ליד: אַ חזן אויף שבת

Song: A Cantor for the Sabbath

אין ווייניקער ווי צוויי חדשים אַרום וועט מען אין אַ סך שילן אָנשטעלן אַ חזן צו די ימים־נוראָים, און דאָס וועט אפֿשר זײַן דאָס איינציקע מאָל במשך פֿונעם גאַנצן יאָר, וואָס דער מנין וועט הערן אַ טרענירטן חזן.

דאָס ליד „אַ חזן אויף שבת‟ מאַכט אַ ביסל חוזק פֿון די אַלע „מבֿינים‟ פֿון חזנות אין שטעטל. ס׳איז געוואָרן אַ באַליבט ליד אינעם חזנישן רעפּערטואַר.

דאָ הערט מען דעם גרויסן זינגער און חזן מישאַ אַלעקסאַנדראָוויטש, פֿונעם קאָמפּאַקטל: „און דאָך זינג איך‟.

זעט די ייִדישע רעקלאַמע פֿאַר אַ „גלעט־זאָאָפּאַרק‟

Watch This Yiddish Commercial For a Petting Zoo

„צאַנזער פֿאַרם‟, אַ ניו־יאָרקער זאָאָפּאַרק וווּ קינדער מעגן גלעטן די חיהלעך, האָט דעם זומער אַרויסגעלאָזט אַ חנעוודיקע רעקלאַמע אויף ייִדיש, אַ פּנים כּדי צוצוציִען ייִדיש־רעדנדיקע משפּחות.

דער זאָאָפּאַרק, וואָס איז געגרינדעט געוואָרן מיט 20 יאָר צוריק, געפֿינט זיך אינעם שטעטל וווּדבערן, אין די קעטסקיל־בערג, וווּ עס וווינען הײַנט אַ סך חסידישע משפּחות. אַ טייל וווינען דאָרט בלויז זומערצײַט אין די חסידישע באָנגעלאָ־קאָלאָניעס, אַ טייל וווינען דאָרט אַ גאַנץ יאָר.

אינטערעסאַנט איז וואָס דאָס ליד אין דער רעקלאַמע ווערט געזונגען צו דער מעלאָדיע פֿון אַ באַקאַנטן (נישט־ייִדישן) אַמעריקאַנער קינדערליד, „אַלטער דאָנאַלד האָט אַ פֿאַרם‟. צי איז מעגלעך אַז אין די חסידישע קינדערגאָרטנס זינגט מען הײַנט ייִדישע נוסחאָות פֿון אַזוינע עכטע אַמעריקאַנער פֿאָלקסלידער?

אַ מעשׂה פֿון תּישעה־באָב

Tale of Tisha B'Av

תּישעה־באָבֿ, ווען די ייִדן טרויערן אויפֿן חורבן בית־המיקדש, פֿאַלט הײַיאָר אויס דינסטיק, דעם 1טן אויגוסט. דער באַקאַנטסטער מדרש וועגן דער נאַציאָנאַלער טראַגעדיע איז די מעשׂה מיט קמצא און בר־קמצא, וואָס דער פּאָעט ישׂראל גויכבערג (1893—1970) האָט וועגן דעם געשריבן אַ פּרעכטיקע פּאָעמע, וואָס איז אַרויס ווי אַ קינדערביכל אין ניו־יאָרק אין 1931.

מיר ברענגען דאָ די דראַמאַטישע סצענע ווען בר־קמצא ווערט פֿאַרבעטן, על־פּי־טעות, אויף דער שׂימחה פֿון זײַן שׂונא, יהושע בן גמלא, צוליב דעם וואָס זײַן נאָמען קלינגט ווי דער ריכטיקער גאַסט — קמצא. דער גאַסטגעבער הייסט בר־קמצא תּיכּף צו פֿאַרלאָזן שׂימחה, קיינער רופֿט זיך נישט אָן אים צו פֿאַרטיידיקן, ווערט ער במילא פֿאַרשעמט פֿאַרן גאַנצן עולם. און טאַקע צוליב דעם הייבט זיך אָן אַ קייטל עפּיזאָדן, וועלכע דערפֿירט, סוף־כּל־סוף, צו דער צעשטערונג פֿון ירושלים.

קמצא און בר־קמצא

שנעל געזאָטלט האָט בר־קמצא

און אין װעג זיך גלײַך געלאָזן.

דאַכט זיך אים, אַז בײמער שמײכלען

און מיט פֿרײַנדשאַפֿט שעפּטשען גראָזן.

מיט אַ שמײכל אױף די ליפּן

איז בר־קמצא אָנגעקומען,

שױן פֿון װײַטן האָט זײַן אױער

זיסן צימבל־קלאַנג פֿאַרנומען.
מיט אַ ברײט צעשטראַלטן פּנים

איז בר־קמצא צוגעלאָפֿן,

מיט אַ װאָלקן אױף די ברעמען

האָּט יהושע אים געטראָפֿן:
דו, בר־קמצא שׂונא מײַנער!

װי קומסטו מיט אונדז צוזאַמען?

װילסט די שׂימחה מיר צעשטערן?

װילסט די פֿרײד אין האַרץ פֿאַרסמען?

— נײן, יהושע, דײַן שליח

האָט מיך הײַנט צו דיר פֿאַרבעטן,

אַנדערש װאָלט איך ניט געקומען

אױף דײַן פּאַלאַץ־שװעל צו טרעפֿן.
— באַלד זאָלסטו מײַן הױז פֿאַרלאָזן,

נעם דײַן פֿערד און גײ פֿון דאַנען!

נישט דערװעגן זאָל דײַן פֿוסטריט

אױף מײַן שװעל אַרױפֿצושפּאַנען.
— הער, יהושע, כ’װעל באַצאָלן

יעדן טרונק און יעדן ביסן.

— ניט בײַ מיר אין הױז, בר־קמצא,

װעט מײַן שׂונא װאָס געניסן.

— װעל איך פֿאַר אַ האַלבער סעודה

פֿול דעם פּרײַז אין גאָלד דיר געבן.

— דאָס װעט קײן מאָל ניט פּאַסירן,

אַזױ לאַנג װי איך װעל לעבן.
— איך באַצאָל די גאַנצע סעודה!

נאָר פֿאַרשעם מיר ניט מײַן פּנים

אין די אױגן פֿון חכמים,

אין די אױגן פֿון למדנים.
— שױן אַרױס זאָלסטו פֿון דאַנען!

קאָנסט קײן רגע מער ניט בלײַבן.

צי דו װאַרטסט, דו שׂונא מײַנער,

כ’זאָל מיט בײַטשן דיך פֿאַרטרײַבן?
שװאַרצע חרפּה שװעבט אין פּאַלאַץ,

בלײכע זיצן די זקנים.

נאָר קײן מוטיק װאָרט קײן מענטש לאַכט

רײַסט זיך ניט אַרױס פֿון קײנעם.
און בר־קמצא איז געגאַנגען

מיטן קאָפּ צו דר’ערד געבױגן,

און אַ טרער װי בלײַ צעשמאָלצנט

האָט געטריפֿט פֿון זײַנע אױגן.
און בר־קמצא האָּט געטענהט:

אױב חכמים און למדנים

קאָנען זיצן, קאָנען הערן,

װי מען שװאַרצט אַ מענטשנס פּנים

װי מען צאַפּט דאָס בלוט פֿון האַרצן,

און קײן אײנער זאָל ניט שטערן!

