דער ערשטער יום־טובֿ לכּבֿוד דעם ייִדישן סאָלדאַט

The First Holiday Honoring the Jewish Soldier

פֿון גענאַדי עסטרײַך

אַ היפּש ביסל איז שוין אַנגעשריבן געוואָרן וועגן דער טראַנספֿאָרמאַציע פֿון חנוכּה — פֿון אַ רעליגיעזן אין אַ נאַציאָנאַלן יום־טובֿ. דער פּראָצעס פֿון אָט דער טראַנספֿאָרמאַציע האָט באַקומען באַזונדערס קלאָרע פֿאָרמען בעת דער ערשטער וועלט־מלחמה. דעמאָלט זײַנען נאַציאָנאַלע געפֿילן אויפֿגעוועקט געוואָרן אַפֿילו בײַ די לײַט, וועלכע האָבן פֿריִער זיך ווייניק אינטערעסירט מיט אַזעלכע זאַכן. למשל, דעם 4טן דעצעמבער 1915 האָט דער „פֿאָרווערטס‟ געשריבן אין זײַן עדיטאָריאַל:

„חנוכּה! שטילע, רויִקע אָוונטן! ליבע פֿאַמיליען־פֿריידן! באַגײַסטערטע קינדערשע פּנימער וואַרטן מיט אומגעדולד אויף דער מינוט, ווען די חנוכּה־ליכטלעך וועלן אָנגעצונדן ווערן. דערוואַקסענע מענטשן פֿירן זיך אויפֿגעלייגט. עפּעס אַזאַ היימלעכקייט נעמט אַרום אַלעמענס נשמות. און אַלט און יונג ווערן איין פֿריילעכע קאָמפּאַניע.‟

די צײַטונג האָט אונטערשטראָכן דעם נאַציאָנאַל־היסטאָרישן באַטײַט פֿון חנוכּה:

„די ליכטלעך האָבן טויזנטער יאָרן דערמאָנט דעם ייִדישן פֿאָלק וועגן זײַנע גרויסע נאַציאָנאַלע העלדן. אַ מאָל זײַנען קעמפֿער אויפֿגעשטאַנען צו באַפֿרײַען זייער לאַנד פֿון אַ שׂונא. מיט אײַזערנעם מוט, מיט שטאָלענער גבֿורה האָבן זיי זיך אײַנגעשטעלט פֿאַר דעם, וואָס ס’איז זיי געווען הייליק און טײַער. זיי האָבן געקעמפֿט ביז דעם לעצטן אָטעם. זיי האָבן זיך ניט געשראָקן פֿאַר אַ מאַכט, וואָס איז געווען שטאַרקער פֿון זיי.‟

דער „פֿאָרווערטס‟־עדיטאָריאַל האָט צוגעגעבן, אַז די מלחמה (מע האָט זי דעמאָלט נאָך ניט גערופֿן די „ערשטע‟ וועלט־מלחמה) האָט געוויזן ווי העלדיש קענען זײַן ייִדישע סאָלדאַטן. און ווי אַ סאָציאַליסטישע צײַטונג, האָט דער „פֿאָרווערטס‟ דערמאָנט אויך די ייִדישע העלדן פֿון דער רעוואָלוציאָנערער באַוועגונג אין רוסלאַנד.

נאָך ערנסטער האָט מען גענומען פֿײַערן — דווקא וועלטלעך פֿײַערן — חנוכּה אין די ציוניסטישע קרײַזן. די ניו־יאָרקער צײַטונג „וואַרהייט‟, וועלכע איז תּחילת געווען אַ סאָציאַליסטישע, אָבער אין די מלחמה־יאָרן געוואָרן אַ ציוניסטישע, האָט געשריבן דעם 15טן דעצעמבער 1916 וועגן די פֿײַערונגען פֿון חנוכּה אין „כּמעט אַלע תּלמוד־תּורות, שולן און אַנשטאַלטן פֿון ניו־יאָרק‟. די צײַטונג האָט אָנגערופֿן אַזעלכע אינסטיטוציעס ווי די נאַציאָנאַל־ראַדיקאַלע שולן אין ניו־יאָרק און בראָנקס, די בראָנקסער נאַציאָנאַל־העברעיִשע פֿאָלקס־שול, די נאַציאָנאַל־העברעיִשע מיידל־שול אויף מעדיסאָן־סטריט און דעם בית־יתומים אויף דער 7טער סטריט.

