָפּורי פֿון קלאַסישע ייִדישע פֿאָלקסלידער, אַרײַנגערעכנט „אויפֿן פּריפּעטשיק‟, „לאָמיר זיך איבערבעטן‟ און „ראָזשינקעס מיט מאַנדלען‟. לעמערס אויסגעשולט קול קלינגט אַ ביסל ווייכער בײַם זינגען די אַלטע פֿאָלקסלידער ווי ווען ער זינגט זײַן געוויינטלעך חזנות. מע קען אָבער, ווײַטער הערן וואָס פֿאַר אַ טאַלאַנטירטער חזן ער איז, בפֿרט בײַם סוף פֿון „ראָזשינקעס מיט מאַנדלען‟.

„אַז אַ ייִנגעלע זעט אַן אַלף‟, געזונגען פֿון העניע פּלאָטקין

"When A Boy Sees an Aleph," Sung by Henye Plotkin

די ייִדישע פֿאָלקס־מוזיק איז פֿול מיט לידער, אין וועלכע מע גיט צו אַ ביסל מער צום רעפֿרען יעדעס מאָל וואָס מע זינגט אים. אַזעלכע לידער, וואָס זאַמלען אָן נאָך סטראָפֿעס, געפֿינט מען בפֿירוש צווישן די לידער פֿאַר קינדער.

איין טשיקאַווע בײַשפּיל פֿון אַזאַ מין ליד האָט ד׳׳ר דבֿ־בער קערלער רעקאָרדירט אין סאָראָקע, מאָלדאָווע ווי אַ טייל פֿונעם „אַהיים־פּראָיעקט‟, דורך וועלכן ער האָט געמאַכט אינטערוויוען מיט הונדערטער ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה אין מיזרח־אייראָפּע. דאָס ליד, „אַז אַ ייִנגעלע זעט אַן אַלף‟, געזונגען פֿון העניע פּלאָטקין, אַ געבוירענער אין דאָמברעווין, מאָלדאָווע, גיט צו צו יעדער סטראָפֿע נאָך צוויי ווערטער וואָס הייבן זיך אָן מיטן קומענדיקן אות פֿונעם אלף־בית. אַזוי אַרום לערנען זיך אויס די קינדער וואָס זינגען דאָס ליד סײַ די אותיות פֿונעם אַלף־בית, סײַ נײַע ווערטער. די גראַמען קלינגען גאַנץ היימיש אין פּלאָטקינס בעסעראַבער ייִדיש, כאָטש זי בײַט אַמאָל דעם אַרויסרעד פֿון געוויסע ווערטער, זיי זאָלן זיך בעסער צופּאַסן צום ליד.

בײַם פֿעטער אין שטוב

At My Uncle's House

פֿון משה נאַדיר

בײַם פֿעטער אין שטוב איז אַלצדינג אַנדערש ווי בײַ אונדז. דאָרט שפּילט אַ פֿייגעלע, אין אַ שטײַגל. אין אונטערשטן קובישיקל שלאָפֿט אַ ווײַסער קראָליק. די בריק איז אויסגעשאָטן מיט דינעם זאַמד, ווי עפּעס אַ העראָגליף־שריפֿט… די צייכנס פֿון די קראָליק־פֿיסלעך זענען געצוקטע אונטערשריפֿט. עס האָבן געשמעקט פֿריש געברענטע קאַווע־בעבלעך, און השׂכּלה. אין פֿעטערס שטוב האָט אויך געשמעקט פֿיאָלקע־וואַסער, און ברונעעלענע פֿרויען־שיכלעך, און צוויי פֿישביינען פֿון אַ „מידער‟ (קאָרסעט) זענען געלעגן אויף אַ באָנבאָנערקע.

דער פֿעטער האָט אַרומגעשפּאַנט מיט לאַנגע בוזשיק־פֿיס איבער דער שטוב, אַרײַנגעקוקט אין אַלטע דײַטשע ביכלעך, געזיפֿצט און אַוועקגעלייגט. מיר איז אײַנגעפֿאַלן, אַז דער פֿעטער שפּילט אַ ליבע, נישט נאָר מיט מאַריאַשן (ווי מענטשן זאָגן), וואָס האָדעוועט קעץ און רעדט דײַטש, נאָר אויך מיט די דײַטשע ביכלעך.

דערזען ווי איך גיי אים נאָך פֿון הינטן, מיט די הענט אונטערן רעקל, אַרויף און אַראָפּ, ווי אַ שאָטן, בלײַבט ער שטיין, גלעט צו די רויטע באָרד צום פּנים, גיט אַ צי מיט זײַנע נאָזלעכער, צי די קאַווע זידט שוין אין סאַמיוואַרל, און שטעלנדיק אויפֿן טיש צוויי בויכיקע שעלעכלעך, גיט ער אַ זאָג:

— „אַ תּכלית! זײַן טאַטע זוכט פֿאַר אים אַ תּכלית… יאָרדאַק מיט שלעכטער לופֿט. בילדונג מיט קאַליע ציין. — האָסט דיר שוין הײַנט געפּוצט די ציין, צי דו האָסט נישט געהאַט קיין צײַט?‟

Read more

„יאַקאָב‟ געזונגען פֿון מינדי עהרליך

Yakob Sung by Mindi Ehrlich

דער גרויסער ייִדישער זינגער און קאָמפּאָזיטאָר ר׳ יום־טובֿ עהרליך ז׳׳ל איז געווען, אפֿשר מיטן אויסנאַם פֿון די „שוועסטער בערי‟, דער סאַמע פּאָפּולערסטער זינגער אויף ייִדיש אינעם צווייטן העלפֿט פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט.

זײַנע הונדערטער אָריגינעלע לידער, געשאַפֿן, דער עיקר, צו די מעלאָדיעס פֿון רוסישע געזאַנגען, באַשרײַבן אויף אַ רײַכן ליטעראַרישן ייִדיש אַלע אַספּעקטן פֿונעם פֿרומען לעבנס־שטייגער. אַליין אַ קאַרלין־סטאָלינער חסיד פֿון קאָזנהאַראַדאַק, ווײַסרוסלאַנד, וואָס האָט איבערגעלעבט די צווייטע וועלט־מלחמה אין אוזבעקיסטאַן, האָט עהרליך געשריבן לידער מיט אַ ברייטער גאַמע פֿון טעמעס, מוזיקאַלישע סטילן און רײַכע מעטאַפֿאָרן.

ניט געקוקט אויף דעם, וואָס עס קומט אַ מאָל אָן שווער דעם ייִנגסטן דור חסידים צו פֿאַרשטיין זײַן ליטווישן ייִדיש, בלײַבן זײַנע לידער נאָך אַלץ זייער פּאָפּולער, סײַ אין זײַנע אָריגינעלע רעקאָרדירונגען, סײַ אין די רעקאָרדירונגען פֿון אַנדערע גרויסע חסידישע זינגער ווי מרדכי בן־דוד, ליפּא שמעלצער און אַבֿרהם פֿריד. אין די לעצטע פּאָר יאָר האָבן די וועלטלעכע ייִדישע זינגער אויך „אַנטדעקט‟ יום־טובֿ עהרליכס רײַכן רעפּערטואַר און מע הערט אַלץ מער זײַנע לידער אויף קלעזמער־אַלבאָמען פֿון אַמעריקע און אייראָפּע.

פֿון זײַנע הונדערטער ווערק איז זײַן גרעסטער שלאַגער געווען „יאַקאָב‟, וואָס דערציילט פֿון אַ ייִדישן בחור, וואָס וואָגלט זיך אין אוזבעקיסטאַן בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. דאָרטן וויל אַ רײַכער גוי אין שטאָט אים צווינגען חתונה צו האָבן מיט זײַן טאָכטער אָבער ער זאָגט זיך אָפּ אויף אַ דראַמאַטישן אופֿן. דאָס ליד ווערט הײַנט געזונגען אויף אַ סך ייִדישע חתונות, ניט בלויז אינעם ייִדישן אָריגינאַל, נאָר אויך אויף העברעיִש אין ישׂראל.

