ערשטע ייִדישע צײַטונג צו באַשרײַבן ייִדן ווי אַ פֿאָלק

First Yiddish Newspaper To See Jews as a Nation

פֿון גענאַדי עסטרײַך

מיט 100 יאָר צוריק, דעם 5טן נאָוועמבער 1914, איז אין ניו־יאָרק אַרויס דער ערשטער נומער פֿון דער צײַטונג „דער טאָג‟. דעם דאָזיקן יובֿל האָבן דעם פֿאַרגאַנגענעם זונטיק בשותּפֿות אָפּגעמערקט צוויי אינסטיטוציעס: „ייִוואָ‟ און דער ייִדישער אָפּטייל בײַם ניו־יאָרקער אוניווערסיטעט.

אָפּגעמערקט האָט מען עס שטיל, אָן אַ טאַראַראַם — מיט דורכפֿירן אַ סימפּאָזיום געווידמעט דער געשיכטע פֿון דער דאָזיקער וויכטיקער צײַטשריפֿט, וועלכע האָט עד־היום — צוליב אומפֿאַרשטענדלעכע סיבות — נישט אַרויסגערופֿן קיין געהעריקן אינטערעס אין דער אַקאַדעמישער פֿאָרשונג. דער סימפּאָזיום האָט טאַקע קלאָר אָנגעוויזן, אַז ס’איז דאָ אַ שטאַרקער אַקאַדעמישער פּאָטענציאַל פֿאַר צוגרייטן אַ קאָלעקטיוון באַנד, וואָס וועט פֿאַרלייגן אַ יסוד פֿאַר דער ווײַטערדיקער פֿאָרשונג פֿון דעם זײַטל אין דער אַמעריקאַנער ייִדישער געשיכטע.

די צײַטונג איז געבוירן געוואָרן ווי אַ פּרוּוו צו פֿאַרנעמען די ליבעראַל־נאַציאָנאַליסטישע נישע אין דער ייִדישער פּרעסע. דעמאָלט האָבן זיך אין ניו־יאָרק געדרוקט פֿיר ייִדישער טאָגצײַטונגען. צוויי פֿון זיי, „מאָרגן־זשורנאַל‟ און „טאַגעבלאַט‟, זײַנען געווען אויסגערעכנט אויף דעם טראַדיציאָנעלן — פֿרומען צי לכל־הפּחות פֿרומעוואַטן — לייענער. און נאָך צוויי צײַטונגען, „פֿאָרווערטס‟ און „וואַרהייט‟, זײַנען געווען סאָציאַליסטישע. אידעאָלאָגיש זײַנען אָט די צוויי ריכטונגען, די טראַדיציאָנעל־רעליגיעזע און די סאָציאַליסטישע, געווען גאָר פֿאַרשיידענע, ווי בוימל און וואַסער. און דאָך איז געווען אַ וויכטיקער סימן, וועלכער האָט זיי פֿאַראייניקט: ביידע האָבן זיך ניט באַשעפֿטיקט מיט „נאַציאָנאַלער בויונג‟.

פֿאַר די פֿרומע איז געווען קלאָר, אַז ייִדן האָבן מיט זיך פֿאָרגעשטעלט אַ רעליגיעזע גרופּע, ניט קייין נאַציע, אַזוי אַז קיין פֿראַגע פֿון נאַציאָנאַלער בויונג איז פּשוט ניט געווען. וואָס שייך די סאָציאַליסטן, האָבן זיי קיין וועזן פֿון רעליגיע ניט געמאַכט (אָדער זײַנען פּשוט געווען אַנטי־רעליגיעז), אָבער אויף זיי האָט געקוועטשט דער געדאַנק פֿון קאַרל מאַרקסן, אַז ייִדן האָבן זיך מער געשניטן אויף אַ סאָציאַלער גרופּע איידער אויף אַ נאַציע.

אמת, פּונקט אין יענער צײַט האָבן די סאָציאַליסטן געפֿירט הייסע וויכּוחים אויף דער טעמע פֿון נאַציאָנאַליזם און ווי (און צי) ער פּאָרט זיך מיטן סאָציאַליסטישן לאָזונג „פּראָליטאַריעס פֿון אַלע לענדער, פֿאַראייניקט זיך!‟. אַ סך פֿון די סאָציאַליסטן, בפֿרט די בונדיסטן, זײַנען אין דער פֿראַגע געווען מחולק מיט זייער רבין, דאָס הייסט מיט מאַרקסן. אָבער אַפֿילו די נאַציאָנאַל־געשטימטע סאָציאַליסטן אין דער סבֿיבֿה פֿון „פֿאָרווערטס‟ און „וואַרהייט‟ האָבן בדרך־כּלל ניט געהאַט קיין פּראָגראַם פֿון נאַציאָנאַלער בויונג. אַזעלכע סאָציאַליסטן האָבן אָנערקענט ייִדן ווי אַ נאַציע, אָבער זיי האָבן געוואָלט רעפּרעזענטירן און פֿאַרטיידיקן קודם־כּל — צי אַפֿילו נאָר — די אינטערעסן פֿון דעם פּראָלעטאַרישן, האָרעפּאַשנעם עלעמענט פֿון דער נאַציע.

