ייִדן אָן כּוח

Jews Without Power

פֿון שמואל פּערלין

שמואל פּערלין איז אַ זשורנאַליסט, לינגוויסט און אַקטיוויסט לטובֿת באַדראָטע שפּראַכן. זײַנע אַרטיקלען אויף ייִדיש וועגן שפּראַכן און עקאָנאָמישע ענינים זענען דערשינען אינעם „פֿאָרווערטס‟, „יוגנטרוף‟ און „אויפֿן שוועל‟. ער איז אויך באַקאַנט ווי דער מחבר פֿון עטלעכע צענדליק ווידעאָס, געוויזן אויפֿן ווידעאָ־קאַנאַל פֿון „פֿאָרווערטס‟, בתוכם די פּאָפּולערע סעריע „אַ ניו־יאָריקער ייִד אין כינע‟. זײַנע אַרטיקלען און עסייען אויף ענגליש זענען דערשינען אינעם „ניו־יאָרק טײַמס‟, „טײַם‟ און דעם „וואַשינגטאָן פּאָסט‟ צווישן אַנדערע.

---

„אין פּאָליטיק װאַקסט אויס דער כּוח פֿונעם לויף פֿון אַ ביקס‟. אַזוי האָט געזאָגט דער כינעזישער „פֿאָרזיצער‟ מאַאָ זעדאָנג. אָבער ס׳רובֿ ייִדיש־רעדער האָבן קיין געװער קיינמאָל נישט געטראָגן, דערמאָנט אונדז דער לינגװיסט דוד כּ״ץ אין זײַן נײַעם בוך „ייִדיש און מאַכט‟. פּונקט פֿאַרקערט, שרײַבט ער, איז „אשכּנז‟, װי אַ ציװיליזאַציע „געװען פֿון די סאַמע נישט־רצחיהדיקע געזעלשאַפֿטן אין דער וועלט־געשיכטע”. אויב אַזוי, װאָס דען פֿאַר אַ מין כּוח האָבן ייִדיש־רעדער און זייער שפּראַך („אָן אַ פֿלאָט און אָן אַן אַרמיי‟) יאָ פֿאַרמאָגט?

ס׳איז פֿאַראַן אַ באַגריף, אַז דאָס ניט האָבן קיין כּוח דריקט זיך אויס ווי אַ טענדענץ און אַפֿילו אַ ספּעציעלע ירושה פֿון גלות בכלל, און פֿון ייִדיש בפֿרט; און כּ״ץ איז אויסן פּטור צו װערן פֿון — אָדער כאָטש צו קאָמפּליצירן — אַזאַ געדאַנק. אָבער פֿון איין זײַט, איז דאָס נײַע בוך זײַנס אין תּוך גענומען אַן אַלטע שמאַטע, אַ געשיכטע פֿון דער ייִדישער שפּראַך (דער עיקר פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור), װאָס איז אַפֿילו נישט קיין פֿאַרבעסערונג פֿון כּ״צס געלונגענער געשיכטע „ברענענדיקע ווערטער‟. פֿון דער אַנדערער זײַט, איז דאָ עפּעס נײַס אין זײַן פּרוּװ צו דערװײַזן, װאָס פֿאַר אַ מין „ייִדיש־כּוח‟ האָט יאָ עקסיסטירט פֿון קדמונים אָן, נאָך פֿאַר דעם, װאָס די מאָדערנע באַװעגונגען האָבן עס באַשיידלעך געמאַכט. 

צי קריכט כּ״ץ אויף גלײַכע װענט? ווי פֿאַרשפּרייט עס איז אַ שפּראַך און וויפֿל מענטשן רעדן זי, איז אַלע מאָל װיכטיק, אָבער הײַנטיקע צײַטן איז די מאַכט פֿון אַ שפּראַך פֿאַרקערפּערט אין געזעצן, נאַציאָנאַלע בילדונגס־סיסטעמען, און אינסטיטוציעס. כּ״ץ האַלט אָבער, אַז די געשיכטע פֿון ייִדיש קען זײַן אַ משל פֿונעם אַנטװיקלען אַ שפּראַך אָן קיין רעגירונג, דורך די פּרטים פֿון שרײַבערײַ און דרוקערײַ, דורך איבערזעצונגען און אומפֿאָרמעלע סטאַנדאַרטן. ריכטיק פֿאַרשטאַנען, טענהט כּ״ץ, זענען די מאָדערנע באַװעגונגען פֿון ייִדישיזם נישט קיין ריס אין דער געשיכטע פֿון דער שפּראַך, נאָר דװקא אַ מין המשך.