לעצטנס האָט זיך פֿאַרשפּרייט אַ ווידעאָ אויף די חסידישע וועב־פֿאָרומס און אויף „וואַטסאַפּ‟, אין וועלכן מינדי עהרליך, אַן אייניקל פֿונעם גרויסן זינגער, שטעלט פֿאָר איר נוסח פֿון איר זיידנס ליד. ס׳איז אינטערעסאַנט צו באַמערקן די אונטערשיידן אינעם סטיל, ווי אַזוי זי שטעלט פֿאָר „יאַקאָב‟ אין פֿאַרגלײַך מיטן אָריגינאַל. כאָטש איר ייִדיש קלינגט מער־ווייניקער ליטוויש, איז איר סטיל פֿון זינגען מער ענלעך צום סטיל פֿון די הײַנטיקע חסידישע פֿרויען פֿון אונגערישן און פּוילישן אָפּשטאַם איידער דעם סטיל פֿון איר זיידן.

אָט קען מען הערן דעם אָריגינעלן נוסח פֿונעם ליד:

אָט זינגט אַבֿרהם פֿריד דאָס ליד אויף אַ מער מאָדערנעם חסידישן סטיל, באַגלייט פֿון אַ כאָר

נאָך אַ נוסח פֿונעם ליד, וואָס איז כּדאַי צו הערן איז משה שטאָרכס ענגלישן נוסח. די וווּנדערלעכע איבערזעצונג איז פֿון אַ פֿאָרמעלען לשון, און נעמט אויך אַרײַן העברעיִשע און ייִדישע טערמינען ווי „כּלה‟ אַנשטאָט wife, און ייִדן אַנשטאָט Jews. דאָס ליד קלינגט אפֿשר אַ ביסל מער פּאָליטיש־אומקאָרעקט ווי אינעם אָריגינאַל אָבער ס׳איז אַ ריכטיקע אָפּשפּיגלונג פֿון יום־טובֿ עהרליכס פֿאַרשטאַנד פֿון די מענטשן אין אוזבעקיסטאַן.

בילי דזשאָלס „פּיאַנאָ־מאַן‟ אויף ייִדיש

Billy Joel's Piano Man in Yiddish

פֿאַראַיאָרן האָב איך פֿילמירט דעם אָנהייב פֿונעם גרויסן קאָנצערט אין „צענטראַל־פּאַרק‟ — „ייִדישע נשמה‟, וואָס קומט פֿאָר ווי אַ טייל פֿון דער „פֿאָלקסבינעס‟ פֿעסטיוואַל „קולטורפֿעסט‟. מע האָט מיך, אָבער, אָפּגעשטעלט און דערקלערט, אַז לויט די תּקנות פֿונעם פּאַרק טאָר מען ניט פֿילמירן קיין קאָנצערטן.

ווי מע האָט אָבער נעכטן געזען אינעם קאַמער פֿונעם אַמעריקאַנער קאָנגרעס, איז עס זייער גרינג הײַנט צו פֿילמירן בסוד און דערנאָך אַרויפֿשטעלן דעם פֿילם אויף דער אינטערנעץ. טאַקע אַ דאַנק אַ פּאָר „געהיימע‟ ווידעאָס קענען מיר אײַך ברענגען ליפּא שמעלצערס רירנדיקן ייִדישן נוסח פֿון בילי דזשאָלס „פּיאַנאָ־מאַן‟, וואָס פֿאַרוואַנדלט דזשאָלס ליד וועגן עלנטע מענטשן אין אַ באַר אין אַ ליד וועגן מתפּללים אין אַ שיל, וואָס זוכן רוחניות.

ס׳איז אויך כּדאַי צו הערן, ווי אַלע זינגער שטעלן פֿאָר אַ פּאָפּורי פֿון פּאָפּולערע ייִדישע און העברעיִשע לידער בײַם סוף פֿונעם קאָנצערט.

איטשע בידערמאַנס בוכגעשעפֿט

Itche Biderman's Bookstore

פֿון כאַווער־פּאַווער

פּונקט לעבן קאַפֿע „ראָיאַל‟, די דריטע טיר איז געווען איטשע בידערמאַנס קראָם פֿון ייִדישע ביכער. און איטשע בידערמאַנס קראָם פֿון ייִדישע ביכער איז, „דאַנקען גאָט‟, שטענדיק געווען פֿול, און נישט חס־וחלילה מיט קונים, נאָר מיט ייִדישע שרײַבער. לצים האָבן געזאָגט, אַז איטשע בידערמאַן, אַליין אַ ייִדישער שרײַבער, האָט אומיסטנע אויפֿגעעפֿנט זײַן בוכגעשעפֿט לעבן קאַפֿע „ראָיאַל‟, כּדי ס׳זאָל אים כאָטש נישט זײַן אומעטיק. כּמעט יעדער ייִדישער שרײַבער גייענדיק אין קאַפֿע „ראָיאַל‟, האָט געמוזט זיך אַרײַנכאַפּן פֿריִער אין זײַן קראָם, אַ קוק טאָן, וואָס ס׳טוט זיך דאָרטן. ווען נישט די שרײַבער גייענדיק אין קאַפֿע „ראָיאַל‟, וואָלט אים טאַקע געווען זייער אומעטיק. דער קונה פֿון ייִדישן בוך איז זעלטן געקומען. בידערמאַן האָט באָדאַי אויך אַרײַנגענומען ענגלישע ביכער, אַז די ענגלישע ביכער זאָלן אים העלפֿן אויסהאַלטן די ייִדישע ביכער. האָבן זיי טאַקע אַ ביסל אויסגעהאַלטן…

אָפֿט מאָל האָט זיך גרשונען אויסגעדאַכט, אַז די ייִדישע שרײַבער זענען אים געקומען העלפֿן וואַרטן אויפֿן קונה פֿון ייִדישן בוך. אַז אַזאַ קונה איז יאָ געקומען האָט די זעלביקע דערוואַרטונג: „אפֿשר וועט ער קויפֿן‟, וואָס האָט זיך באַוויזן אין בידערמאַנס אויגן, זיך אויך באַוויזן אין די אויגן פֿון די ייִדישע שרײַבער. ווי פֿאַרטיפֿט די שרײַבער זענען צווישן זיך פֿריִער נישט געווען אין אַ געשפּרעך, ווי הייס מע זאָל זיך פֿריִער נישט געווען זיך אַמפּערן, אַז ס׳איז אַרײַנגעקומען דער דאָזיקער מעגלעכער קונה איז מיט אַ מאָל געוואָרן שטיל. אַלע האָבן אים נאָכגעקוקט. אַלע האָבן אונטערגעהערט אויף וועלכן ייִדישן בוך דער קונה פֿרעגט זיך נאָך. אַלע זענען געווען בלוטיק פֿאַראינטערעסירט, ער זאָל עפּעס געבן צו לייזן…

Read more

אַ ייִדישער טאַטע — סאַמסאָן קעמעלמאַכער

A Yidisher Tate by Samson Kemelmakher

ס׳איז ניט קיין חידוש, וואָס די ייִדישע מאַמעס באַקומען מער כּבֿוד ווי די ייִדישע טאַטעס. אפֿשר איז דאָס טאַקע באַרעכטיקט, נאָר ס׳דאַכט זיך מיר, אַז די ייִדישע טאַטעס באַקומען סײַ ווי ווײַט ניט אַזוי פֿיל כּבֿוד ווי עס וואָלט באַדאַרפֿט צו זײַן.