דער שרײַבער מנחם גאָלדבערג, וואָס פֿלעגט אונטערשרײַבן זײַנע ווערק מיט די נעמען „מנחם‟ אָדער „מנחם באָריישאָ‟, האָט פֿאַרעפֿנטלעכט אין דעם ניו־יאָרקער פּועלי־ציוניסטישן זשורנאַל „דער ייִדישער קעמפֿער‟ אַן עסיי אונטערן טיטל „די קינדערס חנוכּה און קריסטמאַס‟ (דעם 22סטן דעצעמבער 1916). גאָלדבערג האָט געטענהט, אַז מע דאַרף מאַכן פֿון חנוכּה אַן אַלטערנאַטיוון יום־טובֿ פֿאַר דער ניטל־צײַט, די ייִדישע קינדער זאָלן אויך האָבן פֿריילעכע טעג, מיט מתּנות. ער האָט געעצהט די וועלטלעכע, אָבער נאַציאָנאַל־באַוווּסטזיניקע עלטערן „נעמען דאָס חנוכּה־לעמפּל און אָנצינדן. האָט מען די ברכה פֿאַרגעסן און גלויבט מען נישט אין איר — זאָל זײַן אָן דער ברכה, זאָל דאָס ליכטל ברענען, און צוויי און דרײַ און פֿיר ליכטלעך.

וועט דאָס קינד קומען און פֿרעגן: ׳וואָס איז דאָס פֿאַר אַ ליכטל? צו וואָס ברענט עס?׳ דערציילט מען אים די געשיכטע וועגן נס חנוכּה. האָט מען עס פֿאַרגעסן, נעמט מען נאָך אַ מאָל און מען לייענט עס איבער. איז עס רעליגיעז? דאָך נישט מער רעליגיעז, ווי די געשיכטע וועגן קריסטוסעס געבורט, וועלכע די קינדער זאַפּן אײַן אין זיך. וועלן זיי עס צוהערן און דער קאַמף פֿון יהודה מיט זײַנע ברידער וועט זייערע אויגן אָנצינדן.

און פֿאַר וואָס נישט מאַכן אַ יום־טובֿ פֿאַר די קינדער? פֿאַר וואָס נישט קויפֿן מתּנות פֿאַר זיי? פֿאַר וואָס נישט אויסלערנען אונדזער אַלטע קינדערשע שפּיל אין חנוכּה־דריידל, אַז זיי זאָלן זיך קענען פֿאַרזאַמלען דערבײַ, טומלען און שטיפֿן?

און נאָך קריסטמאַס, ווען זיי וועלן צוריק אין שול אַרײַן קומען און די קריסטלעכע קינדער וועלן נעמען דערציילן, ווי אַזוי זיי האָבן זיך מיט זייער יום־טובֿ געפֿרייט, זאָלן זיי אויך האָבן וואָס צו דערציילן, און נישט בלײַבן זיצן מיט קינאה אין די אייגעלעך, ווי אויסגעשלאָסענע, ווי די אָרעמסטע פֿון די אָרעמע.‟

צו דער טעמע פֿון חנוכּה פֿלעגט די ייִדישע פּרעסע זיך אומקערן יעדן דעצעמבער. דעם 4טן דעצעמבער 1937 האָט דער „פֿאָרווערטס‟ פֿאַרעפֿנטלעכט בערל באָטוויניקס אַרטיקל „חנוכּה איז געוואָרן אַ פּאָפּולערער יום־טובֿ בײַ אַלע קלאַסן ייִדן אין אַמעריקע‟. באָטוויניק, וואָס איז בשעתּו געווען אַ באַקאַנטער שרײַבער, האָט דערקלערט, אַז אין 19טן און אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט איז דער מצבֿ בײַ אַמעריקאַנער ייִדן געווען אַזאַ: „בלויז די עכט־פֿרומע ייִדן פֿלעגן בענטשן חנוכּה־ליכט שטיל און וואָכעדיק. און דאָ און דאָרט האָט אַ חזן אין אַ שיל געדאַוונט אַ דאַוונען לכּבֿוד חנוכּה פֿאַר אַ קליינעם עולם פֿון רעליגיעזע מענטשן.‟ און דערנאָך איז פֿאָרגעקומען אַ נײַער נס חנוכּה: וועלטלעכע אידעאָלאָגן פֿון ציוניזם און שפּעטער פֿון אַנדערע „־יזמען‟ האָבן עס פֿאַרוואַנדלט אין אַ נאַציאָנאַלן יום־טובֿ.