ווידעאָ: „טײַערער טאַטע‟ געזונגען פֿון אלי און מרדכי בינעט

WATCH: "Daddy Dear" Performed by Eli and Mordche Bineth

די ענגליש־שפּראַכיקע לידער פֿון מרדכי בן דוד און אַ ריי אַנדערע אַמעריקאַנער זינגער פֿאַרבונדן מיט חב׳׳ד אַזוי ווי משה יעס און אַבֿרהם פֿריד זענען שוין פֿון לאַנג פּאָפּולער בײַ די חסידים אין ניו־יאָרק. אין די לעצטע פּאָר יאָר הערט מען אַלץ מער, ווי מע זעצט די דאָזיקע לידער איבער אויף מאַמע־לשון. 

לעצטנס האָט מען אַרויפֿגעשטעלט אויף יוטוב אַ ווידעאָ, אין וועלכן דער זינגער, חזן און בעל־תּפֿילה אלי בינעט שטעלט פֿאָר זײַן ייִדישע איבערזעצונג פֿון מרדכי בן דודס Daddy Dear צוזאַמען מיט זײַן זון מרדכי. אלי בינעט איז אַ מיטגרינדער פֿון דער גרופּע „פֿאָרנדיקע חסידים‟, אַ קירובֿ־אָרגאַניזאַציע פֿון בעלזער חסידים וואָס פֿאַרברענגען שבת בײַ ייִדישע קהילות איבערן לאַנד. 

אָט קען מען זען ווי מרדכי בן דוד שטעלט פֿאָר דאָס ליד. 

ווידעאָ: „בריוועלע‟ געזונגען פֿון מאָטי אילאָוויטש

WATCH: "Letter" Sung by Motty Illowitz

איך האָב שוין עטלעכע מאָל געשריבן אין „עונג־שבת‟ וועגן די רײַכקייט פֿון מאָטי אילאָוויטשעס לידער. נאָך אינפֿאָרמאַציע וועגן אים קען מען לייענען אין די פֿריִערדיקע אַרטיקלעך וועגן זײַנע לידער „דרײַ יאָר און „בערל‟.

לעצטנס האָט אילאָוויטש אַרויפֿגעשטעלט אויף זײַן יוטוב־קאַנאַל אַ ווידעאָ, אין וועלכן ער זינגט זײַן ליד „בריוועלע‟ צוזאַמען מיטן „ידידים‟־כאָר. דאָס אַלעגאָרישע ליד דערציילט פֿון אַן אוראַלטן מלך, וואָס טרויערט אויף דער פּטירה פֿון זײַן בריוושרײַבער, וואָס צו זײַנע כּתבֿים קען קיינער זיך ניט פֿאַרגלײַכן. דאָס ליד איז, בעצם, ניט בלויז אַ מעטאַפֿאָר פֿאַרן טרויער בײַם פֿאַרלירן אַ קרובֿ צי פֿרײַנד, נאָר אפֿשר אויך אַ מין הספּד אויפֿן דור פֿון זײַן באָבע־זיידע, די חסידים פֿון דער שארית־הפּליטה, וואָס זענען געקומען פֿון אַ סבֿיבֿה, וואָס וויליאַמבסורג אָדער מאָנסי וועט קיינמאָל ניט קענען אין גאַנצן פֿאַרטרעטן.

„פּוטיפֿרס ווײַב‟ געזונגען פֿון ליפֿשע שעכטער־ווידמאַן

"Potiphar's Wife" Sung by Lifshe Schaechter-Widman

https://soundcloud.com/ctmd-1/potifers-vab-hot-mekh-ungeredt

עס איז געווען ברייט פֿאַרשפּרייט בײַ ייִדן אין דער אַלטער היים פֿאָרצושטעלן פּורים־צײַט שפּילן וועגן מכירת יוסף. אין דער בוקאָווינע זענען אָט די שפּילן געווען אַזוי שטאַרק פֿאַרבונדן מיט פּורים, אַז מע האָט אַמאָל אַפֿילו אָנגערופֿן די פּורים־שפּילער „מכירת יוסף־שפּילער‟.

אויף זײַן בלאָג „דאָס ייִדישע ליד פֿון דער וואָך‟ האָט ד׳׳ר איציק גאָטעסמאַן לכּבֿוד פּורים אַרויפֿגעשטעלט אַ ליד פֿון אַ מכירת־יוסף־שפּיל, וואָס זײַן באָבע, די זינגערין און שרײַבערין ליפֿשע שעכטער־ווידמאַן, האָט געהערט אין איר שטעטל זוויניעטשקע. דאָס ליד האָט מען רעקאָרדירט אין 1954.

דאָס ליד גיט איבער די מעשׂה אין בראשית, וווּ דאָס ווײַב פֿון אַ מיצרישן אָפֿיציר פּרובירט צו פֿאַרפֿירן יוספֿן.

אָט איז דער טעקסט צום ליד:

פּוטיפֿרס ווײַב האָט מיך אָנגערעדט
איך זאָל מיט איר שלאָפֿן
איך זאָל מיט איר שלאָפֿן.
איך האָב געטון אַ באָרע מיטן יצר־הרע
אַז גאָט וועט מיך שטראָפֿן

פּוטיפֿרס ווײַב האָט מיך אָנגערעדט
מיר זאָלן שלאָפֿן ביידע
מיר זאָלן שלאָפֿן ביידע
איך האָב געטון אַ באָרע מיטן יצר־הרע
אַז יצחק איז מײַן זיידע.

פּוטיפֿרס ווײַב האָט מיך אָנגערעדט
מיר זאָלן זײַן צוזאַמען
מיר זאָלן זײַן צוזאַמען
איך האָב געטון אַ באָרע מיטן יצר־הרע
אַז רחל איז מײַן מאַמע.