אַזאַ פֿאָלק פֿאַרדינט דעם שטעקן,

אַזאַ לאַנד מוז חרובֿ װערן.

ייִדישער אַנימאַציע־פֿילם: דער כעלעמער גולם

Yiddish Cartoon: The Golem of Chelm

אַ סך עלטערן, וואָס פּרובירן אויסצוהאָדעווען זייערע קינדער אויף ייִדיש באַקלאָגן זיך, אַז ס׳איז דאָ אַ ריזיקער דוחק פֿון אַנימאַציע־פֿילמען און אַנדערע טעלעוויזיע־פּראָגראַמען פֿאַר קינדער אויף מאַמע־לשון.

עס איז דאָ איין סעריע פֿון שוועדן, וואָס ווערט אונטערגערעדט (בלע״ז: dubbed) אויף ייִדיש אָבער די סיפּורי־מעשׂיות האָבן ניט קיין שום שײַכות צו דער ייִדישער קולטור אָדער געשיכטע. עס זענען אויך דאָ, ליידער, בלויז זעקס אָדער זיבן פֿון זיי.

איינער פֿון די גאָר־געלונגענע אַנימאַציע־פֿילמען אויף ייִדיש האָט מען אַרויסגעלאָזט אין יאַנואַר אויף „יו־טוב‟. דער פֿילם, געשאַפֿן דורך די פּוילישע אַנימאַטאָרן מאַרצין קאָזשלינסקי און מאַרטינאַ מאַיעווסקאַ דערציילט וועגן דעם כעלעמער בעל־שם רבי אליהו און וואָס עס איז געשען נאָך דעם, וואָס ער האָט געשאַפֿן אַ גולם.

דער פֿילם, וואָס מע האָט אַרויסגעלאָזט ווי אַ טייל פֿון אַ סעריע אַנימירטע פֿאָלקס־מעשׂיות אין אַ ריי שפּראַכן, איז אונטערגעשטיצט געוואָרן דורך דער פּוילישער, אַמעריקאַנער און ישׂראלדיקער רעגירונגען. מע האָט אַרויסגעלאָזט דעם פֿילם אין פֿיר נסוחאָות, מיט דער נאַראַציע פֿאָרגעלייענט אויף ייִדיש, פּויליש, ענגליש און העברעיִש. אויף ייִדיש און העברעיִש לייענט קאָבי ווײַצנער פֿאָר דעם טעקסט. כּדי צו קאָנטראָלירן, אַז די מעשׂה איז אויטענטיש פֿון אַ קולטורעלן שטאַנדפּונקט און אַז די העלדן זענען טאַקע ייִדישלעך האָט אַ רבֿ, יואל־חיים נאָוויצקי, איבערגעקוקט דעם פֿילם.

צווישן די אַנדערע אַנימאַציע־פֿילמען פֿון פֿאַרשידענע לעגענדעס איז דאָ נאָך אַ פֿילם מיט אַ שײַכות צו די ייִדן: וועגן אַ וווּנדער־פֿערד פֿונעם פֿירשט וויטאָלד. מע האָט געשאַפֿן דעם פֿילם אויף טערקיש — די שפּראַך, וואָס עס רעדן די מיזרח־אייראָפּישע קראָים.

„ס׳אַראַ פּרעכטיקע וועלט‟ — אויף ייִדיש

What a Wonderful World - in Yiddish

יעדן יאַנואַר שטעלט די „פֿאָלקסבינע‟ פֿאָר איר ספּעקטאַקל „נשמה צו נשמה‟ לכּבֿוד דעם געבוירן־טאָג פֿון ד׳׳ר מאַרטין לוטער קינג. די פֿאָרשטעלונג בינדט צונויף די מוזיקאַלישע טראַדיציעס פֿון די אַפֿריקאַנער־אַמעריקאַנער און די ייִדן.

איינס פֿון די אינטערעסאַנסטע לידער אין דער פּראָגראַם איז אַ ייִדישער נוסח פֿונעם ליד What a Wonderful World, וואָס ווערט איבערגעזעצט אויף ייִדיש ווי „ס׳אַראַ פּרעכטיקע וועלט‟. דאָס ליד, אָנגעשריבן פֿון באָב טיל און דזשאָרדזש דייוויד ווײַס, איז געוואָרן דער לעצטער גרעסטער שלאַגער פֿון לויִ אַרמסטראָנגס קאַריערע.

כאָטש אַרמסטראָנג, אפֿשר דער באַקאַנטסטער טרומייט־שפּילער אין דער וועלט־געשיכטע, איז געווען אַ קאַטאָליק האָט ער שטענדיק געטראָגן אַ מגן־דוד ווי אַ סימבאָל פֿון דאַנקבאַרקייט צו דער משפּחה קאַרנאָווסקי, זײַנע ייִדישע שכנים אין אַן אָרעמען געגנט פֿון ניו־אָרלינס, וואָס האָט אים געהאָלפֿן נאָך דעם, וואָס זײַנע עלטערן האָבן אים פֿאַרלאָזט. דער יונגער אַרמסטראָנג האָט געאַרבעט פֿאַר דער משפּחה; אויפֿן חשבון פֿון זײַן געהאַלט, האָבן זיי אים צו 6 יאָר געשאָנקען אַ טרומייט. אַזוי האָט זיך אָנגעהויבן זײַן מוזיקאַלישע קאַריערע. אַגבֿ, אַרמסטראָנג האָט, קינדווײַז, זיך אויסגעלערנט פֿאַרשטיין ייִדיש. לכּבֿוד דער משפּחה קאַרנאָווסקי איז הײַנט דאָ אַ פֿונדאַציע אין ניו־אָרלינס אויפֿן זעלביקן נאָמען, וואָס שענקט אָרעמע קינדער אינסטרומענטן.

די דאָזיקע רעקאָרדירונג האָט מען געמאַכט בעת אַ קאָנצערט, וואָס איז פֿאָרגעקומען דעם 18סטן יאַנואַר 2012 בײַם „מעטראָפּאָליטאַן־רום‟, אַ דזשעז־קלוב אין מאַנהעטן. אָט קענט איר זען אַ פֿילם, אין וועלכן אַרמסטראָנג זינגט דאָס ליד:

דאָס קול פֿון אַבֿרהם סוצקעווער

Abraham Sutzkever’s Voice

דעם 15טן יולי 1913 איז אין סמאָרגאָן, ווײַסרוסלאַנד געבוירן געוואָרן דער גרויסער ייִדישער פּאָעט אַבֿרהם סוצקעווער. סוצקעווער איז הײַנט באַוווּסט פֿאַר זײַנע לידער און פּאָעמעס און זײַנע יאָרן ווי אַ פּאַרטיזאַנער אין ווילנער געטאָ און אין די אַרומיקע וועלדער. ער איז אויך געווען אַ וויכטיקער און טאַלאַנטירטער רעדאַקטאָר, פּראָזע־שרײַבער און רעדנדער, וואָס איז אויפֿגעטראָטן מיט רעפֿעראַטן איבער דער גאָרער וועלט.