קודם־כּל זענען די „װעלטלעכע ייִדישע ראָמאַנען‟ פֿונעם 16טן יאָרהונדערט אויסגעוואַקסן פֿון דער אייראָפּעיִשער ליטעראַטור און גענומען אויף זיך דעם רשות איבערצוגעבן פֿאַרכאַפּנדיקע מעשׂיות די ייִדישע מאַסן. דערנאָך, שרײַבט כּ״ץ, איז געקומען אַ „קעגן־רעפֿאָרמאַציע‟, װען ייִדן האָבן זיך באַזעצט מאַסנװײַז אין מיזרח־אייראָפּע, וווּ ייִדיש איז געװאָרן אַ כּמו־הייליקע שפּראַך, ספּעציעל, װײַל די חסידישע רביס האָבן זי באַנוצט און געשטיצט. און נאָך אַ קלייניקייט: ייִדיש האָט דורות־לאַנג געהאַט אַ שײַכות צו פֿרויען, װי אַ מין „װײַבער־טײַטש‟ אין פֿאַרגלײַך מיט לשון־קודש און לשון־תּרגום פֿאַר די מאַנצבילן, און „די שיינע ייִדן‟ — דאָס הייסט, די אַנטװיקלונג פֿון ייִדיש, למשל, אין „צאינה וראינה‟ — איז געװען אַ סימבאָל פֿון פֿרויען־כּוח. ס׳איז כּדאַי צוצוגעבן, אַז דער סאָציאַלער קלאַס האָט אויך געשפּילט אַ געװיסע ראָלע: ייִדיש איז תּמיד געװען די שפּראַך פֿון ייִדן פֿון אַ גאַנץ יאָר, און איר הצלחה איז אויך געװען פֿאַרבונדן מיט „די פּשוטע ייִדן‟.

קיינער װעט נישט אָפּלייקענען, אַז ייִדיש האָט אַנטדעקט אַן „אינערלעכע געזעלשאַפֿטלעכע מאַכט‟ בײַ ייִדן, אין פֿאַרלויף פֿון די תּקופֿות, װען מע האָט זיך בפֿירוש געקענט אונטערשיידן מיט דער שפּראַך, אין פֿאַרגלײַך מיט די נײַע סלאַװישע שכנים, װאָס האָבן נישט גערעדט דײַטש. (מערבֿ־ייִדיש איז געגאַנגען באַרג־אַראָפּ אַפֿילו פֿאַר דער השׂכּלה). צי מעג מען אָבער זאָגן, אַז ביכער פֿון ייִדישע תּפֿילות און תּחינות שפּיגלען אָפּ אַ פֿאַרהעכערונג פֿון סטאַטוס כּנגד לשון־קודש? חלילה! אַדרבא איז כּ״ץ מודה, אַז אַזעלכע פּרטים פֿון באַנוץ האָבן פֿאַרשטאַרקט און פֿאַרשפּרייט אַ קולטור פֿון פֿרומקייט. ייִדיש איז בהדרגה אָנגענומען געװאָרן, אָבער קיינמאָל נישט געװאָרן אַן אומאָפּהענגיקע קולטור־שפּראַך, אַן אוצר פֿאַר זיך.