ווידעאָ: „שלח־מנות היטלערן‟

Video: Purim Gifts for Hitler

אַפֿילו איידער עס האָט זיך געענדיקט די צווייטע וועלט־מלחמה, האָט מען געשאַפֿן לידער וועגן היטלערן, פֿאַרגלײַכנדיק אים מיט המן הרשע. אין דעם סאָוועטיש־ייִדיש־ליד „שלח־מנות היטלערן‟, וואָס מע האָט אַרײַנגענומען אינעם „גרעמי‟־נאָמינירטן אַלבאָם „ייִדישע פּראַכט‟, הערט מען ווי דער דײַטשישער פֿירער ווערט „פֿאַרשריבן אויף אַ צעטל‟ צוזאַמען מיט המן־הרשע און אַ ריי אַנדערע מנהיגים, וואָס האָבן געוואָלט פֿאַרטיליקן דאָס ייִדישע פֿאָלק. עס זינגט פּסאָי קאָרעלענקאָ.

אָט קען מען זען אַ קורצן דאָקומענטאַר־פֿילם וועגן „שלח־מנות היטלערן‟, אין וועלכן ד׳׳ר אַנאַ שטערנשיס, די הויפּט־פֿאָרשערין פֿונעם אַלבאָם, רעדט וועגן דער געשיכטע פֿונעם קאַמפֿליד. אינעם ווידעאָ זעט מען אויך ווי מע שטעלט פֿאָר דאָס ליד אויף אַ קאָנצערט.

ווידעאָ: ד״ר דוד ראָסקעס לייענט די מגילה אויף ייִדיש

WATCH: Dr. David Roskies Reads the Megillah in Yiddish

דער גרויסער פּאָעט און איבערזעצער יהואש האָט אַחוץ זײַן איבערזעצונג פֿון תּנ׳׳ך, אויך פֿאַרטײַטשט הענרי וואַדסוואָרט לאָנגפֿעלאָוס „ליד פֿון היאַוואַטאַ‟ און אַפֿילו אַ טייל פֿונעם קאָראַן. ס׳קען זײַן, אַז פֿון זײַן קלאַסישער תּנ״ך־איבערזעצונג איז דער סאַמע באַקאַנטסטער טייל הײַנט זײַן ייִדישער נוסח פֿון „מגילת אסתּר‟, ווײַל ער ווערט פֿאָרגעלייענט אויף פּורים־שׂימחות איבער דער גאָרער וועלט. יעדעס יאָר, למשל, לייענט די „פֿאָלקסבינע‟ פֿאָר די מגילה ווי דער הויפּטטייל פֿון איר פּורים־שׂימחה. דער סטיל פֿון יהואשס איבערזעצונג האָט זיכער אויך משפּיע געווען אויף דער שפּראַך פֿון איציק מאַנגערס אייגענער „מגילה‟.

אין 2016 האָט ד׳׳ר דוד ראָסקעס פֿאָרגעלייענט די מגילה אין יהואשס איבערזעצונג אויף אַ פּורים־פֿײַערונג אין ירושלים. אָט איז אַן אויסצוג פֿונעם אויפֿטריט, וואָס ד׳׳ר ראָסקעס שטעלט פֿאָר מיט אַ ריי הומאָריסטישע אַקצענטן און וויצן. טשיקאַווע איז צו באַמערקן, אַז בײַ די וואָס קענען סײַ ענגליש, סײַ ייִדיש, איז די שפּראַך פֿון די אונטערקעפּלעך אַ סך שווערער צו פֿאַרשטיין ווי דער ייִדישער טעקסט. די סיבה דערפֿון איז, ווײַל די אונטערקעפּלעך באַנוצן זיך מיט דער איבערזעצונג פֿון דער תּקופֿה פֿונעם קעניג דזשיימס, וואָס בלײַבט עד־היום דער סטאַנדאַרט אויף ענגליש, ניט געקוקט אויף דעם, וואָס ס׳רובֿ מענטשן קענען עס ניט געהעריק פֿאַרשטיין. די ביבל פֿונעם קעניג דזשיימס האָט מען אָנגעשריבן אָנהייב 17טן יאָרהונדערט, און יהאוש האָט פֿאַרענדיקט זײַן תּנ׳׳ך־איבערזעצונג מיט ווייניקער ווי הונדערט יאָר צוריק.

די גאַנצע מגילה אויף ייִדיש קען מען הערן דאָ:

ווידעאָ: זײַט זיך משׂמח פּורים הערנדיק די חנעוודיקע לידער

WATCH: Celebrate Purim With These Delightful Songs

פּורים איז איינער פֿון די פֿריילעכסטע יום־טובֿים אינעם לוח און דערפֿאַר גלוסט זיך דעמאָלט צו זינגען. צווישן די אַלטע ייִדישע פֿאָלקסלידער צייכענען זיך אויס צוויי סײַ מיט זייער פּאָפּולעריטעט, סײַ מיט זייער פֿאָלקסטימלעכקייט.

אַזוי ווי אַ סך ייִדישע פֿאָלקסלידער, איז „דער רבי אלימלך‟ אין דער אמתן ניט קיין פֿאָלקסליד, ווײַל מע ווייסט, אַז משה נאַדיר האָט עס אָנגעשריבן אין 1927. אַזוי ווי בײַ אַ סך פּאָפּולערע ייִדישע לידער, איז עס אָבער פֿאָלקלאָריזירט געוואָרן און מע האָט עס געזונגען אין פֿאַרשידענע וואַריאַנטן.

דאָס ליד אַליין דערמאָנט ניט דעם יום־טובֿ פּורים, אָבער ס׳איז שווער זיך פֿאָרצושטעלן, פֿאַר וואָס דער רבי אלימלך וואָלט זיך אַזוי אָנגעשיכּורט בײַ אַן אַנדער געלעגנהייט. אינעם דאָזיקן פֿילם זינגען די ברידער לעמער (יעקבֿ, כעסקי און שלום) זייער נוסח פֿונעם ליד אויף אַ חתונה.

אויך כּדאַי צו הערן איז דער נוסח פֿונעם באַקאַנטן פֿידלער יצחק פּערלמאַן, באַגלייט פֿונעם קלאַרנעט־שפּילער ישׂראל זוהר און אַן אָרקעסטער.

פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט מען געלערנט דאָס ליד „המן־טאַשן‟ („יאַכנע דוואָשע פֿאָרט אין שטאָט‟ אָדער „האָפּ מײַנע המן־טאַשן‟) אין כּמעט אַלע וועלטלעכע ייִדישע שולן. כאָטש עס ווערט, אַזוי ווי „אַז דער רבי אלימלך‟, הײַנט באַטראַכט ווי אַ פֿאָלקסליד, ווייסט מען יאָ, אַז מ. פּיראָזשניקאָוו האָט עס מחבר געווען.

אָט איז דער באַקאַנטסטער נוסח פֿונעם ליד, וואָס טעאָדאָר ביקעל ז׳׳ל האָט געמאַכט אין 1967.

אַ מער טראַדיציאָנעלן נוסח הערט מען אויף שׂרה גאָרביס רעקאָרדירונג:

ווידעאָ: פֿאָרווערטס־רעדאַקטאָרשע שׂרה־רחל שעכטער רעדט וועגן די הײַנטיקע פֿאָרווערטס־לייענער

WATCH: Forverts Editor Rukhl Schaechter Describes Our Readership

אַזוי ווי אַ סך פּראָמינענטע פּערזענלעכקייטן אין דער ייִדיש־וועלט איז די רעדאַקטאָרשע פֿון פֿאָרווערטס, שׂרה־רחל שעכטער, אינטערוויויִרט געוואָרן פֿאַרן „פּראָיעקט פֿון געשיכטע בעל־פּה‟ בײַם ייִדישן ביכער־צענטער. כאָטש מע האָט געמאַכט דעם אינטערוויו אין 2014, האָט מען די וואָך אַרויסגעלאָזט עטלעכע אויסצוגן פֿונעם אינטערוויו מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך.

אינעם דאָזיקן אויסצוג דערקלערט שעכטער ווער עס לייענט הײַנט דעם פֿאָרווערטס אויף דער אינטערנעץ און פֿאַר וואָס דווקא די חסידים, און ניט די געוועזענע חסידים, האָבן אַ גרעסערע נטיה צו לייענען אונדזער וועבזײַט. דערצו שילדערט זי ווי אַזוי דער פֿאָרווערטס פּאַסט זיך צו צו דער דיגיטאַלישגער ספֿערע.

כאָטש מע האָט אין אויגוסט 2014 ניט געוווּסט, אַז די געדרוקטע צײַטונג וועט אין גיכן ווערן אַ חודשלעכער זשורנאַל און דערנאָך אויפֿהערן אין גאַנצן אַרויסצוגיין, דערקענט מען בולט פֿונעם אינטערוויו, אַז מע האָט שוין פֿאַרשטאַנען, אַז די צוקונפֿט פֿונעם פֿאָרווערטס איז אַ דיגיטאַלע.

ווידעאָ: יום־טובֿ עהרליכס „די נאַטור‟ געזונגען דורך יואלי פֿאַלקאָוויטש

WATCH: Yom Tov Ehrlich's "Nature" Sung by Yoeli Falkowitz

די לידער פֿונעם באַקאַנטן מחבר, ר׳ יום־טובֿ עהרליך, זענען עד־היום פּאָפּולער בײַ די חסידים — אַפֿילו בײַ די ייִנגערע, וואָס עס איז זיי שווער צו פֿאַרשטיין זײַן ליטווישן ייִדיש. דערצו איז זײַן מוזיקאַלישער סטיל — דאָס זינגען מעלאָדיעס פֿון רוסישע פֿאָלקסלידער, באַגלייט מיט אַן אַקאָרדעאָן — הײַנט היפּש אַלטמאָדיש. פֿון דעסט וועגן, שטערט דאָס נישט זײַן פּאָפּולאַריטעט דאָ אין אַמעריקע.

מיט זײַן זאַפֿטיקן ייִדיש און אימאַזשן וואָס שטאַמען סײַ פֿון תּנ׳׳ך, סײַ פֿון דער מאָדערנער ליטעראַטור און פּאָפּולערער קולטור, איז עהרליך אָן שום ספֿק דער גדול־הדור פֿון די פֿרומע נאָך־מלחמהדיקע מחברים פֿון זינגלידער. זײַנע לידער, בסך־הכּל איבער 450, נעמען אַרײַן פֿילצאָליקע זשאַנערס און באַהאַנדלען אַ ברייטע גאַמע טעמעס אויף אַזאַ גרויסן פֿאַרנעם, אַז די איינציקע ייִדישע מחברים פֿון זינגלידער וואָס קענען זיך פֿאַרגלײַכן מיט אים זענען מאַרק וואַרשאַווסקי און מרדכי געבירטיג (ס׳איז קלאָר, אַז ער איז געווען באַקאַנט מיט די לידער פֿון ביידע מחברים).

כּדי צו ברענגען די רײַכקייט פֿון יום־טובֿ עהרליך צו די יונגע דורות חסידים טרעטן הײַנט אויף אַ סך זינגער מיט זײַנע לידער. מע זעצט זיי איבער אויף ענגליש און העברעיִש און מע זינגט זיי מיטן „הײמישן‟ דרומדיקן אַרויסרייד וואָס מע הערט הײַנט אין די אַמעריקאַנער חסידישע קרײַזן. דערצו שאַפֿט מען נײַע קאָמפּאָזיציעס צו באַגלייטן זײַנע ווערטער, וואָס פּאַסן זיך בעסער צו צום געשמאַק פֿונעם הײַנטיקן חסידישן עולם.

אויבן קען מען, למשל, הערן ווי יואלי פֿאַלקאָוויטש שטעלט פֿאָר זײַן פּרעכטיקן נוסח פֿון עהרליכס „די נאַטור‟, באַגלייט פֿון אַ גרויסן אָרקעסטער דיריגירט פֿון אַבֿרהמי בערקאָ.