ווען איך האָב געאַרבעט בײַם „ייִדישן ביכער־צענטער‟ אין אַמהערסט, מאַסאַטשוסעטס, האָב איך אָנגעפֿירט מיט אַ פּראָיעקט צו דיגיטאַליזירן דעם קלאַנג־אַרכיוו בײַ דער „ייִדישער פֿאָלקס־ביבליאָטעק פֿון מאָנטרעאָל‟. צווישן די הונדערטער ייִדישע שרײַבער, וואָס האָבן דאָרטן געהאַלטן רעדעס, איז סוצקעווער מסתּמא געווען דער פֿאַרכאַפּנדיקסטער צווישן זיי אַלע (אַנדערע מעגלעכע קאַנדידאַטן: חיים גראַדע, חוה ראָזענפֿאַרב, יעקבֿ גלאַטשטיין און אַבֿרהם יהושע העשל).

סוצקעווער האָט באַזוכט מאָנטרעאָל, צום ווייניקסטנס, פֿיר מאָל, אין 1959, 1964, 1968 און 1987, און האָט געהאַלטן צענדליקער רעדעס בײַ דער „ייִדישער פֿאָלקס־ביבליאָטעק‟. צווישן זיי האָט מען רעקאָרדירט 6 פֿאַרשידענע פּראָגראַמען, אַרײַנגערעכט צוויי פֿאָרמעלע רעפֿעראַטן (וועגן דער ליטעראַרישער גרופּע „יונג־ווילנע‟ און וועגן זײַן צוגאַנג צו פּאָעזיע), דרײַ קבלות־פּנימס און איין אָוונט פֿון ליטעראַרישע פֿאָרלייענונגען. די רעקאָרדירונגען זענען אינטערעסאַנט ניט בלויז צוליב דעם, וואָס מע קען זיך דערוויסן אַ סך וועגן דעם פּאָעטס אופֿן פֿון פֿאָרלייענען זײַנע לידער, נאָר אויך ווײַל סוצקעווער איז דווקא געווען איינער פֿון די סאַמע בעסטע רעציטאַטאָרן פֿון זײַנע אייגענע לידער, וואָס די ייִדישע פּאָעזיע האָט אַמאָל פֿאַרמאָגט.

כּדי צו ברענגען סוצקעווערן צו אַ ברייטן עולם, האָב איך געמאַכט אַ פֿילם מיט ענגלישע אונטערקעפּלעך פֿון אַן אויסצוג פֿון אַ רעדע, וואָס ער האָט געהאַלטן דעם 24סטן מײַ 1959. אינעם פֿילם דערקלערט דער פּאָעט ווי אַזוי ער האָט געשריבן לידער, ווען ער איז געווען אַ פּאַרטיזאַנער און ווי אַזוי זײַנע לידער האָבן אים געהאָלפֿן פּסיכאָלאָגיש איבערצולעבן זײַנע יסורים (זעט אויבן).

אָט זענען די רעקאָרדירונגען פֿון אַלע פּראָגראַמען מיט אַבֿרהם סוצקעווער בײַ דער „ייִדישער פֿאָלקס־ביבליאָטעק‟ אין מאָנטרעאָל. איך שטעל זיי אַרויף אינעם סדר, אין וועלכן זיי זענען פֿאָרגעקומען. האָפֿטנלעך, וועט עמעצער אַרויסנעמען די ליטעראַרישע פֿאָרלייענונגען פֿון די רעקאָרדירונגען און זיי אַרויסלאָזן ווי אַ באַזונדערן אַלבאָם. צווישן די אַנדערע רעדנער אויף די דאָזיקע רעקאָרדירונגען קען מען הערן באַגריסונג־רעדעס פֿון אַזעלכע שרײַבער ווי מלך ראַוויטש, חוה ראָזענפֿאַרב, יהודה עלבערג און אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס.

„קבלת־פּנים מיט אַבֿרהם סוצקעווער‟. דעם 11טן אַפּריל 1959. אין דרײַ טיילן. מיט מלך ראַוויטש און אַהרן גלאַנץ־לעיעלעס.

„קבלת־פּנים מיט אַבֿרהם סוצקעווער‟. דעם 17טן אַפּריל 1959. אין דרײַ טיילן.

רעפֿעראַט פֿון אַבֿרהם סוצקעווער: „מײַן ליד און איך‟. געהאַלטן דעם 24סטן מײַ 1959. אין צוויי טיילן.

רעפֿעראַט פֿון אַבֿרהם סוצקעווער וועגן „יונג־ווילנע‟. געהאַלטן דעם 8טן פֿעברואַר 1964. אין צוויי טיילן.

„אַן אָוונט מיט אַבֿרהם סוצקעווער‟. דעם 7טן דעצעמבער 1968. מיט יהודה עלבערג.

„אַבֿרהם סוצקעווער: אַן אָוונט מיטן באַרימטן פּאָעט‟. דעם 19טן יוני 1989.

נאָך די אַלע רעקאָרדירונגען פֿון מאָנטרעאָל זענען אויך דאָ אַ פּאָר אינטערעסאַנטע פֿילמען אויף „יוטוב‟, וואָס זענען פֿאַרבונדן מיט אַבֿרהם סוצקעווער. אָט קענט איר הערן, ווי דער נאַציאָנאַלער יונגט־כאָר פֿון האָלאַנד זינגט סוצקעווערס באַליבט ליד „אונטער דײַנע ווײַסע שטערן‟

די לידער פֿונעם ווילנער געטאָ, אַרײַנגערעכנט סוצקעווערס, ווערן פֿאָרגעשטעלט אינעם פֿילם „געטאָ‟, וואָס מע האָט געמאַכט אויפֿן סמך פֿון דער באַקאַנטער ישׂראלדיקער שפּיל „גטו‟ [געטאָ] פֿון יהושע סאָבאָל. כאָטש דער פֿילם איז אומרעאַליסטיש, האָט ער געבראַכט די מוזיק פֿון ווילנער געטאָ צו אַ ריזיקן נײַעם עולם. אין דער סצענע זינגט די אונגעריש־ייִדישע אַקטריסע עריקאַ מאַראָזשאַן.

אין 1960 האָט די פֿירמע „פֿאָלקווייס‟, בראש מיט משה אַש, דער זון פֿונעם ייִדישן שרײַבער שלום אַש, אַרויסגעלאָזט אַ פּלאַטע, אין וועלכער סוצקעווער לייענט פֿאָר זײַנע אייגענע לידער. די לידער קען מען איצט הערן אויף „יוטוב‟. אָט לייענט סוצקעווער פֿאָר זײַן ליד „שפּילצײַג‟:

און פֿונעם זעלביקן אַלבאָם קען מען הערן זײַן ליד „אַ וואָגן שיך‟. דעם פֿילם האָט צונויפֿגעשטעלט ד׳׳ר דבֿ־בער קערלער.

„אוי וויי מאַמעלע: אַ דראַמעלע‟

Oh Mother, A Tragicomedy

אַ סך מענטשן ווילן בעסער גלייבן, אַז אַלע ייִדן אין דער אַלטער היים זענען געווען אומשולדיק און תּמימותדיק. אַז מע בלעטערט אָבער דורך די אַלטע לידער, דערוויסט מען זיך גלײַך, אַז דאָס לעבן איז ווײַט ניט געווען אַזוי פּשוט, בפֿרט אין די 1920ער און 1930ער יאָרן, ווען דאָס טראַדיציאָנעלע ייִדישע לעבן אין שטעטל האָט זיך שוין כּמעט אין גאַנצן געהאַט פֿאַרענדיקט.

