לאָמיר לערנען די בראשית סדרות דורך ייִדישע גלײַכווערטלעך

Learning Genesis Through Yiddish Expressions

פֿון יהושע כהנא

בראשית יארן: אז בראשית מיינט די ערשטע טעג פונעם וועלטבאשאף איז דעריבער פאסיג אזוי צו באטיטלען יעדן אנהייב פון א באוועגונג אדער איבערפלאנצונג:

„אין די בראשית יארן פונעם רבי’ן אין אמעריקע…‟ 

ס’איז געווען תוהו ובוהו: א שטארקע איבערקערעניש 

תוהו ובוהו טייטשט דער רבי אויס ווי וויסט און פוסט. איידער דער אויבערשטער האט באשאפן די וועלט איז געווען אן איבערקערעניש, האט גאט צוזאמענגענומען די וואסערן, אויפגעהאנגען די זון, און געמאכט ארדענונג אויף דער וועלט. ווערט א כאאס אין א לאנד זאגט מען:

„די מלחמות האבן געמאכט אן איבערקערעניש, ס’איז געווארן תוהו ובוהו.‟

עס זאל זיין בכי טוב: ס’זאל זיין מיט מזל און הצלחה 

ביים וועלטבאשאף ווערט דער דריטער טאג באצייכנט ווי כי טוב, גאר גוט, דאס זעט מען נישט ביי די אנדערע טעג פון באשאף. דינסטאג באקומט דערפאר דעם שם פון א מזלדיגן טאג. א פרימארגן ווערט אנגערופן בכי טוב, א מזלדיגע צייט. א הצלחהדיגער ווינטש ווערט אויך באטיטלט בכי טוב.

„דער אייבערשטער זאל העלפן ס’זאל זיין בכי טוב און מיט א סך מזל.‟

פון אדם הראשון’ס צייטן: אור אלטע פארשטויבטע זאכן 

וויבאלד אדם הראשון איז דער ערשטער מענטש, איז זיין תקופה א סימבאל פון די פריערדיגסטע פארגעסענע צייטן.

„אוי, דער שטריימל איז דאך פון אדם הראשון’ס צייטן.‟

„אַאַאַ, דאס איז געווען ווען איך בין נאך יונג געוועזן, אין אדם הראשון’ס צייטן.‟

ווי אדם הראשון פארן חטא: נאקעט

דער פסוק זאגט אז ביז דער מעשה מיטן עץ הדעת זענען אדם און חוה געגאנגען אן בגדים און זיך נישט געשעמט. איז דאס א שיינער כינוי פאר איינעם „אן בגדים‟ ווי אדם פארן חטא, אדער „אדם נאקעט‟:

„ער האט זיך אויסגעטון די בגדים ממש ווי אדם פארן חטא.‟

„די יונגע לײט ביים ים דרייען זיך אַרום אדם נאקעט.‟

לעבט מתושלח’ס יארן: א גאר אלטער מאן 

לויטן חומש האט מתושלח געלעבט די לענגסטע פון אלע מענטשן: ניין הונדערט מיט דרייסיג יאר. רופט מען א גאר אלטן מאן וועלעכע מאכט א רושם ווי אומשטערבליך, נאך מתישלח:

„דער איד לעבט מתּושלח’ס יארן.‟

א למך: א גולם א שלימזל

למך איז דער וואס האט בטעות דערהרגעט זיין זיידן, ווען ער האט געוואלט שיסן א בעל חי. זעענדיג וואס ער האט אפגעטון האט ער פארבראכן זיינע הענט פאר צער, אבער מיט דער האנט באוועגונג האט ער אומווילנדיג דערמארדעט זיין זון. דאס איז א ריכטיגער למך מיט צוויי לינקע הענט:

„יענקי, פארוואס ביסטו מיר אזא למך?‟

נח מיט זיבן גרייזן: א קורצער זאץ מיט א סך גרייזן

דאס קומט פון אן אלטן וויץ, אז אן עם הארץ שטייט אויס צו מאכן זיבן גרייזן אפילו אויף אזא באקאנט קורץ ווארט וואס פארמאגט נישט מער ווי צוויי אותיות:

„אוי געוואלד, וואס פאר א ספעלינג מיסטעיקס ער האט געמאכט, ממש נח מיט זיבן גרייזן.‟

עס מבול’ט: א שטארקער גאס רעגן

דאס נעמט זיך אודאי פונעם מבול. דעמאלס האט שוין איינמאל געמבולט:

„מאמי, ס’מבול’ט אין דרויסן!‟

אן אלטער תרח: אן אלטער, נאר א שלימזל

תרח מיט זיינע געטשקעס באקומט א נארישן שם אין דער חומש וועלט. די קינדער צעלאכן זיך ווען דער רבי מאלט אפ וויאזוי אברהם האט צו נאר געלייגט זיין אלטן טאטן נאכן צעברעכן זיינע געטשקעס, טענה’דיג ציניש אז די געטער האבן זיך אליינס דערהרגעט איינע די אנדערע:

„ער ווייסט שוין נישט וואס טוט זיך מיט זיך דער אלטער תרח.‟

א ליימענער גולם: א קלאץ, א מענטש וואס רירט זיך נישט ווען מען דארף. 