און אונטן קען מען הערן ווי ר׳ יום־טובֿ עהרליך האָט אַליין געזונגען דאָס ליד:

אָט קען מען הערן ווי דער פּאָפּולערער ליובאַוויטשער זינגער אַבֿרהם פֿריד שטעלט פֿאָר דאָס ליד ווי אַ טאַנגאָ:

ווידעאָ: משה אוישער זינגט „לעבעדיק און פֿריילעך זײַן‟

WATCH: Moishe Oysher Sings "Lively and Happy"

משה אוישער און זײַן דעמאָלטיקע פֿרוי פֿלאָרענץ ווײַס האָבן געשפּילט צוזאַמען אין אַ ריי ייִדישע פֿילמען אין די סוף־1930ער יאָרן. ביידע אויסגעצייכנטע זינגער, האָבן זיי געקלונגען נאָך בעסער ווען זיי האָבן אויפֿגעטראָטן אין איינעם.

אינעם פֿילם „יאַנקל דער שמיד‟ שפּילט פֿלאָרענץ ווײַס רבֿקה, אַ חתונה־געהאַטע פֿרוי, וואָס איר מאַן איז איר נימאס געוואָרן, פּרובירט זי צו פֿאַרפֿירן דעם שמיד יאַנקל (משה אוישער) דורכן זינגען מיט אים שיינע לידער.

ס׳איז מיר ניט קלאָר, צי דאָס סווינג־ליד „לעבעדיק און פֿריילעכס‟ איז עפּעס וואָס אַ ייִדיש מיידל וואָלט טאַקע זיך אויסגעלערנט אין דער גרויסער שטאָט און אַרײַנגעבראַכט אין שטעטל, צי עס האַנדלט זיך בלויז וועגן אַן אַנאַכראָניזם (דער פֿילם, וואָס דאַרף פֿאָרקומען אין דער אַלטער היים, איז פּראָדוצירט געוואָרן אין אַמעריקע). ווי עס זאָל ניט זײַן, איז עס וווּנדערלעך שיין.

„יאַנקל דער שמיד‟ האָט מען געמאַכט אויפֿן סמך פֿון דוד פּינסקיס פּיעסע פֿונעם זעלביקן נאָמען, אונטערן רעזשי פֿון עדגאַר אולמער.

ווידעאָ: יוסי דעסער זינגט „מײַן זיידע‟ אויף ייִדיש

WATCH: Yossi Desser Sings "My Zeidy" in Yiddish

משה יעס איז געווען אַ פּאָפּולערער זינגער אויף ענגליש בײַ די חב׳׳ד־חסידים בכלל, און בײַ די חב׳׳ד בעלי־תּשובֿות בפֿרט. אַליין איינער וואָס איז אויפֿגעוואַקסן בײַ אַ וועלטלעכער משפּחה און שפּעטער פֿרום געוואָרן, האָט יעס געהערט צו אַ גרופּע חב׳׳ד־מוזיקער וואָס איז געווען גוט באַהאַוונט אין דער וועלטלעכער אַמעריקאַנער קולטור און האָט געשטרעבט צו שאַפֿן אַ מין סינטעז צווישן דער אַמעריקאַנער און ייִדישער קולטור.

להיפּוך צו אַ סך לידער פֿון דעם שניט, בפֿרט די הײַנטיקע, קלינגען ניט יעס׳ לידער האַמעטנע אָדער איבערגעטריבן, נאָר אויטענטיש און אַפֿילו פֿאָלקסטימלעך. טאַקע דערפֿאַר זענען זײַנע לידער פּאָפּולער געוואָרן ניט בלויז בײַ פֿרומע ייִדן, נאָר אויך אויף דער ברייטער אַמעריקאַנער ייִדישער גאַס. זײַן שלאַגער, „מײַן זיידע‟, אויף מאַמע־לשון, האָט טאַקע אַ ייִדישן טעם.

דאָס ליד האָט איבערגעזעצט דער פּאָעט און לאַנגיאָריקער רעדאַקטאָר משה סחר, וואָס איז באַזונדערס פֿעיִק בײַם איבערזעצן רוסישע, אַמעריקאַנער און ישׂראלדיקע לידער אויף ייִדיש. סחר, צוזאַמען מיט דער באַרימטער זינגערין חוה אַלבערשטיין, האָט לעצטנס באַקומען אַ פּרעמיע פֿון דער ישׂראלדיקער רעגירונג ווי אַן אָנערקענונג פֿון זײַנע אויפֿטוען לטובֿת דער ייִדישער שפּראַך.

די איבערזעצונג האָט סחר געשאַפֿן אויף דער בקשה פֿונעם זינגער דודו פֿישער, וואָס האָט דאָס ליד אַרײַנגענומען אין זײַנעם אַן אַלבאָם ייִדישע לידער. אויבן זינגט דער ייִדישער זינגער יוסי דעסער זײַן נוסח פֿונעם ליד.

אונטן קען מען הערן, ווי משה יעס האָט פֿאָרגעשטעלט דאָס ליד אויף אַ קאָנצערט אין 1981.

ווידעאָ: ווי מע האָט אַ מאָל פֿאַרקויפֿט דעם פֿאָרווערטס

WATCH: How Newsboys Once Sold the Forverts

דאָס פֿאַרשפּרייטן דעם פֿאָרווערטס איז, אַ פּנים, ניט געווען קיין לײַכטע פּרנסה. אין אַ סצענע פֿונעם אַמעריקאַנער־ייִדישן פֿילם „דער לעבעדיקער יתום‟, פּרובירט דער העלד, בעני בערגער (געשפּילט דורכן יונגן אַקטיאָר דזשערי ראָזענבערג) אײַנצורעדן די פֿאַרבײַגייער צו קויפֿן בײַ אים אַן עקזעמפּלאַר פֿון אונדזער צײַטונג, פֿאָרזינגענדיק פֿאַר זיי אַ טרויעריק ליד וועגן אַ נעבעכדיקן יתום. ווי מע זעט אין דער סצענע, גייט אָבער זײַן פּרוּוו ניט אַזוי גלאַטיק.