דערפֿאַר האָב איך געטראַכט, אַז ס׳איז כּדאַי אַרויפֿצושטעלן לכּבֿוד „פֿאָטערס טאָג‟ סאַמסאָן קעמעלמאַכערס שיין ליד „אַ ייִדישער טאַטע‟, וואָס דינט ווי אַ מוזיקאַלישער ענטפֿער אויף דזשעק יעלענס „אַ ייִדישע מאַמע‟. דאָס ליד איז אַ ביסל מער פּערזענלעך ווי סאָפֿיע טאָקערס גרויסן שלאַגער אָבער גיט איבער ענלעכע טיפֿע געפֿילן.

אַזאַ „רומעניע, רומעניע‟ האָט איר נאָך ניט געהערט

You Never Heard "Rumenye Rumenye" Sung Like This

פֿאַראַכטאָגן איז דער חזן משה מענדעלסאָנס נוסח פֿון „געפֿילטע פֿיש‟ געווען זייער פּאָפּולער אויף אונדזער וועבזײַט. אין אַ צווייטן מוזיק־ווידעאָ וואָס דער חזן האָט געשאַפֿן, זינגט ער נאָך אַ פּאָפּולער ייִדיש ליד מיט אַ מעקסיקאַנער טעם: אַהרן לעבעדעפֿס „רומעניע‟.

עס קען אפֿשר קלינגען אַ ביסל מאָדנע, וואָס אַ ליטוואַק אין מעקסיקע זאָל פֿאָרשטעלן „רומעניע‟ מיט אַ מאַריאַטשי־קאַפּעליע. חזן משה מענדעלסאָן איז אָבער אַזאַ געראָטענער פֿאַרווײַלער און פֿאַרמאָגט אַזאַ חנעוודיקע פּערזענלעכקייט, אַז מע פֿאַרגעסט באַלד אין אַזעלכע סתּירות. ער זינגט מיט אַזוי פֿיל האַרץ און זיסקייט, אַז ס׳מאַכט ניט אויס, אַז די מוזיק קלינגט מער ווי ס׳האָט צו טאָן מיט דער שטאָט מעקסיקע אָדער גוואַדילאַכאַראַ איידער בוקאַרעשט אָדער יאַס.

אויף דער עלטער (פֿראַגמענט)

In Old Age (Fragment)

פֿון יונה ראָזענפֿעלד

פֿאַר דער צײַט זײַנען זיי אַרויסגעשטויסן געוואָרן פֿון לעבן, אָפּגעריסן געוואָרן פֿון זייער סבֿיבֿה, פֿאַרוואָרפֿן געוואָרן אַהער פֿון יענער זײַט ים און דאָ, אַהער, געקומען די רעשט יאָרן אָפּצולעבן און צו פֿאַרענדיקן. צו קינדער געקומען, בײַ זיי צו זײַן, צו לעבן און דולדן זייער אַרט לעבן און זייערע קאַפּריזן… פֿריצײַטיק די עלטערן פֿאַרכאַפּט מיט אָנוואַרפֿן זיך אויף די קינדער און מיט גאָר ניט טאָן… די מערהייט פֿון זיי זײַנען נאָך קרעפֿטיקע, און וואָלטן בײַ זיך אין די היימען געקאָנט לאַנג נאָך פֿאָרזעצן די אַרבעט זייערע, וואָס זיי האָבן אין דער היים געטאָן. נאָר אַ דאַנק די גרויזאַמע געשעענישן אין די פֿאַרחרובֿטע היימען, זײַנען זיי הילפֿלאָז געבליבן און געקומען אַהער פֿאַראורטיילט בײַ קינדער צו זײַן און אויף גאָר ניט צו טאָן.

אַלע טאָג, אין נאָכמיטאָג־שעה, קלײַבן זיי זיך צונויף אַזוי אַ מנין אָנדערהאַלבן אין אַ גערטנדל, וואָס באַשטייט פֿון אַ פּאָר צענדליק ביימער, וואָס געפֿינט זיך אין איינער פֿון די ברוקלינער גאַסן. אָט אַזוי ניט קענענדיק זיך, האָט איינער אַ צווייטן דערשמעקט און צוויי־דרײַ האָבן צוגעצויגן אַ פֿערטן און אַ פֿינפֿטן, און די צאָל זייערע וואַקסט דאָרטן פֿון טאָג צו טאָג, אַ ייִד פֿון פּוילן, אַ ייִד פֿון ליטע, עטלעכע וואָלינער, עטלעכע פֿון פּאָדאָליע, וואָס ריידן אויף פֿאַרשידענע אַקצענטן. אַלע אין איינעם פֿילן זיי זיך גוט, גלײַך ווי איין קלאַסן־אינטערעס וואָלט זיי פֿאַראייניקט… ייִדן, עלטערע. ווער ייִנגער מיט אַ פּאָר יאָר, ווער ס׳איז עלטער, אָבער אַלע געהערן זיי שוין צו דער עלטער און צו דער אַלטער וועלט און צו דער אַלטער טראַדיציע, וואָס ענדיקט זיך מיט זיי, וואָס נאָר זיי וועלן שוין אַזעלכע ניט זײַן… זיי טראַכטן אפֿשר ניט דערפֿון, נאָר טיף אין זיך, יעדער איינער פֿאַר זיך פֿילט עס…

אויף אַ באַנק פֿון איין זײַט אַלייע, אויף אַ באַנק אַנטקעגן פֿון דער צווייטער זיצן זיי, און אייניקע שטייען נעבן דאָ און נעבן דאָרטן, נעבן די און יענע און בײַטן זיך פֿון צײַט צו צײַט מיטן זיצן און מיטן שטיין, ייִדן מיט בערד און מיט אונטערגעשוירענע בערד, אַזוי זיך צוגעפּוצט, ווער ווייס, אפֿשר ניט מיטן אייגענעם ווילן, אפֿשר פֿאַרלאַנגט עס פֿון זיי זייערע אַ טאָכטער, אַ שנור, אַ זון אָדער אַן איידעם… און ס׳איז טאַקע צו באַמערקן, אַז יענע מיט די צוגעשוירענע בערד פֿילן עפּעס ניט אַזוי גוט, ווי יענע בײַ וועמען די בערד זײַנען אין זייער גאַנצקייט געבליבן. ווי קינדער, וואָס ווערן אָפֿט באַשטראָפֿט פֿון עלטערן פֿילן זיך דערשלאָגן, אַזוי פֿילן זיך אָט די ייִדן מיט געשוירענע בערד.