די קאַבאַרעטן־לידער האָבן חוזק געמאַכט פֿון אַ סך פּראָבלעמען, וואָס מע האָט צום מערסטנס פֿאַרשוויגן אין אַנדערע ערטער. די זינגערין דזשיין פּעפּלער האָט אויסגעפֿאָרשט הונדערטער אַזעלכע לידער און אַרויסגעלאָזט נײַע רעקאָרדירונגען פֿון מער ווי אַ הונדערט פֿון זיי אין איינעם מיט דער אָריגינעלער מוזיק. איין ליד, „אוי מאַמעלע‟, האָט זי אַרויסגעלאָזט צוזאַמען מיט אַ חנעוודיקן אַנימאַציע־פֿילם.

דאָס ליד דערציילט וועגן אַ מאַן, וואָס גייט אויף אַ שפּאַציר מיט אַ מיידל אין וואַלד און ווערט נײַן חדשים שפּעטער אַ פֿאָטער און דאַרף מיט איר דערפֿאַר חתונה האָבן. דאָס ליד איז ווײַט ניט אַזוי גרעבלעך ווי אַנדערע ייִדישע לידער אינעם זשאַנער, שוין אָפּגערעדט פֿון אַ סך הײַנטיקע אַמעריקאַנער לידער. עס דינט אָבער יאָ ווי אַ טשיקאַוון באַווײַז, אַז אויך צווישן ייִדן זענען אַזעלכע פֿאַלן פֿאָרגעקומען.

מוזיק־ווידעאָ: בעלצער זומער־לאַגער ליד

Music Video: Belz Summer Camp Song

די אָנפֿירער פֿון יעדן זומער־לאַגער ווילן, אַז זייערע „קעמפּערס‟ זאָלן האַלטן אַז זייער „קעמפּ‟ איז דער בעסטער אויף דער וועלט. דער בעלצער זומער־לאַגער אין מאָנטרעאָל, „מחנה בני־בעלזא‟, איז ניט קיין אויסנאַם, נאָר ער האָט עפּעס וואָס ס׳רובֿ קעמפּס האָבן ניט: אַ מוזיק־ווידעאָ וואָס פּראָקלאַמירט, אַז דווקא ער איז דער בעסטער אויף דער וועלט.

דאָס ליד, געשאַפֿן דורך סרולי זינגער און כעסקי פֿיש, נעמט אַרײַן די קינדער־סאָלאָיִסטן מרדכי שפּיראָ און פּיני קלײַן. אַזוי ווי אַ סך הײַנטצײַטיקע חסידישע לידער, ווערט די מוזיק געשפּילט אין אַן „עלעקטראָנישן־פּאָפּ‟־סטיל, וואָס דערמאָנט אַ ביסל אין דער מוזיק פֿון די פּאָפּולערע אַנימאַציע־פּראָגראַמען אויף דער טעלעוויזיע פֿון די 1990ער יאָרן ווי The Animaniacs. כאָטש מע האָט אַנדערש געמאַכט זייערע קולות דורך די עלעקטראָנישע „מיקס‟־מאַשינען, קען מען נאָך אַלץ הערן אַז די קינדער קענען שיין זינגען.

ברוס אַדלער זינגט „האָדל מיטן שטראָדל‟

Bruce Adler Sings "Hodl with Her Strudel"

די אַלטע „געזאַלצענע‟ וואָדעוויל־לידער אויף ייִדיש זענען אַ סך מער באַשיידן ווי די הײַנטיקע גרעבלעכע לידער אויף ענגליש. דאָס הייסט, אַז מע זאָגט ניט דאָס וואָס מע מיינט און מע מיינט ניט פּינקטלעך דאָס וואָס מע זאָגט. און אַז מע זאָגט עפּעס יאָ, רעדט מען פֿון עסן, ניט פֿון דער „עכטער סחורה.‟

איינס פֿון די פּאָפּולערסטע לידער פֿון אַזאַ מין איז „האָדל מיטן שטראָדל‟, וואָס עס האָט אָנגעשריבן, קאָמפּאָנירט און לכתּחילה געזונגען אַהרן לעבעדעף. אויבן קען מען זען, ווי ברוס אַדלער ז׳׳ל האָט פֿאָרגעשטעלט דאָס ליד אין שפּאַניע אין 2001 צוזאַמען מיטן קלאַרנעט־שפּילער דוד קראַקאַוער און דעם „באַרצעלאָנער סימפֿאָנישן אָרקעסטער‟. די רעקאָרדיר־סעסיע האָט אָרגאַניזירט דער „מילקען־אַרכיוו פֿון ייִדישער מוזיק‟ פֿאַר דער סעריע אַלבאָמען, „גרויסע לידער פֿון דער ייִדישער בינע‟.

לעבעדעף, וואָס איז הײַנט צום מערסטנס באַקאַנט פֿאַר זײַן ליד „רומעניע, רומעניע‟ און נאָסטאַלגישע לידער וועגן בעסעראַביע, האָט אינעם ערשטן טייל פֿון זײַן קאַריערע אָנגעשריבן אַ ריי אַזעלכע לידער, וואָס האָבן, אַ פּנים, צו טאָן מיטן עסן אָדער נאָך עפּעס אומשולדיקס אָבער זענען באמת וועגן עפּעס גאָר אַנדערשס. צווישן זײַנע לידער אַזעלכע זענען צוויי, „סיאָמקע ווערט אַ חתן‟ און „פֿאַר נעילה, נאָך נעילה‟, וואָס זענען אַ ביסל צו פּראָסט פֿאַר אונדז פֿאָרצושטעלן, און אַ פּאָפּולער ליד מיטן נאָמען „האָט דאָגס מיט קנישעס‟, וואָס מיר שטעלן פֿאָר אונטן. אין דער אַבסורדישער רעקאָרדירונג הערט מען אַפֿילו אַ הונט, וואָס בילט צום טאַקט פֿונעם ליד.

ליפּא שמעלצער זינגט „גאָט בענטש אַמעריקע‟

Lipa Schmeltzer Sings "God Bless America"

ס׳איז אַ סוד פֿאַר גאַנץ בראָד, אַז ס׳רובֿ אַמעריקאַנער ווייסן ניט די ווערטער צו אַמעריקעס נאַציאָנאַלן הימען, אפֿשר ווײַל דאָס ליד איז ניט ספּעציעל באַליבט בײַם אַמעריקאַנער פֿאָלק. ער איז לאַנג, די מוזיק איז שווער צו זינגען און געוויסע טיילן פֿונעם ליד (דווקא די וואָס מע זינגט הײַנט ניט) זענען באמת עקלדיק פֿאַרן הײַנטיקן צוהערער.