כאָטש ס′רובֿ פֿונעם פֿילם איז מעלאָדראַמאַטישער שונד, גיט די סצענע איבער אַן אינטערעסאַנטן בליק אויף דער אַמאָליקער ייִדישער „איסט־סײַד‟. דעם פֿילם האָט רעזשיסירט און פּראָדוצירט יוסף זײַדן, וואָס האָט אויך אָנגעשריבן דעם סצענאַר אויפֿן סמך פֿון שלום סעקונדעס אַ פּיעסע.

ווידעאָ: „שוויץ!‟ אַ געניטונג־פֿילם אויף ייִדיש

WATCH: Shvitz! A Yiddish Workout Film

אין 1996 איז אײַנגעפֿאַלן דעם פֿילם־פּראָדוצענט און ייִדישיסט ראָלאַנד (ראובֿן) מילמאַן צו מאַכן אַ געניטונג־פֿילם אויף ייִדיש. קיינער האָט ניט דערוואַרט, אַז עס וועט ווערן אַ שלאַגער, נאָר סתּם — מע האָט געמיינט אַז גענוג מענטשן וועלן אים קויפֿן אויף טשיקאַוועס. ווי עס ווײַזט זיך אָבער אַרויס, האָט מען דעם ווידעאָ „שוויץ‟ אויסגעכאַפּט, בפֿרט נאָך דעם וואָס מע האָט געוויזן אַ טייל פֿון אים אויף דער פּאָפּולערער טעלעוויזיע־פּראָגראַם פֿון דייוויד לעטערמאַן.

ניט געקוקט אויף דעם, וואָס „שוויץ‟ האָט זיך צום מערסטנס פֿאַרשפּרייט ווײַל מענטשן האָבן געמיינט אַז „ייִדיש איז קאָמיש‟, דינט עס ווי אַ גוטע שפּראַך־לעקציע, בפֿרט פֿאַר די וואָס ווילן וויסן ווי אַזוי צו רעדן וועגן געניטונגען און ספּאָרט אויף מאַמע־לשון. דער פֿילם איז אויך פֿול מיט ייִדישן הומאָר און איז זיכער דער איינציקער פֿון אַזאַ סאָרט מיט מוזיק פֿון סידאָר בעלאַרסקי.

אינעם פֿילם האָבן אָנטייל גענומען די אַקטריסעס שיפֿרה לערער ז׳׳ל און בעטי זילבערמאַן און דער טיילצײַטיקער אַקטיאָר אַקטיאָר יחיאל געלער־קאַץ.

ווידעאָ: „רב ייִדל גיב געלט!‟

WATCH: "Mr. Jew, Pay Up!"

אַ סך ייִדישע אימיגראַנטן אין אַמעריקע זענען געווען שאָקירט פֿון דעם, וויפֿל עס האָט געקאָסט אין אַמעריקע צו בלײַבן אַ פֿרומער ייִד. אין אייראָפּע האָט מען אין שטעטל געוויינטלעך ניט געדאַרפֿט באַצאָלן צו דאַוונען אין שיל אָדער צו ווערן געבראַכט אויף קבֿר־ישׂראל. אין אַמעריקע, אָבער, באַצאָלט מען געוויינטלעך יאָ פֿאַר אַזעלכע „פּריווילעגיעס‟. אַחוץ אין די חסידישע קרײַזן, וואָס פֿאָלגן, אין אַ סך אַספּעקטן, נאָך אַלץ די מיזרח־אייראָפּעיִשע שיטה, קען עס ווערן גאָר טײַער צו האַלטן כּשרות אָדער צו דאַווענען אין אַ שיל יום־כּיפּור.

אין 1905 האָט דער דראַמאַטורג אָדם מעסקאָ אָנגעשריבן דאָס ליד „רב ייִדל גיב געלט‟, וואָס מאַכט חוזק פֿון דער היפּאָקריטסווקע פֿון די רעליגיעזע אינסטאַנצן אין אַמעריקע, וואָס זיי בעטן געלט פֿאַר כּל־המינים זאַכן, וואָס זענען אין דער אַלטער היים געווען בחינם.

דאָס ליד איז לעצטנס פֿאָרגעשטעלט געוואָרן אין תּל־אָבֿיבֿ, ווי אַ טייל פֿון דער סעריע „אסתּרס קאַבאַרעט‟ אין „בית שלום־עליכם.‟ אינעם ווידעאָ אויבן טרעטן אויף מירי רעגנדערפֿער און אירמע סטעפּאַנאָוו אונטערן רעזשי פֿון אסתּי ניסים.

די זינגערין און עטנאָמוזיקאָלאָגין דזשיין פּעפּלער האָט אויך רעקאָרדירט אַ נוסח פֿונעם ליד און טאַקע פֿון איר האָב איך געקריגן ס׳רובֿ אינפֿאָרמאַציע דערפֿון. אָט קען מען זען איר נוסח פֿון אים, מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך:

.

פּעפּלער האָט אויף איר וועבזײַט אויך אַרויפֿגעשטעלט אַ זעלטענע רעקאָרדירונג פֿונעם ליד, וואָס דער זינגער ג. ד. ווײַצמאַן האָט געמאַכט אין 1908. די רעקאָרדירונג איז אַ טייל פֿונעם ייִדישן קלאַנגאַרכיוו בײַם „פֿלאָרידער אַטלאַנטישן אוניווערסיטעט.‟

ווידעאָ: אַ „וועסטערן‟ אויף מאַמע־לשון

WATCH: A Yiddish Western

מײַן געוועזענער מיטאַרבעטער אין „פֿאָרווערטס‟, לייזער בורקאָ, האָט מיט אַ פּאָר יאָר צוריק אַרויסגעלאָזט עטלעכע סצענעס פֿון באַקאַנטע האָליוווּדער פֿילמען, מיטן דיאַלאָג ווידער רעקאָרדירט אויף מאַמע־לשון. איך האָב געמיינט אַז דאָס מאַכן פֿון אַלטע אַמעריקאַנער פֿילמען ייִדיש־שפּראַכיקע איז געווען אַ נײַער אײַנפֿאַל.