די מערהייט טראָגט מלבושים ניט פֿון זייער מאָס, ניט פֿון זייער שניט, וואָס פּאַסט ניט פֿאַר זייער עלטער, וואָס מאַכט זיי לעכערלעך. אויף איינעם איז אַ רעקל לאַנג און ברייט, אויף אַ צווייטן קורץ און שמאָל און אײַנגעצויגן צו דער טאַליע. איינער און אַ צווייטער טראָגן פֿראַנטישע שיך, קענטיק פֿון יונגע פֿראַנטן און אפֿשר נאָך פֿון טענצערס דערצו. און… עפּעס רופֿן זיי אַרויס אַ מין מיטלייד צו זיך… עפּעס זעען זיי אויס ווי אַלטע קינדער…

יאָ, צו פֿריצײַטיק אַרײַנגעפֿאַלן אין דער עלטער, וואָס האָט ענלעכקייט צו קינדער־יאָרן. פּונקט ווי קליינע קינדער באַרימען זיך מיט טאַטע־מאַמע, אַזוי באַרימען זיך די טאַטעס מיט זייערע קינדער אויפֿן קינדערשן אופֿן…

דאָס גערטנדל איז באַשאָטן מיט קינדער. אַחוץ דאָס שטיק פּלאַץ, וואָס איז אַרומגעקרויזט ספּעציעל פֿאַר שפּילן אין באָל, וווּ עס איז קיין גראָז אויף קיין רפֿואה ניט צו געפֿינען, זײַנען די פּאָר אַלייען אויך פֿאַרנומען, פֿאַרצאַמט מיט צענדליקער וועגעלעך, וואָס מאַמעס פֿירן אַרויס הין און צוריק. קינדער גרעסערע, קינדער קלענערע, קינדער וואָס מע פֿירט אַרום אין די וועגעלעך, קינדער אָן וועגעלעך, וואָס לויפֿן אַרום הין און צוריק און פּלאָנטערן זיך אונטער די פֿיס מיט לופֿט־באַלאָנדלעך און אַנדערע שפּיל־זאַכן אין די הענט. דאָס גערטנדל איז פֿיר־עקיק, קליין, עס רײַבן זיך מענטש אָן מענטש, און עס פֿילט זיך די הערשאַפֿט פֿון קליינוואַרג אָן מינדסטן דרך־ארץ פֿאַר גרעסערס און עלטערס.

אַלע אַלטע לײַט שמעקן דאָרט טאַבאַק. אַפֿילו יענע, וואָס האָבן אין דער היים ניט געשמעקט, האָבן דאָ אָנגעהויבן צו שמעקן, ווי איינער פֿאַרן צווייטן וואָלט געוואָלט יוצא זײַן. איינער פֿון זיי האַלט אָן די מיצווה פֿון שמעק־טאַבאַק־טיילן פֿון אַ טאַבאַקערקעלע, וואָס ער האָט נאָך קענטיק פֿון דער היים געבראַכט. ער האָט מסתּמא אין דער היים בײַ זיך אין בית־המדרש אָט די מיצווה צענדליקער יאָרן אָנגעהאַלטן און ער קאָן זיך מיט איר ניט צעשיידן. אָפֿענערהייט טראָגט ער אָט דאָס טאַבאַקערקעלע צו יעדן איינציקן צו, און יעדער איינציקער שטעקט אַרײַן צוויי פֿינגער און דער ייִד איז עולה־לגדולה, זײַנע שוואַרצע ווייכע אויגן ווערן ייִדישער און פֿרימער, ווי ער וואָלט עפּעס אַ וויכטיקע זאַך מתקן געווען. אַ צווייטער ייִד טיילט אַ מאָל אויס דעם עולם גוטע סיגאַרעטקלעך און ער זאָגט, אַז די סיגאַרעטן זײַנען דעם זון זײַנעמס, אַז דער זון רייכערט עס אַזעלכע סיגאַרעטן און ער וויל די ייִדן זאָלן וויסן, וואָס פֿאַר אַ גוטע סיגאַרעטן דער זון זײַנער רייכערט ניט. אָבער נאָך דעם גיבן זיי אים אָפּ צוריק און דער בעל־מנדבֿ לייגט זיי זיך צוריק אַרײַן אין דער פּושקע, פֿון וואַנעט ער האָט זיי פֿריִער אַרויסגענומען.

פֿאַרבײַ לויפֿט די קאַר. אָט די ביליקע, באַקוועמע באַקוועמלעכקייט פֿאַר גאַס און שטאָט. זי לויפֿט און שלעפּט מיט זיך הין און צוריק מענטשן, וואָס ווערן פֿאַרטומלט און פֿאַרטויבט… זי לויפֿט, קלאַפּט און רעשט מיט באַוועגלעכער גבֿורה פֿון שטאָל און אײַזן. דאָס איז דער אײַזערנער דופֿק פֿון דער דאָזיקער שטאָט, וואָס באַוועגט זיך מיט אימפּעט, מיט בליצן און גרילצן און שלעפּט מיט זיך אַזוי פֿיל פֿרעמדע מענטשן. דאָס גערטנדל איז אַזוי קליין, אַז מע רעדט און מע זעט אַלץ פֿון גאַס, פּונקט ווי דאָרטן וואָלט ניט געווען קיין גערטנדל, ווי מע וואָלט גלאַט געזעסן אין דרויסן, אָן ביימער…

ווי צו זײַטיקס, ווי ניט צו זייערס, הערן זיך אָט די ייִדן צו צו דעם גאַנצן טומל… זיי האָבן אַן אײַנדרוק, אַז דאָס אַלץ געהערט צו דער יונגער וועלט, אַז אין דעם האָבן אַ חלק זייערע קינדער… עפּעס אַזאַ מאָדנע אומבאַקאַנטע פֿרעמדע עלטער מיט אַ לעבן, וואָס אייניקע פֿון זיי האָבן, וואָס זיי האָבן קיין מאָל אין דער יונגט ניט געחלומט… אַ לעבן אָן… אַ בית־עולם אַפֿילו. דאָרטן איז דער בית־עולם געווען אַ היימישע זאַך, אַ פּאָר מאָל אין יאָר איז מען געקומען צו טאַטע־מאַמע, צו זיידע־באָבע און מיט זיי זיך דורכגעשמועסט, און דאָ האָבן זיי קיינעם ניט…

די „צוויי וועלטן‟ פֿון מרדכי געבירטיג

The Two Worlds of Mordechai Gebirtig

פֿאַראַכטאָגן האָבן מיר אָפּגעמערקט דעם יאָרצײַט פֿונעם גרויסן ייִדישן פֿאָלקס־פּאָעט מרדכי געבירטיג ז׳׳ל. אַ פּאָר לייענער האָבן געפֿרעגט, פֿאַר וואָס איך האָב ניט דערמאָנט דעם אַלבאָם פֿון בענדזשי פֿאָקס־ראָזען „צוויי וועלטן‟, וואָס ער האָט רעקאָרדירט צוזאַמען מיט זײַן ברודער אַבֿי (גיטאַר, באַנדזשאָ); מײַקל ווינאָגראַד (קלאַרנעט, פּיאַנע); דעם אַקאָרדעאָן־שפּילער פּאַטריק פֿאַרעל, און דעם פּײַקלער טײַשאַון סאָריי.

דער אַלבאָם, וואָס ברענגט צונויף צוועלף פֿון געבירטיגס ווייניק־באַקאַנטע לידער איז, לויט מײַן מיינונג, איינער פֿון די סאַמע שטאַרקסטע מוזיקאַלישע פּראָיעקטן פֿאַרבונדן מיט ייִדיש פֿון די לעצטע 10 יאָר. „צוויי וועלטן‟ האָט ניט קיין קלאָרע פּאַראַלעלן אין דער מאָדערנער ייִדישער מוזיק ווײַל ער איז, אַזוי ווי די אַלבאָמען, פֿון להבֿדיל, „פּינק־פֿלויד‟, אַזאַ מין „קאָנצעפּט־אַלבאָם‟ וואָס איז אַ גאַנצקייט פֿאַר זיך איידער אַ צאָל אומאָפּהענגיקע לידער.

בענדזשי פֿאָקס־ראָזען האָט געשאַפֿן די מוזיק אויף אַזאַ אופֿן, אַז מע דאַרף הערן דעם גאַנצן אַלבאָם מיט איין מאָל, כּדי צו געניסן פֿון זײַן קינסטלערישער וויזיע. דווקא דערפֿאַר האָב איך געפֿילט, אַז ס׳איז ניט געווען יושרדיק סתּם אַרײַנצולייגן אַן אויסצוג פֿונעם אַלבאָם אין אַ רשימה פֿון אַנדערע געבירטיג־לידער. פֿון דער אַנדערער זײַט, אָבער, איז עס ניט יושרדיק, איך זאָל בכלל ניט דערמאָנען דעם אויסגעצייכנטן אַלבאָם. אויבן קען מען זען ווי בענדזשי פֿאָקס־ראָזען און זײַן קאַפּעליע האָבן פֿאָרגעשטעלט דאָס ליד „אורלויב‟ בײַם קענעדי־צענטער אין וואַשינגטאָן.