כאָטש פֿראַנציס סקאָט־קי האָט געשריבן זײַן פּאָעמע „די פֿאַרטיידיקונג פֿון פֿאָרט מעקהענרי‟, וואָס איז שפּעטער פֿאַרוואַנדלט געוואָרן אינעם Star-Spangled ,Banner אין 1814, האָט מען עס ניט אויסגעקליבן פֿאַרן נאַציאָנאַלן הימען אַזש ביז 1931. צו יענער צײַט זענען עטלעכע פּאָפּולערע פּאַטריאָטישע לידער געווען ערנסטע קאַנדידאַטן אויף צו ווערן דעם נאַציאָנאַלן הימען. ס׳רובֿ אַמעריקאַנער האָבן געשטיצט דעם Star Spangled Banner, אָבער זייער אַ סך (אַרײַנגערעכנט פֿרענקלין רוזוועלט) האָבן געשטיצט „אַמעריקע די פּרעכטיקע‟, און אַנדערע האָבן דווקא געשטיצט אירווינג בערלינס „גאָט בענטש אַמעריקע‟. איינע פֿון די הויפּט־סיבות פֿאַר וואָס מע האָט ניט אָנגענומען „גאָט בענטש אַמעריקע‟ איז ווײַל דאָס ליד איז בלויז געהאַט געשריבן געוואָרן מיט 12 יאָר פֿריִער. עס האָט פּשוט ניט געהאַט די זעלביקע חשיבֿות ווי די אַנדערע צוויי, וואָס מע פֿלעג זינגען אויף אַלע מינים אָפֿיציעלע אונטערנעמונגען.

איצט איז דער מצבֿ גאָר אַנדערש. אַז מע וואָלט הײַנט געבעטן צופֿעליקע פֿאַרבײַגייער אויף דער גאַס צו זינגען אַ פּאַטריאָטיש ליד, וואָלטן ס׳רובֿ טאַקע געזונגען „גאָט בענטש אַמעריקע‟, ווײַל אַ סך מער מענטשן קענען גוט די ווערטער ווי די אַנדערע. אַזוי ווי דער נאַציאָנאַלער הימען, ווערט דאָס ליד פֿונעם ייִדישן אימיגראַנט אירווינג בערלין (פֿון דער היים: ישׂראל־איזידאָר ביילין) געזונגען סײַ אויף ס׳רובֿ אָפֿיציעלע מלוכישע צערעמאָניעס, סײַ בעת פּראָפֿעסיאָנעלע ספּאָרט־פֿאַרמעסטן.

דערפֿאַר איז ניט קיין חידוש, וואָס ליפּא שמעלצער האָט באַשלאָסן פֿאָרצושטעלן דאָס ליד אויף דער אײַנשווערונג־צערעמאָניע פֿון דער ערשטער חסידישער ריכטערין רוחי פֿרײַער. זײַן אויפֿטריט קען מען זען אויבן.

און אָט קען מען זען ווי דניאלה ראַבאַני שטעלט פֿאָר איר צוויי־שפּראַכיקן נוסח פֿונעם ליד בעת אַ קאָנצערט לזכר אירווינג בערלין בײַם „מוזיי פֿון עלדרידזש־גאַס‟.

ייִדישע לידער לכּבֿוד דעם 4טן יולי

Yiddish Songs in Honor of July 4th

די ייִדן, ווי אַ סך אימיגראַנטישע גרופּעס, האָבן געוואָלט סײַ זיך אַסימילירן אין דער אַמעריקאַנער געזעלשאַפֿט, סײַ אָנהאַלטן זייערע וואָרצלען. איין אופֿן, ווי אַזוי מע האָט געקענט אויסדריקן שטאָלצקייט צו זײַן אַן אַמעריקאַנער און אין דער זעלביקער צײַט פֿײַערן די אייגענע קולטור, איז געווען צו זינגען אַמעריקאַנער לידער אויף ייִדיש. במשך פֿון דער מאַסן־אימיגראַציע קיין אַמעריקע (1881־1924) האָט מען געשאַפֿן אַ סך פֿאַרשידענע נוסחאות פֿון פּאַטריאָטישע אַמעריקאַנער לידער.

לכּבֿוד דעם פֿערטן יולי און דעם 241סטן געבוירן־טאָג פֿון די פֿאַראייניקטע שטאַטן, ברענגען מיר אַ פּאָר פֿון די סאַמע־בעסטע פֿון אַזעלכע ייִדישע פּאַטריאָטישע לידער, געזונגען דורכן „ייִדישן פֿילהאַרמאָנישן פֿאָלקס־כאָר‟.

דער נאַציאָנאַלער הימען:

אָט זינגט דער „פֿאָלקס־כאָר‟ דאָס ליד „אַמעריקע די שיינע‟ אויף ענגליש און ייִדיש.

און אָט זענען צוויי פּאַטריאָטישע לידער, וואָס מע האָט לכתּחילה געשריבן אויף ייִדיש.

„אַמעריקע‟ פֿון זישע ווײַנפּער:

און אַ קורץ ליד לכּבֿוד דעם 4טן יולי, פֿון אליקום צונזער:

אַלע ייִדישע לידער מיט איין קלאַפּ

The Entire Yiddish Repertoire in One Shot

ס׳רובֿ אַמעריקאַנער ייִדן דערקענען מסתּמא בלויז די ייִדישע לידער „אויפֿן פּריפּעטשיק‟, „טום־באַלאַלײַקע‟ און אפֿשר „בײַ מיר ביסטו שיין‟.

ס׳רובֿ אַמעריקאַנער וואָס קענען ייִדיש פֿון דער היים דערקענען גלײַך צענדליקער אַנדערע לידער װי „ראָזשינקעס מיט מאַנדלען‟, „אויפֿן וועג שטייט אַ בוים‟.. די ליבהאָבער פֿון קלעזמער, קענען, פֿאַרשטייט זיך, נאָך מער לידער און די חסידים קענען צענדליקער פֿון זייער אייגענעם רעפּערטואַר. עס זענען אָבער דאָ זייער ווייניק מענטשן, וואָס קענען באמת מער ווי אַ פּאָר צענדליק לידער אויף אויסנווייניק.

אין אָט דעם חנעוודיקן ווידעאָ האָבן די קלעזמאָרים בענדזשי פֿוקס־ראָזען און מײַקל ווינאָגראַד פֿאָרגעשטעלט אַ פּאָפּורי, וואָס באַשטייט פֿון בלויז אַ פּאָר שורות פֿון צענדליקער באַקאַנטע ייִדישע לידער, ווי אַ פּרוּוו צו זינגען „דעם גאַנצן ייִדישן רעפּערטואַר מיט איין קלאַפּ‟. זיי האָבן, פֿאַרשטייט זיך, ניט דערגרייכט דעם דאָזיקן אַמביציעזן ציל אָבער זיי האָבן יאָ געשאַפֿן זייער אַן אינטערעסאַנטע קאָמפּאָזיציע.

וויפֿל פֿון די באַקאַנטע (און ווייניק באַקאַנטע) לידער קענט איר דערקענען?

„גייען זיי אין די שוואַרצע רייען‟ פֿון שׂרה גאָרבי

"They Go in Dark Rows" by Sarah Gorby

אויף „יו־טוב‟ קען מען זען אַ סך פֿילמען, אין וועלכע געניטע זינגער שטעלן פֿאָר ייִדישע לידער. ס׳איז אָבער דאָ עפּעס אוניקאַל אין דעם ווידעאָ פֿון שׂרה גאָרבי, אין וועלכן זי זינגט מאַני לייבס „גייען זיי אין די שוואַרצע רייען‟, באַגלייט פֿון אַ פּויק, וואָס זײַנע ריטמישע קלעפּ שפּיגלען גוט אָפּ דעם אומעט פֿונעם ליד.