ווי עס ווײַזט זיך אַרויס, האָט מען דאָס שוין געהאַט געטאָן אין די 1930ער יאָרן. צו יענער צײַט האָבן אַ גרופּע רעזשיסאָרן, מ׳שטיינס געזאָגט, געקויפֿט אַ שלעכטן „וועסטערן‟־פֿילם, וואָס איז געווען אַ פֿינאַנציעלן דורכפֿאַל, און אים רעדאַקטירט און צונויפֿגעוועבט מיט סצענעס פֿון אַנדערע פֿילמען, כּדי צו שאַפֿן אַ נײַעם. פֿאַרן דיאַלאָג האָבן ייִדישע אַקטיאָרן רעקאָרדירט נײַע רעפּליקן אויף ייִדיש, וואָס האָבן ניט שטענדיק געהאַט קיין שײַכות מיט די פֿריִערדיקע רעפּליקן. דער אויסזען פֿונעם פֿילם איז דערפֿאַר ניט אַזוי אַנדערש פֿון די קאַנטאָנעזישע „קונג־פֿו‟־פֿילמען פֿון די 1970ער יאָרן, וואָס מע האָט ווידער רעקאָרדירט אויף ענגליש, כאָטש מע קען בולט זען, אַז די העלדן שרײַען אויף אַן אַנדער שפּראַך.

פֿון דעם איז, פֿאַרשטייט זיך, אַרויסגעקומען אַן אַבסורדן פֿילם, וואָס דער סיפּור־המעשׂה איז קוים פֿאַרשטענדלעך. ס׳מאַכט ניט אויס, איר וועט זיכער הנאה האָבן!

קיין סך פּרטים קען איך ניט געפֿינען וועגן דעם פֿילם. די דאָזיקע סצענע איז אַ טייל פֿון אַ דאָקומענטאַר־פֿילם, „ראָזשינקעס מיט מאַנדלען‟, וועגן דער געשיכטע פֿונעם ייִדישן קינאָ. דער נאַראַטאָר איז ניט מער און ניט ווייניקער ווי דער באַקאַנטער אַקטיאָר און רעזשיסאָר אָרסאָן וועלס.

טאָמער איר האָט פּרטים וועגן דעם מאָדנעם ייִדישן „וועסטערן‟, לאָזט וויסן. איך וואָלט זייער געוואָלט זען מער פֿון אים.

ווידעאָ: מענדי כּהנא רעציטירט „מיין נישט די וועלט איז אַ קרעטשמע‟

WATCH: Mendy Cahan Recites "Don't Think The World is a Tavern"

אַזוי ווי זײַנע דערציילונגען, טראָגן די לידער פֿון י. ל. פּרץ אָפֿט מאָל אַ מאָראַלישן כאַראַקטער. איינס פֿון זײַנע באַקאַנטסטע לידער „מיין נישט די וועלט איז אַ קרעטשמע‟, טאַדלט די נטיה פֿון מענטשן צו זען אין די ליידן פֿון אַנדערע אַ געלעגנהייט צו ווערן רײַך.

מענדי כּהנאס נוסח פֿונעם ליד כאַפּט אויף דעם פּאַטאָס פֿונעם קלאַסיקערס ווערטער. די רעציטאַציע איז פֿאָרגעקומען ווי אַ טייל פֿונעם אַנומלטיקן „אסתּרס קאַבאַרעט‟ אין בית־שלום־עליכם.

דעם פֿולן טעקסט פֿונעם ליד קען מען לייענען דאָ:

מיין נישט, די װעלט איז אַ קרעטשמע —

באַשאַפֿן צו מאַכן אַ װעג זיך מיט פֿויסטן און נעגל

צום שענקפֿאַס, און פֿרעסן און זויפֿן, װען אַנדערע

קוקן פֿון װײַטן מיט גלעזערנע אויגן

פֿאַרחלשט, און שלינגען דאָס שפּײַעכץ און ציִען צוזאַמען דעם מאָגן, װאָס
װאַרפֿט זיך אין קרעמפֿן!

אָ, מײן נישט די װעלט איז אַ קרעטשמע!

מײן נישט די װעלט איז אַ בערזע — באַשאַפֿן

דער שטאַרקער זאָל האַנדלען מיט מידע און שװאַכע,

זאָל קויפֿן בײַ אָרעמע מײדלעך די בושה,

בײַ פֿרויען די מילך פֿון די בריסטן, בײַ מענער

דעם מאַרך פֿון די בײנער, בײַ קינדער דעם שמײכל, דעם זעלטענעם גאַסט אויפֿן װאַקסענעם פּנים ——

אָ, מײן נישט די װעלט איז אַ בערזע!

מײן נישט די װעלט איז אַ הפֿקר — באַשאַפֿן

פֿאַר װעלף און פֿאַר פֿוקסן, פֿאַר רויב און פֿאַר שװינדל;

דער הימל — אַ פֿאָרהאַנג אַז גאָט זאָל נישט זען;

דער נעפּל — מען זאָל אויף די הענט דיר נישט קוקן;

דער װינט — צו פֿאַרשטיקן די װילדע געשרייען;

די ערד אײַנצוזאַפּן דאָס בלוט פֿון קרבנות—

אָ, מײן נישט די װעלט איז אַ הפֿקר!

די װעלט איז קײן קרעטשמע, קײן בערזע, קײן הפֿקר!

געמאָסטן װערט אַלעס, געװױגן װערט אַלעס!

קײן טרער און קײן בלוטיקער טראָפּן פֿאַרגייען.

אומזיסט װערט קײן פֿונק אין קײן אויג נישט פֿאַרלאָשן!

פֿון טרערן װערט טײַכן, פֿון טײַכן װערט ימען,

פֿון ימען אַ מבול, פֿון פֿונקען — אַ דונער —

אָ, מײן נישט לית דין ולית דיין! -

ווידעאָ: אַ שד טרעפֿט זיך מיט אַ דזשיני

WATCH: A Jewish Spirit Meets a Genie

די מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדישע און פּאַלעסטינער קולטורן זענען דווקא ניט באַקאַנט פֿאַר זייערע בשותּפֿותדיקע עלעמענטן. איין אויסנאַם איז דער פֿאָלקלאָר וועגן שדים. בײַ ביידע קולטורן נעכטיקן זיך שדים אין טאָג־טעגלעכע חפֿצים און טשעפּען זיך צו צו אומשולדיקע מענטשן, כּדי זיי אָנצושרעקן, און אַמאָל, כּדי חוזק צו מאַכן פֿון זיי.