דאס נעמט זיך פונעם שפאס אויפן מלך סדום, ווען ער איז אנטרינען פון די אויבערהארן מלכים. אין שפיץ פון כדרלעומר איז ער אריינגעפאלן אין איינע פון די סדומער ליימענע גריבער און זיך נישט געקענט ארויסרירן ביז אברהם האט אים געראטעוועט:

„נו, גיב דיך א ריר, פארוואס שטייסטו מיר ווי א ליימענער גולם?‟

סדום געזעצן: פארקרימטע געזעצן 

עס איז קלאר פון חומש אז די סדום’ער זענען געווען פארדארבענע לייט. די גמרא מיט די מדרשים דערציילן מעשיות וואס עס שטעלן זיך די האר פון קאפ, וויאזוי זיי האבן געשאפן קרומע געזעצן, קעגן דעם שוואכן. למשל אז איינער איז געקומען צום שופט אנקלאגן א שלעגער וואס האט פארגאסן זיין בלוט, האט דער שופט גאר געהייסן דעם קרבן באצאלן דעם שלעגער א שכר פארן אפנעמען זיין קראנקע בלוט. רופט מען יעדן קרומען געזעץ נאך סדום:

„דא אין אמעריקע אז מע ארבעט מיט גארנישט קען מען קריגן בענעפֿיטן. ארבעט מען ווי א חמור קען מען בלייבן מיט גארנישט — ממש סדום’ער געזעצן.‟

א סדום בעטל: צופאסן מיט צוואנג צו אומפאסיגע אומשטענדן:

דער מדרש דערציילט אז די סדום’ער האבן זיך איזדעקעוועט אויף די ארעמע געסט וועלעכע זענען פארוואגלט געווארן אין סדום. מען האט זיי ציניש איינגעלאדן צום שלאפן, אבער נישט איידער מען האט אים „צוגעפאסט‟ א בעטל לויט זיין פינקטליכן מאס. איז ער געווען צו קליין האט מען אים ממש מיט פייניקונג אויסגעצויגן, איז ער צו גרויס האט מען אים אפגעהאקט די פיס… רופט מען דעריבער יעדער געצווינגענע איינפאסונג א סדום בעטל:

„צי מען פאסט זיך אריין אין ישיבה אדער שול צי נישט, מוז יעדער בחור/מיידל זיך דארטן אריינפאסן ווי אין א סדום־בעטל.‟

מאכט א מהפיכה: גערודערט, רודערן. דאס נעמט זיך הויפטזעכליך פון דער מהפיכת סדום ועמורה, דאס איבערקערעניש פון סדום:

„ער האט געמאכט א מהפיכה אין שיל.‟

שיכור ווי לוט: אן אנגעטרונקענער שיכור וואס קען נישט שטיין אויף די אייגענע פיס.

לוט ווערט אפגעמאלן אין חדר ווי א שיכור. דער חומש זאגט אז ער האט גענייגט צו וואוינען אין אן ארט מיט א סך משקה, וואס מיינט אין חומש וואסער. מאכט דער רבי שפאס פון לוט, ער האט געזוכט די ריכטיגע משקה. לוט איז נישט אזא פאזיטיווע פיגור; ער וויל גיין אין שלעכטע וועגן, נאר אברהם האלט אים צוריק. לוט פאשעט שאף אין פרעמדע פעלדער, און זיינע פאסטיכער קריגן זיך מיט אברהם’ען, ביז לוט גייט קיין סדום, דער פארדארבענער שטאט. אבער לוטס שיכרות האט אויכעט אן אמת’ן מקור אין חומש, דאס לערנט מען נישט מיט די קינדער, ווייל עס איז עראטיש און געפינט זיך ערשט ביים סוף פרשה. דער פסוק דערציילט אז לוטס טעכטער האבן אנגעשיכורט דעם טאטן כדי צו מאכן מיט אים קינדער. לוט איז טאקע געווארן שיכור אזוי ווייט אז ער האט נישט אין אכט גענומען וואס זיינע מיידן טוען מיט אים:

„ר’ מיכל איז בגילופין, ער איז שיכור ווי לוט.‟

נח איז אַגבֿ אויך געווארן גאר שיכור. אין דעם פאל האט אים אָבער קיינער נישט געצווונגען צו טרינקען, ער האט זיך אליינס מכבד געווען, און זיך נישט געפירט בצניעות זייעדיג אנגעטרינקען. אבער נח ווערט אפגעמאלן אלס א צדיק. דערפאר זאגט מען נישט „שיכור ווי נח‟.