„דער טאָג‟ איז אַזוי אַרום געוואָרן די ערשטע נאַציאָנאַל־געשטימטע טאָג־צײַטונג אין די פֿאַראייניקטע שטאַטן, כאָטש ס’איז ניט אויסגעשלאָסן, אַז גאָר ניט אַלע גרינדער אירע האָבן געשטעלט פֿאַר זיך דווקא דעם דאָזיקן ציל. אַזוי צי אַזוי, אָבער מיט דער צײַט איז די ריכטונג פֿון דער אויסגאַבע געוואָרן אַלץ קלאָרער: אַנטוויקלען די אידעען פֿון אויפֿבויען אַ מאָדערנע וועלטלעכע (די צײַטונג האָט געהאַט אַ שבת־נומער) ייִדישע נאַציע. ווי אַזוי האָט די דאָזיקע נאַציע געדאַרפֿט אויסזען? וווּ איז געווען איר אָרט — אין ארץ־ישׁראל צי אין גלות? אויף דעם האָבן די מחברים געהאַט פֿאַרשיידענע ענטפֿערס, און די צײַטונג האָט אין דעם זינען אָנגענומען אַ ליבעראַלן צוגאַנג, געבנדיק דאָס וואָרט סײַ ציוניסטן, סײַ טעריטאָריאַליסטן, סײַ קעגנער פֿון אַלע טעריטאָריע־צוגעבונדענע פּראָיעקטן פֿון נאַציאָנאַלער בויונג.

דאָס הייסט ניט, אַז אַלע לייענער פֿון „דער טאָג‟ זײַנען אומבאַדינגט געווען פֿאַרכאַפּט מיט נאַציאָנאַלע אידעען. ס’איז געווען נאָך איין זאַך, וואָס האָט צוגעצויגן דעם לייענער, דהײַנו: אַ גאַנץ הויכער אינטעלעקטועלער ניוואָ פֿון דער אויסגאַבע. ניט צופֿעליק האָב איך זיך אין דעם ייִוואָ־אַרכיוו אָנגעשטויסן אויף בריוו, אין וועלכן אַ זשורנאַליסט ווערט רעקאָמענדירט פֿאַר דער נײַער צײַטונג, און בײַם באַשרײַבן די שטאַרקע און שוואַכע זײַטן פֿון דעם פּען־מענטשן ווערט געגעבן אַזאַ דעפֿיניציע פֿון אַן „אמתן ליטעראַט‟ — דאָס איז אַ מענטש, וואָס „קען שרײַבן קאָמפּליצירטע אַרטיקלען וועגן פּשוטע ענינים‟. צענדליקער טויזנטער ייִדן האָבן טאַקע ניט געוואָלט לייענען דעם גוט־צעקײַעטן „ייִדישן ייִדיש‟, די פּשוטע פֿאָלקסשפּראַך, אויף דער וואַך פֿון וועלכן איז תּמיד געשטאַנען דער „פֿאָרווערטס‟־רעדאַקטאָר אַב. קאַהאַן, נאָר דווקא אַ „קאָמפּליצירטן ייִדיש‟. דער טיראַזש פֿון „דער טאָג‟ קען דינען ווי אַ סימן פֿון אַ ברייטן נאָכפֿרעג נאָך אַזאַ צײַטשריפֿט: 68 טויזנט קאָפּיעס שוין אין די ערשטע חדשים, און אַריבער 80 טויזנט אין די 1920ער יאָרן.

„דער טאָג‟ האָט געלעבט כּמעט פֿיר יאָרצענדליק. אין 1953 האָט עס געמוזט זיך צונויפֿגיסן מיט „מאָרגן־זשורנאַל‟, שאַפֿנדיק די פֿאַראייניקטע צײַטונג „טאָג־מאָרגן־זשורנאַל‟, וואָס איז אַרויסגעגאַנגען ביז 1973.