צוליב אַ צווייפֿלהאַפֿיטיקער פּאָליטיק פֿון „יו־טוב‟, וואָס שטעלט אַרויף אַלבאָמען אָן דער דערלויבעניש פֿון זײַנע שאַפֿער, קען מען דורך „יו־טוב‟ הערן דעם גאַנצן אַלבאָם „צוויי וועלטן‟. אַחוץ דעם וואָס די מוזיקער פֿאַרלירן זיכער געלט צוליב אַזאַ פּאָליטיק, איז די פּראָבלעם אין דעם פֿאַל אויך, אַז „יו־טוב‟ שטעלט ניט פֿאָר די לידער אינעם ריכטיקן סדר. כאָטש יעדעס ליד איז כּדאַי צו הערן פֿאַר זיך, פֿאַרלירט מען אַ סך ווען מע הערט זיך ניט צו צו זיי לויטן סדר, וואָס בענדשי פֿאָקס־ראָזען האָט פֿאַרטראַכט.

ווי מע קען הערן פֿון די לידער, איז די מוזיק אין גאַנצן ניט טראַדיציאָנעל. פֿאָקס־ראָזען, וואָס איז זייער באַהאַוונט אין דער טראַדיציאָנעלער קלעזמער־מוזיק, האָט אויך אַ שטאַרקן הינטערגרונט אין אימפּראָוויזאַציע־מוזיק, ראָק און דזשעז און מע הערט שטאַרקע השפּעות פֿון פֿאַרשידענע מוזיקאַלישע וועלטן אין זײַן אַלבאָם.

אָט איז זײַן נוסח פֿון געבירטיגס קאָשמאַרישע ליד „אַ טאָג פֿון נקמה‟, וואָס ער שטעלט פֿאָר מיט מוזיק, וואָס איז ענלעך צו אַ „פּאָפּ‟־ליד.

אָט שטעלט ער פֿאָר אַ „ראָק‟־נוסח פֿון געבירטיגס „שיפֿרהלעס פּאָרטרעט‟. דאָס ליד, געשריבן בײַם אָנהייב פֿון דער מלחמה, זאָגט נבֿיאות אויף די שרעקן פֿון די קומענדיקע דרײַ יאָרן פֿון געבירטיגס לעבן.

אָט שטעלט ער פֿאָר דאָס ליד „גלאָקן קלאַנגען‟, וואָס געבירטיג האָט אָנגעשריבן אין אָקטאָבער 1941. פֿאָקס־ראָזען האָט קאָמפּאָזירט דאָס ליד מיט אַ בפֿירוש־פּסיכאַדעלישן טעם.

נאָך אינפֿאָרמאַציע וועגן דעם אַלבאָם: http://shop.goldenhorn.com/products/ghp039

מוזיק־ווידעאָ: „געפֿילטע פֿיש‟ מיט אַ מעקסיקאַנער טעם

Music Video: Gefilte Fish with a Mexican Flavor

ס׳איז הײַנט אַ זעלטענע זאַך צו זען אַ נײַעם מוזיק־ווידעאָ פֿאַר אַ ייִדישן ליד וואָס מע האָט געשאַפֿן מחוץ דער חסידישער וועלט, שוין אָפּגערעדט פֿון דעם, אַז אַזאַ ווידעאָ זאָל קומען פֿון לאַטײַן־אַמעריקע.

לעצטנס האָט זיך אָבער באַוויזן פּונקט אַזאַ ווידעאָ: דער מעקסיקאַנער חזן משה מענדלסאָן האָט אַרויסגעלאָזט אַ חנעוודיקן ווידעאָ, אין וועלכן ער שטעלט פֿאָר איזידאָר ליליענס פּאָפּולער ליד „געפֿילטע פֿיש‟. צוליב דעם וואָס מע האָט געשאַפֿן דעם פֿילם אין דער שטאָט מעקסיקע, הערט מען סײַ די השפּעה פֿון דער קהילהס ליטווישע וואָרצלען, סײַ די השפּעות פֿונעם הײַנטיקן מעקסיקע. דער מאַרק אויף וועלכן מענדעלסאָן פֿאָרט, למשל, איז זייער אַנדערש פֿון אַ מאַרק אין ניו־יאָרק, שוין אָפּגערעדט פֿון די ערטער, וווּ זײַנע באָבעס האָבן געקויפֿט פֿיש אין מיזרח־אייראָפּע. ווי עס פּאַסט פֿאַר מעקסיקע סערווירט מען דעם פֿיש באַנאַנד מיט אַ שאַרפֿן פֿעפֿער. דערצו איז די מוזיק אַליין אַנדערש: עס באַגלייט חזן מענדעלסאָן אַ „מאַריאַטשי‟־קאַפּעליע מיט שטאַרקע טרומייטן.

ניט געקוקט אויף דער מעקסיקאַנישקייט פֿונעם פֿיש און פֿון דער מוזיק, פֿאַרמאָגט מענדלסאָנס ליד אַן עכטן ייִדישן טעם און אַן אוניקאַלן חן, וואָס קומט פֿונעם געמיש פֿון די צוויי קולטורן.

שאַ! דער גאָון לערנט

Shush! The Gaon is Studying

פֿון זלמן שניאור

ס׳איז שוין גרויסער טאָג אין ווילנע אויפֿן שולהויף. דער זונזייגער, אויפֿן ראַנד פֿון אַלטן ברונעם, ווײַזט עלף, און בײַם גאָון אין איבערשטיבל, וואָס שפּאַרט אָן מיט דער בלינדער וואַנט אויפֿן קלויז פֿון דער „חבֿרה־קדישא‟, זײַנען נאָך די לאָדן געשלאָסן.

דער אָטעם פֿון סוף־זומער טראָגט זיך, אין דער שטיקנדיקער לופֿט, מיט ווײַסע שפּינוועבס־פֿעדעמער. גויים רופֿן דאָס אָן „ווײַבערישער זומער‟, און ישיבֿה־בחורים פֿון שולהויף זאָגן, אַז דאָס זײַנען צעפֿליקטע זײַדענע ציצית פֿון צדיקים, וואָס זײַנען אומגעקומען אויף קידוש־השם. נאָך תּישעה־באָבֿ באַווײַזן זיי זיך און פֿליִען אַרום ביז הושענא־רבה; קלעפּן זיך אָן אַלעמענס פּנימער און דערמאָנען, אַז מע דאַרף תּשובֿה טאָן…

פֿון ערגעץ וווּ קומט צופֿליִען אַ פֿאַרבלאָנדזשעט פֿלעדערל, מיט רויט־ און געלב־געפֿלעקטע פֿליגעלעך, פֿלאַטערט אין דער הייסער לופֿט, קוקט זיך אַרום נאָך אַ צווײַגל גרינס, וווּ אָפּצורוען זיך און געפֿינט ניט. אויסער ציגלנע דעכער און שטויביקע טרעפּלעך פֿון קלויזן, אויסער קאַרניזן און מוראדיקע אײַזערנע ריגלעך פֿון קרעמלעך, אויסער רינשטאָקן און אָפּגוס פֿון דער קהלישער באָד און מיקוואָות, זעט עס דאָ גאָרנישט… טאָמער ווייניק — פֿאַרטשעפּעט עס זיך נאָך, מיט איין פֿליגעלע, אָן אַ זײַדענער צעפֿליקטער ציצה פֿון אַ קדוש, ס׳הייסט: קאַלטע רעגנס, טויט… גיט זיך דאָס פֿלעדערל אַ צאַפּל און אַ ריס אָפּ. אַנטלויפֿט דאָס פֿלעדערל וווּהין דער שוואַרצער פֿעפֿער וואַקסט. „פּלאַפּ־פּלאַפּ‟ — אַזוי פֿלאַטערט דאָס אַוועק. צוליב וואָס מאַכן זיך ביטער דאָס לעבן פֿאַר דער צײַט? אַז דער האַרבסט וועט אָנקומען, וועט מען דעמאָלט זאָרגן…