אין נאָוועמבער, ווי אַ טייל פֿון דער סעריע „אסתּרס קאַבאַרעט‟ בײַם בית־שלום־עליכם האָבן די אַקטיאָרן אמיתּי קדר און סובחי חוסרי פֿאָרגעשטעלט אַ רירנדיקע סצענע אָנגעשריבן פֿון יעד בירן, אין וועלכער אַ מיזרח־אייראָפּעיִשער ייִדישער שד פֿון פּוילן באַגעגנט זיך מיט אַ פּאַלעסטינער דזשיני, וואָס וווינט אין אַ הייל. קדר שטעלט פֿאָר זײַן העלד אויף ייִדיש; חוסרי — אויף אַראַביש.

אַזוי ווי דער ייִדישער שד, וואָס האָט געזען ווי די ייִדן אין זײַן שטעטל זענען אויסגעשאָכטן געוואָרן, האָט דער דזשיני אויך דורכגעמאַכט די צרות פֿון זײַן פֿאָלק. אַ פּאָר חדשים איידער זיי טרעפֿן זיך, זענען אַלע פּאַלעסטינער אין זײַן דאָרף אָדער פֿאַרטריבן אָדער דערהרגעט געוואָרן, אַ פּנים דורכן ארגון אָדער דורך לח׳׳י.

די צוויי רוחות, וועמענס פֿעלקער זענען בלוט־שׂונים, געפֿינען אַ טרייסט איינער אינעם אַנדערן, מחמת ביידע זאָרגן זיך וועגן דער בלוט־פֿאַרגיסונג, וואָס איז אַ סך ערגער ווי די „שפּיצלעך‟ וואָס שדים און דזשינען באַגיין.

די פּאָליטישע אָפּקלאַנגען פֿון דער אַלעגאָריע זענען גענוג בולט אַז איך דאַרף זיי ניט מסביר זײַן. אינטערעסאַנט איז אָבער צו באַמערקן וואָס מע שרײַבט הײַנט בכלל טעאַטער וועגן דער „נאַקבאַ‟ און דער אָקופּאַציע אויף ייִדיש.

ווידעאָ: „מײַן טאַטנס אַ קינד‟ געזונגען דורך זאַנוויל ווײַנבערגער

WATCH: "My Father's Son" Sung by Zanvil Weinberger

אין דער ייִדישער פֿאָלקסמוזיק און חזונות טרעפֿט מען אַ סך לידער, וואָס זענען בעצם דיאַלאָגן צווישן אַ ייִד און דעם באַשעפֿער. דאָס ליד, „מײַן טאַטנס אַ קינד‟, וואָס עס האָט אָנגעשריבן און לכתּחילה רעקאָרדירט דער זינגער אַבֿרהם פֿריד אויף זײַן אַלבאָם „אַ מחיה‟, איז זייער ענלעך אָבער מיט איין וויכטיקן קנייטש. דאָ הערט מען ניט קיין דיאַלאָג צווישן אַ ייִד און זײַן טאַטן אין הימל, נאָר ווי אַ ייִד דריקט אויס זײַנע טענות צום יצר־הרע.

דער דאָזיקער נוסח, פּרעכטיק געזונגען דורך זאַנוויל ווײַנבערגער, באַגלייט פֿונעם „נרננה‟־כאָר און אַן אָרקעסטער דיריגירט פֿון שײַע ברים, איז לעצטנס רעקאָרדירט געוואָרן אין ישׂראל.

ווידעאָ: משה אוישער זינגט „מײַן שטעטעלע בעלץ‟

WATCH: Moishe Oysher Sings "My Little Town of Belz"

אין די 1920ער און 1930ער יאָרן אין אַמעריקע האָט מען אָנגעשריבן צענדליקער, אויב ניט הונדערטער לידער, וואָס האָבן אויסגעדריקט אַ בענקעניש נאָך אַ געוויסער שטאָט צי שטעטל אין דער אַלטער היים.

איך האָב זיך, לעצטנס אַפֿילו דערוווּסט, אַז פֿונעם קליין שטעטעלע, מאָלעוו, אין אוקראַיִנע אויפֿן גרענעץ מיט רומעניע, פֿון וואַנען עס שטאַמט די משפּחה קוציק, קומט אַזאַ ליד.

איך דערמאָן דאָס ניט בלויז צוליב מײַן ייִחוס, נאָר אויך צו געבן אַ בײַשפּיל וואָס העלפֿט דערקלערן אַ פּאָר שײַכותדיקע פֿאַקטן. קודם איז כּדאַי צו וויסן, אַז כאָטש עס זענען געווען אַ סך אַזעלכע לידער און „מײַן שטעטעלע בעלץ‟ איז פֿון זיי ניט געווען דאָס ערשטע וואָס מע האָט אָנגעשריבן, איז עס אין גיכן געוואָרן די פּאָפּולערסטע פֿונעם זשאַנער.

אָבער וועגן וואָסער בעלץ האָט מען אָנגעשריבן דאָס ליד? אַז מע דערמאָנט הײַנט אַ ייִדישן בעלץ, טראַכט מען קודם פֿון בעלזאָ/בעלץ/בעלז, אוקראַיִנע, פֿון וואַנען עס שטאַמען די בעלזער חסידים. פֿאַקטיש האָט מען געשריבן דאָס ליד וועגן גאָר אַן אַנדער בעלץ – אין מאָלדאַווע. בעלץ (אויף רומעניש: Bălți), איז אָבער קיינמאָל ניט געווען קיין שטעטעלע אַזוי ווי מע באַשרײַבט זי אינעם ליד, נאָר דווקא אַ גרויסע שטאָט. ס׳איז נאָר אַ שטעטעלע אינעם מעטאַפֿאָרישן זין פֿון עפּעס וואָס מע האָט ליב, אַזוי ווי אַ מאַמע וואָלט אפֿשר אַמאָל אָנגערופֿן איר דערוואַקענעם זון אַ זינדל.