דער פֿילם איז אַ טייל פֿון אַ קאָנצערט פֿון חורבן־לידער, וואָס גאָרבי האָט געהאַלטן אין פּאַריז אין 1966. לייב האָט לכתּחילה אָנגעשריבן דאָס ליד וועגן די ייִדישע פּליטים פֿון פּאָגראָמען בעת דער ערשטער וועלט־מלחה אָבער ס׳איז שפּעטער אַדאַפּטירט געוואָרן ווי אַ חורבן־ליד.

אויך זייער רירנדיק איז גאָרביס אומפֿאַרגעסלעכער נוסח פֿון מאַרק שוויידס „מודה אַני‟ אינעם זעלביקן קאָנצערט, אין וועלכן זי ווערט באַגלייט פֿון דרײַ „קרישטאָל־אָרגלען‟ — אינסטרומענטן, וואָס פּאַסן זיך פּערפֿעקט צו צו איר קול. די מוזיק צו ביידע לידער האָט געשאַפֿן מיכל געלבאַרט.

שׂרה גאָרבי (פֿון דער היים גאָרבאַך) איז געבוירן געוואָרן אין קעשענעוו, בעסעראַביע אין 1900. זי האָט זיך געלערנט אין אַ מוזיק־קאָנסערוואַטאָריע אין יאַס צו 17 יאָר, און האָט זיך דערנאָך באַזעצט אין פּאַריז מיט איר מאַן. אין 1940 איז זיי געלונגען צו אַנטלאָפֿן קיין האַיִטי און דאָס פּאָרל האָט זיך דערנאָך באַזעצט אין ניו־יאָרק, וווּ זי איז געוואָרן אַ פּאָפּולערע זינגערין אויף ייִדיש, רומעניש און רוסיש. אין 1948 האָט זי געמאַכט אַ קאָנצערט־טור אויף ייִדיש איבער די „די־פּי״־לאַגערן פֿון אייראָפּע.

אין פּאַריז האָט זי אַרויסגעלאָזט אַלבאָמען אויף ייִדיש, פֿראַנצויזיש און רוסיש. נאָך דעם, וואָס זי האָט באַזוכט ישׂראל, האָט זי צוגעגעבן צו איר רעפּערטואַר אַ ריי לידער אויף העברעיִש און דזשודעזמאָ. אין 1960 האָט זי אָנגעהויבן אַ צוויי־יאָריקן טור איבער דרום־אַמעריקע און האָט בעת אַ וויזיט אין בוענאָס־אײַרעס פֿאַרענדיקט דרײַ אַלבאָמען אויף רוסיש, ייִדיש און ציגײַנעריש. זי איז געשטאָרבן אין 1980 אין פּאַריז.

דרײַ פֿאָלקסלידער פֿון וויניציע

Three Folksongs from Vinnitsa

ד׳׳ר דזשעפֿרי ווײַדלינגער און ד׳׳ר דובֿ־בער קערלער זענען במשך פֿון לאַנגע יאָרן געפֿאָרן איבער מיזרח־אייראָפּע, כּדי צו מאַכן פֿילם־אינטערוויוען מיט אַלטע ייִדן, וואָס זענען אויפֿגעוואַקסן פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה. מע האָט די ייִדן אויסגעפֿרעגט וועגן זייערע זכרונות און דעם ייִדיש־לשון, וואָס מע האָט גערעדט בײַ זיי אין די פֿאַרשידענע שטעט און שטעטלעך פֿון ייִדישלאַנד.

ווי אַ טייל פֿונעם „אַהיים־פּראָיעקט‟ האָבן זיי געכאַפּט אַ שמועס מיט אַ פּאָרפֿאָלק אין וויניציע, אוקראַיִנע. גריגאָרי און ליודמילאַ שאָר האָבן ביידע געדענקט אַ ריי ייִדישע פֿאָלקסלידער, וואָס זיי האָבן געלערנט בײַ טאַטע־מאַמע אין שטוב. ליודמילאַ האָט אַ פּרעכטיקע שטימע. אָט זינגט זי אירע נוסחאָות פֿון צוויי באַקאַנטע פֿאָלקסלידער און איין ווייניק־באַקאַנט ליד:

„וווי, וווי, פֿערדלעך‟:

„פּאַפּיר איז דאָך ווײַס‟:

„איך פֿאָר פֿון אײַך אַוועק‟, אַ וואַריאַנט פֿונעם ליד „מחותּנתטע מײַנע‟.

יעקבֿ לעמער זינגט „מײַן זיידנס חלום‟

Yaakov Lemmer Sings "My Grandfather's Dream"

פֿאַר די וואָס לייענען וואָך־אײַן, וואָך־אויס דעם „עונג־שבת‟ במשך פֿון די לעצטע 3 יאָר, איז עס ניט קיין סוד אַז איך בין אַ גרויסער אָנהענגער פֿון די ברידער לעמער — שלום און יעקבֿ. אויבן קען מען זען ווי יעקבֿ לעמער שטעלט פֿאָר אַבֿרהם זינגערס „מײַן זיידנס חלום‟ אויף אַ שבֿע ברכות אין וויליאַמסבורג.

אַחוץ זייערע גאָט־געבענטשטע שטימען צייכענען זיי זיך אויס מיט זייער ליבשאַפֿט און געטרײַשאַפֿט צום רעפּערטואַר פֿון די גרויסע חזנים פֿון אַמאָל. שלום לעמער האָט ווידער פּאָפּולאַריזירט די ווערק פֿון משה אוישער בײַם ייִנגערן דור אַמעריקאַנער חסידים און יעקבֿ לעמער האַלט אין איין אויפֿטרעטן מיט נײַע נוסחאָות פֿון אַלטע חזנות־לידער, וואָס מע הערט שוין 70 יאָר נישט.

די ברידער לעמער שטייען אָבער ניט אויף אַן אָרט. זיי גיבן שטענדיק צו עפּעס נײַס צו זייערע פֿאָרשטעלונגען און עקספּערימענטירן מיט נײַע פֿאָרמעס. אין זײַן צוזאַמענאַרבעט מיט פֿרענק לאָנדאָן, מײַקל ווינאָגראַד, בענדזשי פֿאָקס־ראָזען און נאָך אין דער קאַפּעליע „אַהבֿה רבה‟ הערט מען די השפּעות פֿון קלעזמער, דזשעז, ניגונים און נאָך אַ דאַנק זײַן צוגאַנג וואָס איז סײַ טראַדיציאָנעל, סײַ נאָוואַטאָריש.

אָט שפּילט די קאַפּעליע „אַהבֿה רבה‟ בײַם „קענעדי־צענטער‟ אין וואַשינגטאָן.

לידער פֿונעם איין־און־איינציקן פּאָעט מרדכי געבירטיג

Songs by the One and Only Mordechai Gebirtig

די טעג פֿאַלט אויס דער 75סטער יאָרצײַט פֿונעם גרויסן ייִדישן פּאָעט מרדכי געבירטיג ז׳׳ל, וועלכער איז דעם 4טן יוני 1942 אומגעקומען אין דער קראָקאָווער געטאָ.

אַ לעגענדאַרע פּערזענלעכקייט אין דער וועלט פֿון ייִדישער מוזיק בעת זײַן לעבן, איז ער אין דער זעלביקער צײַט געווען אַ פּשוטער סטאָליער, וואָס האָט אין זײַן פֿרײַער צײַט געשריבן לידער וועגן די אָרעמע ייִדן פֿון קראָקע, וווּ ער האָט געוווינט זײַן גאַנץ לעבן.