Read more

נײַער ווידעאָ פֿון הרבֿ סאָלאָווייטשיק אויף ייִדיש

New video of Rabbi Joseph B. Soloveitchik in Yiddish

(שײַכותדיקע אַרטיקלען: http://yiddish2.forward.com/node/2612)

די ביבליאָטעק בײַם „ישיבֿה־אוניווערסיטעט‟ האַלט איצט אין אַרויסלאָזן אויף זייער „יו־טוב‟־קאַנאַל אַלטע ווידעאָס פֿון די רעדעס פֿון זייערע רבנים.

לעצטנס האָט זי פֿאַרעפֿנטלעכט אַן אינטערעסאַנטן אויסצוג פֿון אַ דרשה, וואָס עס האָט געהאַלטן הרבֿ יוסף דובֿ הלוי סאָלאָווייטשיק ז׳׳ל וועגן יום־כּיפּור, אויף זײַן געשמאַקן ליטווישן ייִדיש. אין דער דרשה דערמאָנט ער אַ טרעגער, וואָס ער האָט געקענט מיטן נאָמען יאַנקל, וואָס איז געווען אַ פֿאַרברענטער חסיד „מיט דער נשמה פֿון אַ פּרינץ‟.

הרבֿ סאָלאָווייטשיק איז געווען איינער פֿון די וויכטיקסטע רבנים בײַ די מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע ייִדן אין אַמעריקע אין דער צווייטער העלפֿט פֿונעם 20טן יאָרהונדערט און האָט געדינט ווי דער ראָש־ישיבֿה פֿון “ישיבֿה־אוניווערסיטעט”. הײַנט רופֿט מען אים פּשוט „דער רבֿ‟.

אַ געבוירענער אין פּרוזשענע, ווײַסרוסלאַנד, האָט ער באַקומען אַ טראַיציאָנעלן ייִדישן חינוך אין פֿאַרשידענע חדרים און ישיבֿות אין וואַרשע, בריסק, און אַנדערע שטעט. אַחוץ זײַן ייִדישער דערציִונג האָט ער אויך פֿאַרענדיקט אַ פּוילישע גימנאַזיע אין דובנאָ. אין וואַרשע האָט ער זיך געלערנט פּאָליטישע וויסנשאַפֿט אינעם אָרטיקן אוניווערסיטעט. אין 1926 האָט ער זיך באַזעצט אין בערלין, וווּ ער האָט זיך געלערנט מעטאַפֿיזיק אינעם „אוניווערסיטעט אויפֿן נאָמען פֿון פֿרידרײַך ווילהעם‟, און גלײַכצײַטיק אין די מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע ישיבֿות פֿון בערלין. אין 1932 האָט ער זיך באַזעצט אין אַמעריקע, וווּ ער איז געבליבן ביזן סוף פֿון זײַן לעבן.

אַ קאָמפּליצירטער אינטעליגענט, וואָס האָט פֿרײַ פֿאַרבונדן די וועלטן פֿון תּורה און וויסנשאַפֿט, איז ער געווען זייער טראַדיציאָנעל אין געוויסע ענינים, אַרײַנגערעכנט זײַן באַציִונג צו שפּראַכן. ער האָט ווײַטער געגעבן זײַנע דרשות אויף ייִדיש אין „ישיבֿה־אוניווערסיטעט‟ לאַנג נאָך דעם, וואָס אַנדערע זענען אַריבער אויף ענגליש און ער האָט געשריבן אַ סך פֿון זײַנע מאמרים און תּשובֿות אויף ייִדיש און לשון־קודש אַנשטאָט ענגליש, ווי עס האָט זיך שוין געפֿירט אין זײַנע קרײַזן.

מרדכי געבירטיגס לידער

Mordechai Gebirtig's Songs

דעם שבת פֿאַלט אויס דער 74סטער יאָרצײַט, לויטן סעקולערן קאַלענדאַר, פֿונעם גרויסן ייִדישן פּאָעט מרדכי געבירטיג ז׳׳ל, וועלכער איז אומגעקומען אין דער קראָקאָווער געטאָ, אין 1942.

אַ לעגענדאַרע פּערזענלעכקייט אין דער וועלט פֿון ייִדישער מוזיק בעת זײַן לעבן, איז ער אין דער זעלביקער צײַט געווען צום־מערסטנס אַנאָנים: אַ פּשוטער סטאָליער, וואָס האָט אין זײַן פֿרײַער צײַט געשריבן לידער וועגן די אָרעמע ייִדן פֿון קראָקע, וווּ ער האָט געוווינט זײַן גאַנץ לעבן.

ס׳איז שווער אויף איין פֿוס איבערצוגעבן די וויכטיקייט און השפּעה פֿון געבירטיגס לידער. אויף דעם וואָלט מען געדאַרפֿט אַ גאַנצן אַרטיקל, צי אַ דאָקומענטאַר־פֿילם. ס׳איז כּדאַי פּשוט צו דערמאָנען, אַז פֿון אַרום 100 לידער זײַנע וואָס זענען אונדז פֿאַרבליבן, הערט מען אָפֿט כאָטש אַ טוץ פֿון זיי און זיי בלײַבן צווישן די סאַמע באַקאַנסטע ייִדישע לידער איבער דער גאָרער וועלט.

געבירטיג, אַזוי ווי מאַרק וואַרשאַווקסי פֿאַר אים, האָט געשריבן וועגן אַ ריי טעמעס, פֿון אַקוטעלע פּאָליטישע (אַרבעטלאָזיקייט, אַנטיסעמיטיזם, דעם חורבן), ביז ייִדישע (לידער וועגן שבת, חדר־ייִנגלעך און ייִדישע מאַמעס), ווי אויך מער אוניווערסאַלע (די פֿריידן און לײַדן פֿונעם עלטער ווערן, אַ בענקשאַפֿט נאָך פֿאַרלוירענע חבֿרים, און ליבעסלידער). זײַנע לידער האָבן פֿאַרקערפּערט אַ מאָדערנעם צוגאַנג צו דער ייִדישער קולטור; זיי דריקן אויס אַ באַהאַוונטקייט אין דער ייִדישער טראַדיציע אָבער זענען אויך פֿעסט אײַנגעוואָרצלט אין דער מאָדערנער וועלט. די ברייטע גאַמע פֿון זײַנע טעמעס, צוזאַמען מיט דער וואַרעמקייט, מיט וועלכער ער האָט באַשריבן די ייִדישע מאַסן האָט אים געמאַכט אַן אַוניקאַלע פֿיגור אין דער ייִדישער מוזיק.

ס׳רובֿ פֿון מרדכי געבירטיגס באַקאַנטסטע לידער האָט מען אַרויסגעגעבן ווי אַ בוך נאָך אין די 1930ער יאָרן. געוויסע, אָבער, בפֿרט די וואָס ער האָט אָנגעשריבן שוין אין דער קראָקאָווער געטאָ, זענען באַקאַנט געוואָרן נאָך דער מלחמה, ווען מע האָט געבראַכט זײַנע מאַנוסקריפּטן קיין אַמעריקע, וווּ זיי געפֿינען זיך הײַנט אינעם „ייִוואָ‟־אינסטיטוט אין ניו־יאָרק.