ווי אַ קינד האָט זיך מיר שטענדיק געדאַכט, אַז „מײַן שטעטעלע בעלץ‟ איז אַ חורבן־ליד, ווײַל ווען איך בין געווען צען אָדער עלף יאָר אַלט, האָט אַ פֿרוי מיר געזאָגט, אַז זי האָט עס אָפֿט געזונגען אין אוישוויץ. כאָטש מע האָט דאָס ליד יאָ געזונגען אין אַ סך געטאָס און לאַגערן, האָט עס ניט געהאַט צו טאָן מיטן חורבן. ס׳איז סתּם געווען אַ פּאָפּולער, נאָסטאַלגיש ליד, וואָס אַ סך מענטשן האָבן געקענט.

אַז אַזוי פֿיל אייראָפּעיִשע ייִדן האָבן געקענט „מײַן שטעטעלע בעלץ‟, וואָלט מען אפֿשר הײַנט געטראָפֿן, אַז דאָס ליד איז אָנגעשריבן געוואָרן אין אייראָפּע לאַנג פֿאַרן חורבן. פֿאַקטיש האָט אַלכּסנדר אָלשאַנעצקי אָנגעשריבן די מוזיק צום ליד אין 1937. ס׳איז געוואָרן אַ שלאַגער אַ דאַנק דעם, וואָס משה אוישער האָט אים געזונגען צוזאַמען מיט דער אַקטריסע פֿלאָרענץ ווײַס אינעם פֿילם „דעם חזנס זינדל‟, וואָס איז געווען אַ מין טראַדיציאָנעלן ייִדישן אָפּרוף אויפֿן „דזשעז־זינגער‟ מיט אַל דזשאָלסאָן. מע האָט געוויזן דעם פֿילם אין אייראָפּע האַרט פֿאַר דער מלחמה און פֿון דעם איז עס, אַ פּנים, באַקאַנט געוואָרן.

אָלשאַנעצקי האָט אָנגעשריבן נאָך אַ באַרימט נאָסטאַלגיש ליד וועגן אַ ייִדישער שטאָט פֿאַר דער מלחמה, וואָס ווערט הײַנט אַסאָציִיִרט מיטן חורבן: „ווילנע, שטאָט פֿון גײַסט און תּמימות‟.

נאָך אַ סצענע פֿונעם פֿילם מיטן ליד קען מען זען דאָ:

ווידעאָ: קאָנצערט פֿונעם באָסטאָנער כאָר, „אַ בעסערע וועלט‟

WATCH: Concert by the Boston Chorus, "A Besere Velt"

ABV NY 18 full from Peter Rhodes on Vimeo.

דער באָסטאָנער ייִדיש־שפּראַכיקער כאָר „אַ בעסערע וועלט‟ איז לעצטנס אויפֿגעטראָטן מיט אַ קאָנצערט אין ניו־יאָרק ווי אַ טייל פֿונעם פֿעסטיוואַל „ייִדיש ניו־יאָרק‟.

להיפּוך צום „ייִדישן פֿילהאַרמאָנישן פֿאָלקסכאָר‟, וואָס איז שוין לאַנגע יאָרן ניט פּאָליטיש געשטימט, בלײַבט דער כאָר „אַ בעסערע וועלט‟, וואָס איז אַפֿיליִיִרט מיטן אָרטיקן „אַרבעטער־רינג‟, געטרײַ אירע פּראָגרעסיווע וואָרצלען.

קיין חידוש איז עס דערפֿאַר ניט, וואָס אַ סך פֿון די לידער וואָס דער כאָר האָט פֿאָרגעשטעלט אויף זײַן קאָנצערט Sing Out, Fight Back („זינגט אויס און קעמפֿט‟) זענען פֿאַרבונדן מיטן ווידערשטאַנד בשעת חורבן, אַרבעטער־רעכט און דעם ייִדישן אַרבעטער־בונד. מע הערט, למשל, באַקאַנטע לידער פֿון מרדכי געבירטיג, דוד איידלשטאַדט, אַבֿרהם רייזען, הירש גליק און שמערקע קאַטשערגינסקי.

אין אַ מער מאָדערנעם גײַסט האָט מען אויך געזונגען יורי וועדעניאַפּינס איבערזעצונג פֿון לויִס לאַקס קאַטאַלאַניש ליד „דער יאָך‟ און אַ ייִדישן נוסח פֿון פּיטער, פּאָול און מעריס פּאָפּולער חנוכּה־ליד „צינדט אָן אַ ליכטל.‟

דער כאָר ווערט דיריגירט דורך דעריק דייוויד.

ווידעאָ: „אָדע צו פֿרייד‟ נוסח י. ל. פּרץ

WATCH: I. L. Peretz’s Ode to Joy

דער „ייִדישער פֿילהאַרמאָנישער פֿאָלקסכאָר‟ האָט אויף אַ קאָנצערט זײַנעם מיט פֿיר יאָר צוריק אָפּגעמערקט דעם 100סטן יאָרצײַט פֿון י. ל. פּרץ דורכן זינגען אַ ריי לידער פֿאַרבונדן מיטן קלאַסיקער.

דעם כאָרס נוסח פֿון פּרצעס אַנטי־ראַסיסטיש ליד „ברידער‟, צוגעפּאַסט צו דער מעלאָדיע פֿון בעטהאָוונס נײַנטער סימפֿאָניע (באַקאַנט ווי „אָדע צו פֿרייד‟ צוליב דעם, וואָס בעטהאָוון האָט אין איר אַרײַנגעפֿלאָכטן אַ ליד פֿון פֿרידריך שילער מיטן זעלביקן נאָמען) איז כּדאַי צו הערן. די אַראַנזשירונג האָט געשאַפֿן דער דיריגענט פֿונעם כאָר, בנימין שעכטער.

• « Previous
• 1
• 2
• 3
• 4
• ... 44
• Next »