ס׳איז שווער אויף איין פֿוס איבערצוגעבן די וויכטיקייט און השפּעה פֿון געבירטיגס לידער. אויף דעם וואָלט מען געדאַרפֿט אַ גאַנצן אַרטיקל, צי אַ דאָקומענטאַר־פֿילם. ס׳איז כּדאַי פּשוט צו דערמאָנען, אַז פֿון אַרום 100 לידער זײַנע וואָס זענען אונדז פֿאַרבליבן, הערט מען אָפֿט כאָטש אַ טוץ פֿון זיי און זיי בלײַבן צווישן די סאַמע באַקאַנטסטע ייִדישע לידער איבער דער גאָרער וועלט.

געבירטיג, אַזוי ווי מאַרק וואַרשאַווקסי פֿאַר אים, האָט געשריבן וועגן אַ ריי טעמעס, פֿון אַקטועלע פּאָליטישע (אַרבעטלאָזיקייט, אַנטיסעמיטיזם, דעם חורבן), ביז ייִדישע (לידער וועגן שבת, חדר־ייִנגלעך און ייִדישע מאַמעס), ווי אויך מער אוניווערסאַלע (די פֿריידן און לײדן פֿונעם עלטער ווערן, אַ בענקשאַפֿט נאָך פֿאַרלוירענע חבֿרים, און ליבעסלידער). זײַנע לידער האָבן פֿאַרקערפּערט אַ מאָדערנעם צוגאַנג צו דער ייִדישער קולטור; זיי דריקן אויס אַ באַהאַוונטקייט אין דער ייִדישער טראַדיציע אָבער זענען אויך פֿעסט אײַנגעוואָרצלט אין דער מאָדערנער וועלט. די ברייטע גאַמע פֿון זײַנע טעמעס, צוזאַמען מיט דער וואַרעמקייט, מיט וועלכער ער האָט באַשריבן די ייִדישע מאַסן האָט אים געמאַכט אַן אַוניקאַלע פֿיגור אין דער ייִדישער מוזיק.

ס׳רובֿ פֿון געבירטיגס באַקאַנטסטע לידער האָט מען אַרויסגעגעבן ווי אַ בוך נאָך אין די 1930ער יאָרן. געוויסע, אָבער, בפֿרט די וואָס ער האָט אָנגעשריבן שוין אין דער קראָקאָווער געטאָ, זענען באַקאַנט געוואָרן ערשט נאָך דער מלחמה, ווען מע האָט געבראַכט זײַנע מאַנוסקריפּטן קיין אַמעריקע, וווּ זיי געפֿינען זיך הײַנט אינעם „ייִוואָ‟־אינסטיטוט אין ניו־יאָרק. זינט די 1950ער יאָרן האָט מען אַרויסגעלאָזט איבער פֿופֿציק אַלבאָמען, אין וועלכן מע זינגט בלויז זײַנע לידער. אַחוץ דעם האָבן כּמעט אַלע באַקאַנטע ייִדישע זינגער אַרײַנגענומען כאָטש אַ פּאָר פֿון זײַנע לידער אין זייער רעפּערטואַר. אָט זענען נײַן פֿון מײַנע באַליבטסטע רעקאָרדירונגען און ווידעאָס פֿון געבירטיגס לידער.

1. דניאל קאַהן: „אַרבעטלאָזער מאַרש‟:

(אויבן) אַן אַקטיווער בונדיסט, האָט געבירטיג אָפֿט באַשריבן די סאָציאַלע פּראָבלעמען פֿון זײַן צײַט, אַרײַנגערעכנט די אַרבעטלאָזיקייט, וואָס האָט געהערשט אין די 1930ער יאָרן. אין זייער אַ שטאַרקן נוסח פֿון זײַן „אַרבעטלאָזער מאַרש‟ שטעלט דניאל קאַהן און זײַן קאַפּעליע פֿאָר „דער באַפֿאַרבטער פֿויגל‟ — געבירטיגס ליד אויף ייִדיש און ענגליש אין אַ מאָדערנעם סטיל, מיט שטאַרקע השפּעות פֿון בערטאָלד ברעכט.

2. לעאָ פֿולד: „משהלע‟.

דער „קעניג פֿונעם ייִדישן ליד‟, ווי מע האָט גערופֿן דעם זינגער, האָט ליב געהאַט צו עקספּערימענטירן מיט פֿאַרשידענע מוזיקאַלישע סטילן. אין דעם פֿאַל באַגלייט אים אַן אַראַבישע קאַפּעליע. ניט געקוקט אויף דעם, איז זײַן נוסח פֿון געבירטיגס „משהלע‟ זייער אַ טראַדיציאָנעלע.

3. עמי פֿלאַמער און משה לייזער: „דרײַ טעכטערלעך‟.

זייער אַ שיינער קלעזמער־נוסח פֿון געבירטיגס באַליבטן ליד פֿון פֿראַנקרײַך.

4. בענטע קאַהאַן: „עס ברענט‟.

מחוץ דער ייִדיש־רעדנדיקער וועלט איז „עס ברענט‟ זיכער געבירטיגס באַקאַנטסט ליד. כאָטש ער האָט עס אָנגעשריבן אין 1936 וועגן אַ פּאָגראָם, איז עס געוואָרן איינס פֿון די פּאָפּולערסטע לידער אין די געטאָס און לאַגערן בשעתן חורבן און מע זינגט עס עד־היום אויף חורבן־חזכּרות איבער דער גאָרער וועלט. בענטע קאַהאַנס נוסח פֿונעם ליד איז מײַן באַליבטסטע.

5. מאַנפֿרעד לעם: „אין געטאָ‟.

כאָטש ווייניקער באַקאַנט ווי זײַנע אַנדערע חורבן־לידער איז געבירטיגס „אין געטאָ‟ זייער אַ רירנדיק און וויכטיק ווערק, וואָס איז כּדאַי צו הערן. מאַנפֿרעד לעם, אַ דײַטשישער זינגער, אַרבעט שוין איבער 20 יאָר, פֿירנדיק טורן פֿאַר דײַטשישע קינדער אין קראָקע, כּדי זיי זאָלן זיך באַקענען מיט מרדכי געבירטיגס ווערק.

6. אַלפֿרעד שרײַער: „דאָס גאָלדענע לאַנד‟.

מע הערט הײַנט זעלטן, צום באַדויערן, דעם פּשוטן פֿאָלקסטיל פֿון די אַמאָליקע מיזרח־אייראָפּעיִשע ייִדישע זינגער. אָט זינגט אַלפֿרעד שרײַער, אַ תּושבֿ פֿון לוויוו, געבירטיגס ליד „דאָס גאָלדענע לאַנד‟ אין זיין שיינעם פּשוטן סטיל.

7. ריזע איגעלפֿעלד: „אַבֿרהמל דער מאַרוויכער‟.

אויף אַן ענלעכן אויטענטישן פֿאָלקסישן אופֿן האָט ריזע איגעלפֿעלד פֿאָרגעשטעלט געבירטיגס „אַבֿרהמל דער מאַרוויכער‟ אויף אַן אָוונט בײַם „לאָס־אַנדזשעלעסער קולטור־קלוב‟ אין 1998 געווידמעט געבירטיגס קולטור־ירושה.

