כְּ’מאטוועיעוו’ וְעוֹד לִקְרָא?

Like Matveeyev: Something to Call Out?

פֿון ואיה וענה

ער איז א טייערער מענטש מאטוועיעוו און דער „עליהום‟ פון אונזערס א שרייבערל קעגן דער פילפארביגער פערזענליכקייט האט מיך אביסל פערזענליך צוגעטרעטן צום הארץ, בפרט נאך, אז ער האט דאס אויסגעפירט אינעם נאמען פונעם „אידיש מיט אן אלף‟, מוז איך זיך מיט א ווארט צושטעלן.

מאטוועיעוו האט אנומלט מפרסם געווען אן ארטיקל אין דער „רוחניות‟ אפטיילונג, אין וועלכן ער האט געצויגן א פאראלעל צווישן פראפעסאר לעבאוויטש און דעם סאטמארער רב. אין קורצן, וואס שייך נאציאנליזם האבן זיי געהאט געוויסע ענליכע שטריכן, אבער אינעם ברייטן בילד פון אידישקייט זענען זיי שטארק אנדערש געווען. מאטוועיעוו זעט אינעם סאטמארער רב א מער פאזיטיוון כח און האלט דעריבער, אז מ’וואלט פון אים מער געדארפט רעדן אין דער אלגעמיינער וועלט. מ’וואלט געדארפט זיין פיגור מער אנערקענען און ארויסהייבן.

למעשה איז געשטאנען א גרויסער אונטערשייד צווישן לעבאוויטש און דעם סאטמארער רב, נישט נאר אינעם ברייטן בילד, נאר אפילו אין דעם ענין פון נאציאנאליזם. פראפעסאר לעבאוויטש האט נישט געזען קיין עבירה אין נאציאנאליזם ווי א סעקולערע זאך, נאר גיכער ווי אן עבודה זרה, אויב עס ווערט צוגעשטעלט צו רעליגיע. נישט די „מרידה באומות‟ האט אים געשטערט ווי א היינטצייטיגע פראבלעם, נאר דער עצם באגריף פון פארבינדן רעליגיע מיט לאנד. די פסוקים אין ספר דברים, וועלכע שטרייכן אונטער די וויכטיגקייט פון ארץ־ישראל און ירושלים (המקום אשר יבחר ה’) איז פאר לעבאוויטש’ן א פילאזאפישער ארויסרוף, מיט וועלכן דער רמב”ם מענטש דארף זיך ספראווען.

גאנץ אנדערש, אדער גאר פונקט פארקערט, איז עס מיטן סאטמארער רב’ס געדאנקענגאנג. ארץ־ישראל איז ביי אים געווען זייער א וויכטיגער פונקט אינעם אידישן בענקען און גערן, נישט אנדערש, ווי ס’איז געווען אינעם אידישן קאלעקטיוון הארץ במשך אלע דורות. פאר אים איז ארץ-ישראל געווען א וויכטיגער טייל פון דער אידישער השקפה, וועלכע איז דוקא אזוי שטארק פארבינדן מיט רעליגיע, ווי ס’קען גאר מער נישט זיין. א סעקולערער משיח אינעם געשטעל פון דער ציוניסטישער פאליטישער אידעאלאגיע איז אים פארגעקומען סתירה’דיג מיט די מקורות און האט עס צוליב דעם אפ’געחתמ’עט ווי א פאלשע גאולה, א מרידה באומות, און אזא, וועלכע קען זיך נישט אריינפאסן אין דער דורות’דיגער רעליגיעזער מסורה.  

לעבאוויטש האט קיין פראבלעם נישט געהאט מיטן מאדערנעם נאציאנאליזם, נאר דוקא מיט דעם טראדיציאנעלן פארטיקולאריזם. צו דערקלערן א געוויסן שטח פון ערד ווי הייליג איז ביי אים פארגעקומען ווי אן אוממעגליכע זאך, פונקט ווי דערקלערן א מענטש ווי א „צדיק‟, איז אים נישט שייך געווען. פארשטייט זיך, אז דער אויסוואל פונעם אידישן פאלק ווי אן „עם סגולה‟ איז אויך פראבלעמאטיש פון דעם שטאנדפונקט, נאר דאס אליין איז דאך דער ארויסרוף פונעם פילאזאף. אפילו וואס שייך הלכה, באשטימטע פארגעשריבענע געזעצן, איז אין איר תוך אנגעזאפט א טיפער ריח פון פארטיקולאריזם און באגרעניצונג, א מין פארליבונג פון גאט אין ערדישע מעשים, נאר לעבאוויטש האט אין דעם דוקא אן אינטערעסאנטן צוגאנג, לויט וועלכן די מצוות מעשיות אליין, אפילו אן שום כוונה אדער אמונה, איז דער איינציגער חיוב אין יהדות.

אזא צוגאנג איז אינגאנצן דער היפוך, נישט נאר פונעם סאטמארער רב אדער בכלל פונעם טראדיציאנעלן טראכטן ביי אידן, נאר אויך אין סתירה מיט די סאמע יסודות פון רעליגיעזיטעט. דער אָ פרינציפ וועלכער שטייט אין צענטער פון דער ליבעראלער אידישקייט, אדער בכלל פון די פארשידענע רעפארמיסטישע שטרעמונגען צווישן רעליגיעס, וועלכער קריצט אויס אויף דער פאן „דער עיקר איז דאס הארץ‟, איז ביי לעבאוויטש’ן פונקט פארקערט. אין אמת’ן גערעדט, איז לעבאוויטש א סך מער לויטן טעם פונעם חרדישן היינטצייטיגן וועזן ווי דער סאטמארער רב. לויטן ערשטן איז נישטא קיין מקום פאר די מיליאנען נישט-פרומע אידן אין דער אידישער תורה, ווען לויטן סאטמארער רב, נישט געקוקט אויף זיין קעגנערשאפט צו די „מעשים‟ פון די פרייע, האט ער אבער געהאט גענוג פלאץ אין זיין גרויסן אידישן הארץ פאר יעדן וואס איז געבוירן ווי א קינד צו אונזער פאלק.