Read more

ל״ג בעומר איבער דער וועלט

Lag B'omer Around the World

פֿאַרן דרויסנדיקן צוקוקער איז ל״ג בעומר אפֿשר די סאַמע אינטערעסאַנטסטע ייִדישע פֿײַערונג. דער טאָג, דער יום־הילולא פֿונעם רשב״י, רבי שמעון בר יוחאי, נעמט אַרײַן ריזיקע פֿײַערן באַקאַנט ווי הדלקות, אויספֿלוגן אין וואַלד מיט פֿײַל און בויגנס און גאָר פֿריילעכע טאַנצן אויף דער גאַס.

רבי שמעון בר יוחאי איז געווען אַ תּלמיד פֿון רבי עקיבא און אַ וויכטיקער תּנא, וועמען אַ סך פֿרומע ייִדן האַלטן פֿאַרן מחבר פֿונעם זוהר, דער גרונט־ספֿר פֿון קבלה. לויט דער ייִדישער טראַדיציע האָט ער אין דעם טאָג פֿון זײַן פּטירה אַנטפּלעקט אַ ריי סודות פֿון קבלה און אַנדערע נבֿיאות. זײַן אוהל אין מירון איז הײַנט דער צענטער פֿון די ל״ג בעומר־פֿײַערונגען. דאָרטן צינדט דער באַיאָנער רבי אָן אַ ריזיקע „הדלקה‟ פֿאָרנט פֿון העכער 300,000 טויזנט ייִדן פֿון אַלע שניטן, קרײַזן, און ייִדישע עדות.

ווי קומט עס, אַז חסידים פֿונעם מיזרח־אייראָפּעיִשן שניט פֿירן אָן מיט אַ פֿײַערונג, וואָס איז לכתּחילה געווען אַ מיזרחישע? אין די 1870ער יאָרן האָט אַבֿרהם יעקבֿ פֿרידמאַן, דער סאַדיגורער רבי, געקויפֿט די רעכט אָנצוצינדן די פֿײַערן בײַם אהול אין מירון און איבערגעגעבן דאָס אַחריות זײַן זון, רבי יצחק פֿרידמאַן, דער ערשטער באַיאָנער רבי. טאַקע דערפֿאַר טראָגן די פֿײַערונגען אין מירון אַזאַ געמיש פֿון מיזרח־אייראָפּעיִשע און מיזרחישע טראַדיציעס.

אויבן קען מען זען ווי דער תּולדות־אַרהן רבי דוד קאהן האָט אָנגעפֿירט מיט דער ל״ג בעומר הדלקה פֿון זײַן חסידות אין מירון אין 2013. דער קלעזמער־ניגון, געשפּילט אויפֿן קלאַרנעט פֿאַרן אָנצינדן די הדלקה, גיט גאָר אַן אַנדער געפֿיל ווי דאָס זינגען נאָך דעם, וואָס עס ברענט שוין דאָס פֿײַער.

אָט קען מען זען ווי דער עלום האָט געפּראַוועט ל״ג בעומר בײַם אוהל פֿון רבי שמעון בר יוחאי אין מירון אינעם זעלביקן יאָר. צוליב דער גאָר רעשנדיקער מוזיק און דער פֿאַקט, וואָס טויזנטער מענער טאַנצן און שפּרינגען אין איינעם איז עס אַ סצענע פֿון פֿרייד און עקסטאַז, וואָס האָט ניט קיין סך פּאַראַלעלן אויפֿן ייִדישן לוח.


די גרעסטע הדקלה אויסער די גרענעצן פֿון ארץ־ישׂראל קומט פֿאָר אין דעם סאַטמאַרער שטעטל קרית־יואל אין ניו־יאָרק. דאָרטן פֿאַרזאַמלען זיך איבער 100,000 ייִדן, כּדי צו פֿײַערן און טאַנצן אין איינעם. אַזוי האָט אויסגעזען ל״ג בעומר דאָרטן פֿאַראַיאָרן.

איינע פֿון די עלטסטע און גרעסטע ל״ג בעומר פֿײַערונגען אין אַמעריקע פֿירט אָן די ליובאַוויטשער חסידים אין קראַון־הײַטס. אַנשטאָט אָנצוצינדן אַ פֿײַער און טאַנצן אין איינעם איז דער מינהג בײַ די ליובאַוויטשער צו מאַכן אַ ריזיקן פּאַראַד מיט מוזיק, מיליטערישע צערעמאָניעס, קינדער וואָס לייענען תּהילים אויף אַ קול און פֿײַערדיקע דרשות. אָט קען מען זען ווי מע האָט דאָרט געפּראַוועט דעם יאָרצײַט פֿונעם רשב׳׳י אין 1984. צו יענער צײַט האָבן סאָלדאַטן פֿון דער אַמעריקאַנער אַרמיי געמאַכט אַ צערעמאָניאַלע שיסערײַ לכּבֿוד דעם ליובאַוויטשער רבין.

ארץ־ישׂראל איז ניט דאָס איינציקע אָרט אינעם מיטעלן־מיזרח, וווּ עס פֿאַרזאַמלען זיך ייִדן לכּבֿוד ל׳׳ג בעומר. שוין הונדערטער יאָרן קומען אָן ייִדן פֿון איבער צפֿון־אַפֿריקע און אַפֿילו אייראָפּע אויפֿן אינדזל פֿון דזשערבאַ אין טוניס. דאָרטן פּראַוועט מען ל׳׳ג בעומר אין דער אָרטיקער „אַל־גריבאַ‟־שיל, אַן אָרט וואָס איז שטאַרק פֿאַרבונדן מיט קבלה און אַנדערע מיסטישע טראַדיציעס.

„אַרום דעם פֿײַער‟

Round the Campfire

ס׳זענען באמת ניטאָ קיין סך לידער אויף ייִדיש געווידמעט ל׳׳ג בעומר, און די פּאָר וואָס איך האָב יאָ געפֿונען זענען מיר ניט געפֿעלן געוואָרן. איך האָב, אָבער, פֿאָרט געוואָלט פֿאָרשטעלן אַ ליד לכּבֿוד ל׳׳ג בעומר און די בעסטע ברירה איז געווען צו בלײַבן סתּם מיט דער טעמע פֿון פֿײַער.

גאָר אַ שיין ייִדיש ליד וועגן פֿײַער איז „אַרום דעם פֿײַער‟, וואָס מע פֿלעג זינגען אַרום די לאַגער־פֿײַערן אין די בונדיסטישע זומער־קאָלאָניעס, ווי אויך בײַ די ייִדישיסטישע זומער־קאָלאָניעס אין אַמעריקע אַזוי ווי „קעמפּ־המשך‟, „קעמפּ קינדער־רינג‟ און „קעמפּ־בויבעריק‟. דאָס ליד הערט מען הײַנט כאָטש איין מאָל אַ יאָר אויף דער „ייִדיש־וואָך‟, ווי אויך אויף קאָנצערטן. אַזוי ווי אַ סך פֿון די לידער וואָס זענען געווען פּאָפּולער אין די סעקולערע ייִדישע קרײַזן פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה איז עס כּמעט אין גאַנצן אומבאַקאַנט דעם חסידישן עולם, כאָטש בײַ די מאָדערן־אָרטאָדאָקסישע זינגט מען דעם שבת־זמר „מנוחה ושׂמחה‟ מיט דער זעלבער מעלאָדיע. צי די פֿרומע אין אַמעריקע האָבן דאָס געבאָרגט בײַ די אַמאָליקע בונדיסטן, צי פֿאַרקערט איז מיר אומבאַקאַנט. אויב עמעצער ווייסט לאָזט וויסן.