פֿאַר דעם האָט מען געדאַרפֿט װאַרטן אויף די ייִדישיסטן, בונדיסטן, טעריטאָריאַליסטן, און אַנדערע קעמפֿער, װעלכע כּ״ץ װעט פֿאַרמינערן זייער ראָלע, אין אַ בוך װאָס באַשטייט פֿון לויב־געזאַנגען פֿון רבנים און פֿרומע פֿרויען־שרײַבער, װעלכע זענען אפֿשר געװען „פֿאַר ייִדיש‟, אָבער אין זייער אַ באַגרענעצטן זין. דער „כּוח‟ פֿון מאָדערנע ייִדיש־רעדנדיקע אָרגאַניזאַציעס, צײַטונגען און פּאָליטישע באַװעגונגען, להבֿדיל, איז געװען אַ רעװאָלוציע, ענלעך צו די װאָס זענען גורם געװען צו דער ירידה פֿון לאַטײַן און דעם אויפֿבלי פֿון פֿאַרשיידענע אייראָפּעיִשע לאַנדשפּראַכן. אין דעם פֿאַל איז אונדזער „לאַטײַן‟ (לשון־קודש) נישט בלויז ממשיך, נאָר אַפֿילו מחיה־מתים געוואָרן אין עבֿרית.

סײַ־װי־סײַ, פֿון כּ״צס בוך פֿאַרשטייט מען, אַז ייִדישיזם האָט יאָ געהאַט אַ „פּרע־געשיכטע‟, און ס׳איז כּדאַי יעדער איינער װאָס פֿאַרנעמט זיך מיט ייִדיש, זאָל זיך אַ ביסל באַקענען מיט די דערמאָנטע מקורים, פֿון „בבֿא־בוך‟ ביז די „סיפּורי מעשׂיות‟ פֿון רבי נחמן בראַצלעװער. װאָס שייך אַנדערע קװאַלן, װאָס אינטערעסירן, געװיינטלעך, נאָר די אַקאַדעמיקער, גיט „ייִדיש און מאַכט‟ די לייענער אַ באַטעמטע פֿאָרשפּײַז, און פֿאַר ס׳רובֿ הײַנטיקע װעלטלעכע ייִדיש־קענער איז דאָס שוין גענוג.

אָבער לאָמיר ענדיקן מיטן רעדן צו דער זאַך: דער „כּוח‟ פֿון ייִדיש ליגט איצט אין די קומענדיקע דורות. דער הויכפּונקט פֿון „ייִדיש־כּוח‟ איז געװען צװישן די מלחמות אין ראַטן־פֿאַרבאַנד, פּוילן, און ליטע, װען זי האָט טאַקע אויסגעזען כּמעט װי אַ „נאָרמאַלע‟, אָפֿיציעלע שפּראַך מיט אַלע פּיטשעװקעס. כּ״ץ געפֿינט זיך צװישן די, װאָס דערװאַרטן, אַז די גאולה וועט קומען פֿון די חסידים, װאָס האָבן „ייִדיש אָן ייִדישיזם‟, װײַל ייִדישיסטן, האַלט ער, האָבן „ייִדישיזם אָן ייִדיש.‟ באַװוּסטזײַן איז דאָך װיכטיק: װען מע רעדט סתּם אַזוי און מע טראַכט נישט, פֿאַר װאָס און װי אַזוי עס איז שװער טאַקע אָפּצוהיטן און אַנטװיקלען אַ שפּראַך װי געהעריק. דערצו מוז מען, אַװדאַי, האָבן אַ יסוד פֿון קענטעניש און באַנוץ, אָבער מיט װאָס איז „די ייִדיש־אינדוסטריע‟, װאָס כּ״ץ קריטיקירט אַזוי שטאַרק, שולדיק? קיין סתּירות איז ניטאָ, און פֿאַרשיידענע צוגאַנגען צו ייִדיש קאָן מען טאַקע באַזינגען, אַבי פֿרײַנדלעך. צו זאָגן „מבֿינות‟ אויף אַזעלכע אינסטיטוציעס װי דער „ייִװאָ‟, דער „ייִדישער ביכער־צענטער‟, און „ייִדישקייט‟ (ווײַל מע רעדט הײַנט אַ סך ענגליש בײַ זיי) העלפֿט װי אַ טויטן באַנקעס, װען מיר זענען אַלע אַחים־לצרה, און יעדער זכר פֿון מאַמע־לשון איז אַ גוטע בשׂורה.