איז לעבאוויטש דערפאר געווען ווייניגער ליבליך ווי דער סאטמארער רב? בכלל נישט. ער איז דוקא שטארק באקאנט מיט זיין אפנהארציגער גוטסקייט, באציענדיג זיך צו יעדן יחיד מיטן זעלבן כבוד. אין שפראך האט ער נישט געזשאלעוועט קיין טיטלען פאר די, וועלכע ער האט געהאלטן, אז ס’קומט זיי, און דאס איז אפשר אויך געווען ביים סאטמארער רב, נאר וואס שייך דאס באנעמען זיך מיט מענטשן איז לעבאוויטש געווען שטארק באליבט ביי אלעמען, נישט געקוקט אויף זיינע ראדיקאלע געדאנקען און אויסדרוקן קעגן דער פירערשאפט און דעם מיליטער. דוקא זיין חוצפה, וועלכע איז געקומען מיטן אייגנארטיגן טעם פון זיין ליטוויש-אידישליכער נשמה, האט אים צוגעגעבן א חן אויפ’ן פנים, וועלכער איז פאראנטווארטליך פאר דער פאפולאריטעט זיינער צווישן די ברייטע מאסן ביזן היינטיגן טאג.

דאך, מאטוועיעוו’ן האט עס, ווי עס קוקט אויס, געקרענקט וואס ער זאגט און די ירושה וועלכע ער האט איבערגעלאזט. ווען מ’וויל פארגלייכן דעם אינהאלט פון לעבאוויטשנ’ס תורות מיט דעם אינהאלט פון סאטמארער רב’ס ספרים, איז טאקע אמת אז וואס שייך אינטעלעקטועלער קאנזעקווענטקייט איז דער ערשטער גארנישט אין איין שורה מיטן סאטמארער רב; דאך וואס שייך א רעליגיעזע נשמה’דיגקייט, איז עס נישט מעגליך צו טרעפן נאר אינעם צווייטן. שערי הפילאזאפיע לא ננעלו, זאגט מאטוועיעוו, און איבער דעם זענען דא אזויפיל מיינונגען ווי פילאזאפן, וואס שייך אבער דאס הארץ איז נאר דא איינס. איין נבואה קלאפט ארויס פונעם גאנצן מענטשליכן מין און פאראייניגט זיי אין דער אוניווערסאלער בשורה, וועלכע קלאפט ארויס פון זייערע טיפענישן.

אין דעם רעספעקט איז לעבאוויטש אינגאנצן נישט קיין קאנדידאט, אפשר גאר די סאמע פארקערפערונג פון דער פארגליווערונג, און איראניש איז סאטמארער רב מער אדרעס פארן היינטיגן מענטש וועלכער קלאמערט זיך אינעם אלץ ברייטערן בילד, און וויל נישט אנערקענען הלכה’דיגע איינצוימונג. די חסידישע טראדיציע האט אויך געגלייבט אז א געוויסער סטרוקטור פון הלכה מוז זיין, אבער גלייך ווי די מוסולמענישע סופיסטן האט די טיפע רעליגיעזע נשמה פונעם אמאליגן חסיד געלעכצט נאך דעם וואס איז טיפער פונעם אויבערפלאך, נאך דעם וואס לאזט זיך נישט אזוי פעסט איינשפארן. דער היינטיגער מענטש, זאגט מאטוועיעוו, וואלט געדארפט טרעפן אין סאטמארער רב זיין נביא, נישט אין לעבאוויטש.

דער בריף-שרייבער איז, ווי ער זאגט, אויפגעוואקסן אין סאטמאר. וואלט דאך על-פי סברא אים געדארפט געפעלן די ווערטער פון מאטוועיעוו, סיי ווי א לינקער, סיי ווי א ליובאוויטשער, א פילפארביגער כאראקטער וועלכער זעט אין דעם סאטמארער רב א פאזיטיוון כח. גילט אבער מסתמא דער כלל אז פון דעם גרוב פון וועלכן מ’איז אנטלאפן ווילט זיך גיכער נאר הערן דאס שלעכטע. דאס איז אודאי פארשטענדליך, און ס’איז קענטיג אויך אין דעם היציגן טעמפעראמענט וועלכער שטעקט אין דעם סטאנדארט פון שרייבן פונעם בריף-שרייבער, אויפ’ן נוסח פון היימישן התלהבות. דאך, איז א שאד וואס ס’זאל נישט דער בלאג האבן כאטש וואס א דורכזייער, כאטש עפעס א פאדערונג פון סטאנדארט. וואלט טאקע דערפאר נישט געשאדט ווען די ווערטער זיינע ווערן איגנארירט, נאר וויבאלד אז ס’איז געקומען אונטערן שירעם פון “אידיש מיט אן אלף”, מסתמא א דאנק וואס ס’פעלט אים א רעדאקטאר (און דאס מאל איז עס נישט נאר מליצ’יש געזאגט), איז אפשר וויכטיג געווען אנצונעמען זיך דעם כבוד האכסניא. נו גוט, מיט דעם האב איך שוין דאכט זיך יוצא געווען.