אויבן שפּילט די קלעזמער־קאַפּעליע „שפּילבערג‟, צוזאַמען מיט די זינגער סוועטלאַנאַ קונדיש און מענדי כּהן אויף אַ קאָנצערט אין תּל־אָבֿיבֿ.

אָט איז אַ שיינער נוסח פֿונעם ליד פֿון פֿראַנקרײַך. דער מאַנדאָלין גיט צו אַ טעם פֿון די 1930ער יאָרן, ווען דער דאָזיקער אינסטרומענט איז געווען בײַם סאַמע־ראַנד פֿון זײַן פּאָפּולעריטעט אין פּוילן און ליטע.

וואָס זשע איז אַזוינס דאָס אַמעריקע?

What is America?

פֿון כאַווער פּאַווער

זיי זײַנען זיך צונויפֿגעפֿאָרן, די צען טשערעמעיעווער, פֿון ברוקלין, פֿון בראָנקס, פֿון וויליאַמסבורג, פֿון דאַון־טאַון, פֿון באָראָ־פּאַרק און פֿון בראָנזוויל. מיט פֿיל נײַגעריקייט, מיט גרויס בענקשאַפֿט, מיט ציטערניש און פֿלאַטערניש.

ס׳ווילט זיך זען איינער דעם אַנדערן. מע האָט אַזוי פֿיל דורכגעמאַכט פֿאַר די לעצטע צוויי יאָר. און אויף דער שיף האָבן זיי דאָך זיך געהאַלטן צוזאַמען, ווי אייגענע ברידער. וואָס איז געוואָרן פֿון יעדן איינעם? ווי אַזוי קוקט אויס דער און יענער? מע וועט אויך זען גאָלע היימישע ייִדן. אַזוי פֿיל היימישע ייִדן זײַנען פֿאַר די לעצטע יאָרן געפֿאָרן קיין אַמעריקע פֿון טשערעמעיעוו. אייניקע פֿון די צען לאַנדסלײַט געדענקען נאָך זייער קלאָר יענעם אינדערפֿרי, ווען פּיני מוטשניק איז אָפּגעפֿאָרן פֿון טשערעמעיעוו קיין אַמעריקע… יענעם אינדערפֿרי: דאָס גאַנצע שטעטל שטייט פֿאַר פּיני מוטשניקס הויז. די פּיניכע האַלט אין איין וויינען. די קינדערלעך קוקן מיט דערשראָקענע פּנימלעך… פֿײַוויש דער בעל־עגלה האַלט קוים אײַן די פֿערד. פּיני מוטשניקס רויטע באָרד איז פֿול מיט יסורים… ער וואַרפֿט דעם לעצטן בליק צו זײַן ווײַב, צו זײַנע קינדערלעך, און נאָך אַ מאָל צו זײַן ווײַב. ער וואַרפֿט דעם לעצטן בליק צו די ייִדן פֿון שטעטל. ער פֿאָרט קיין אַמעריקע, פּיני מוטשניק… קיין אַמעריקע, פּיני מוטשניק… קיין אַמעריקע פֿאָרט ער…

וואָס זשע איז אַזוינס דאָס אַמעריקע? האָט מען דעמאָלט געטראַכט…

Read more

שלום־עליכמס קול — 100 יאָר נאָך זײַן פּטירה

Sholem Aleichem's Voice ־ 100 Years After His Death

פֿאַראַכטאָגן איז אויסגעפֿאַלן 100 יאָר זינט דער פּטירה פֿונעם באַליבטן ייִדישן שרײַבער שלום־עליכם אין ניו־יאָרק. ווי ער האָט אַליין געבעטן אין זײַן צוואה, וועלן זונטיק, דעם טאָג פֿון זײַן יאָרצײַט, זיך פֿאַרזאַמלען גרופּעס ייִדן איבער דער גאָרער וועלט, כּדי צו לייענען פֿון זײַנע ווערק און אָפּגעבן כּבֿוד זײַן אָנדענק. פֿאַרשטייט זיך, אַז די יערלעכע צערעמאָניעס און פֿאָרלייענונגען זענען הײַנט אַ סך ווייניקער אין צאָל און קלענער אין פֿאַרנעם ווי זיי זענען אַמאָל געווען. דער פֿאַקט, אָבער, אַז די פּראָגראַמען גייען אָן ווײַטער איבער דער גאָרער וועלט, יאָר אײַן יאָר אויס, ניט געקוקט אויף די אַלע שטרויכלונגען פֿון דער געשיכטע, זאָגט עדות, וויפֿל די ייִדישע פֿאָלקס־מאַסן האָבן שלום־עליכמען ליב געהאַט און ווי אַזוי מע פֿאַרגעסט אים ניט, אַפֿילו 100 יאָר נאָך זײַן טויט.

אויב מע בלעטערט דורך די אַרכיוון אין די ביבליאָטעקן, קען מען געפֿינען אומצאָליקע אָביעקטן, פֿאַרבונדן מיט שלום־עליכמען, אַרײַגערעכנט זײַנע פּערזענלעכע בריוו, מאַנוסקריפּטן און אַפֿילו די פֿעדער און טינטער, מיט וועלכע ער האָט געשריבן. מע דאַרף, אָבער, אין ערגעץ ניט פֿאָרן, כּדי צו געניסן פֿון די אוניקאַלע רעקאָרדירונגען, וואָס זענען פֿאַרבונדן מיטן לעבן און שאַפֿן פֿונעם באַליבטן ייִדישן קלאַסיקער. אָט זענען אַ ריי אינטערעסאַנטע רעקאָרדירונגען און פֿילמען, וואָס מע קען דערפֿילן, ווי גרויס איז געווען די ליבע, וואָס דאָס ייִדישע פֿאָלק האָט פֿאַר אים געהאַט.

Read more

קריעת־ים־סוף

Parting the Sea

פֿון שלום־עליכם

די רעקאָרדירונג איז אַ טייל פֿונעם אַרכיוו פֿון „רעדנדיקע ביכער‟ אויפֿן נאָמען פֿון שמואל ראָהר, אַ פּראָיעקט פֿונעם „ייִדישן ביכער־צענטער‟.עס לײענט לײב רובינאָװ

א.

איך האָב אײַך געהאַט אָנגעהויבן צו דערציילן פֿון דעם פּסק, וואָס מיר האָבן געכאַפּט יום־כּיפּור אין דער פֿרי אויפֿן שיף „פּרינץ אַלבערט‟. דאָס איז געווען אַ מיאוסער פּסק. מיר׳ן אים געדענקען דאָס גאַנצע לעבן.

אָנגעהויבן האָט זיך עס פֿון אַ קלייניקייט. עפּעס אַ כמאַרעלע, אַ שוואַרץ, אַ געדיכט וואָלקנדל, האָט זיך נאָך פֿון בײַ נאַכט, באַלד נאָך כּל־נדרי, באַוויזן אויפֿן עק הימל. פֿריִער פֿון אַלעמען האָבן עס דערזען איך און מײַן חבֿר מענדל. וואָרום אַז אַלע ייִדן זענען נאָך געווען אונטן, געוויינט, און געזאָגט תּהילים נאָך כּל־נדרי, האָבן מיר, איך און מענדל, אַרומגעשפּאַצירט איבערן „פּרינץ אַלבערט‟. דערנאָך האָבן מיר זיך פֿאַרקליבן אין אַ ווינקעלע, געזעסן און געשוויגן. עס איז געווען שטיל און וואַרעם און גוט אויפֿן האַרצן. נאָר אַ ביסל אומעטיקלעך.

Read more

• « Previous
• 1 ...
• 13
• 14
• 15
• 16
• ... 44
• Next »