8. מרדכי־צבֿי ראָסל: „קינדער־יאָרן‟

געוויינטלעך האַלט איך אַז דאָס זינגען ייִדישע לידער אין אַ קלאַסישן סטיל קלינגט איבערגעטריבן, בפֿרט מיט אַזעלכע פֿאָלקסטימלעכע לידער ווי געבירטיגס „קינדער־יאָרן‟. מרדכי־צבֿי ראָסל איז אָבער אַזאַ טאַלאַנטירטער זינגער, אַז דאָס ליד ווערט בײַ אים פֿאַרוואַנדלט אין אַן איבערלעבונג, וואָס איז כּדאַי ניט צו פֿאַרפֿעלן. מיט זײַן באַסאָוון קול ווערט מען אַריבערגעפֿירט אין די „קינדער־יאָרן‟ פֿון קינדער פֿון אַ פֿאַרגאַנגענער וועלט.

9. טעאָדאָר ביקעל ז׳׳ל און טאַמאַראַ בראָקס ז׳׳ל: „הוליעט, הוליעט קינדערלעך‟.

איינס פֿון געבירטיגס אוניווערסאַלע לידער, „הוליעט, הוליעט קינדערלעך‟ ווערט דאָ געבראַכט פֿאַר אַ גרעסערן עולם אין טעאָדאָר ביקעלס פּרעכטיקן צוויי־שפּראַכיקן נוסח פֿונעם ליד.

דניאל קאַהן זינגט געבירטיגס „דער זינגער פֿון נויט“

Daniel Kahn Sings Gebirtig's "The Singer of Need."

אוּווע פֿאָן זעלטמאַן און זײַן פֿרוי גאַבריעלאַ, די פֿילם־רעזשיסאָרן וואָס האָבן געשאַפֿן דעם דאָקומענטאַר־פֿילם „באָריס דאָרפֿמאַן — אַ מענטש‟ אַרבעטן איצט אויף אַ נײַעם דאָקומענטאַר־פֿילם איבער דעם לעבן, שאַפֿן און קולטורעלער ירושה פֿון מרדכי געבירטיג ז״ל.

לעצטנס האָבן זיי, לזכר דעם 75סטן יאָרטאָג פֿון געבירטיגס מאָרד אינעם קראָקאָווער געטאָ, אַרויפֿגעשטעלט אויף יוטוב אַ ווידעאָ, אין וועלכן דניאל קאַהן שטעלט פֿאָר געבירטיגס ליד „דער זינגער פֿון נויט“. דאָס ליד האָט געבירטיג אָנגעשריבן אין 1918, צו 41 יאָר. ס׳איז מערקווערדיק, אַז להיפּוך צו אַנדערע באַקאַנטע לידער־שרײַבער, האָט געבירטיג אָנגעשריבן ס׳רובֿ פֿון זײַנע טעקסטן ווען ער איז שוין געווען אין די 40ער און 50ער יאָרן. דאָס דאָזיקע ליד איז געווען צווישן זײַנע ערשטע שאַפֿונגען וואָס מע האָט געדרוקט.

דאָס ליד ווערט דאָ געזונגען אינעם בנין, וווּ מרדכי געבירטיג האָט געוווינט.

ווידעאָס פֿון אַרקאַדי גענדלער ז׳׳ל

Videos of Arakady Gendler z''l

די פּטירה פֿון אַרקאַדי גענדלער די וואָך לאָזט איבער אַ לאָך אינעם האַרצן פֿון טויזנטער ליבהאָבער פֿונעם ייִדישן ליד איבער דער וועלט בכלל, און אין מיזרח־אייראָפּע בפֿרט. ווי יואל מאַטוועיעוו האָט באַשריבן אין זײַן נעקראָלאָג, וואָס איז נעכטן דערשינען אינעם „פֿאָרווערטס‟ האָט גענדלער געהאַט אַ ריזיקע השפּעה ניט בלויז ווי אַ גלענצנדיקער פֿאָלקסזינגער, נאָר אויך (און בפֿרט) ווי אַ שפּראַכלערער, עטנאָמוזיקאָלאָג און וועגווײַזער פֿאַר דורות מוזיקער. ער איז, אין איינעם מיט לעאָפּאָלד קאָזלאָווסקי, וואָס טרעט נאָך אַלץ אויף צו 99 יאָר, געווען די סאַמע לעצטע לעבעדיקע בריק אין מיזרח־אייראָפּע צו דער פֿאַרמלחמדיקער ייִדישער מוזיק.

אַ פּרטימדיקע באַשרײַבונג פֿון גענדלערס לעבן און די קולטורעלע ירושה וואָס ער האָט אונדז געירשנט וועל איך איבערלאָזן פֿאַר אַנדערע. איך וויל דאָ בלויז מפֿרסם זײַן אַ ריי ווידעאָס, אין וועלכע גענדלער זינגט אויף דער בינע, ווי אויך אַ פּרעכטיקן דאָקומענטאַר־פֿילם וועגן זײַן לעבן, אין וועלכן ער רעדט אויף זײַן היימישן בעסעראַבער ייִדיש.

אין 2007 האָט דער „רעפּ‟־זינגער דזשאַש דאָלגין, בעסער באַקאַנט ווי DJ Socalled, אָרגאַניזירט אַ „קרוז‟ פֿאַר קלעזמער־מוזיקער און אָנהענגער פֿון דער ייִדישער מוזיק וואָס איז דורכגעפֿאָרן דעם טײַך דניעפּער. דער שטערן פֿונעם אַרויספֿאָר איז געווען אַרקאַדי גענדלער. אויבן זינגט ער אויפֿן שיף זײַן באַקאַנטן נוסח פֿונעם ליד „קאַרטאָפֿליעס‟.

ראָמאַן גרינבערג, דער דירעקטאָר פֿונעם ווינער ייִדישן כאָר, האָט נאָענט געאַרבעט מיט גענדלערן במשך פֿון צענדליקער יאָרן. אָט זינגט גענדלער, צוזאַמען מיטן כאָר, דאָס ליד „אַז מיר זענען צום רבין געפֿאָרן‟.

אַרקאַדי גענדלער איז ניט נאָר געווען אַן אויסערגעוויינטלעכער פֿאָלקסזינגער, נאָר אויך איינער פֿון די לעצטע שאַפֿער פֿון נײַע לידער פֿונעם פֿאַרמלחמידיקן דור. אָט זינגט ער זײַן אויטאָביאָגראַפֿיש ליד „די הוידלקע‟ אין ווין. אויף דער פּיאַנע באַגלייט אים ראָמאַן גרינבערג.

אַרקאַדי גענדלער האָט ניט בלויז געזונגען לידער אין אַ פֿאָלקסישן סטיל, נאָר אויך קאָמפּאָנירט קונסט־לידער. אָט איז אַ פּרעכטיק ליד וואָס ער האָט געשאַפֿן לזכר זײַנע חבֿרים, וואָס זענען געפֿאַלן קעמפֿנדיק מיט אים אין דער סאָוועטישער אַרמיי, און לכּבֿוד זײַנע פֿרײַנד, וואָס האָבן זיך באַזעצט אין אַמעריקע און ישׂראל.

אָט זינגט ער מאָריס ראָזענפֿעלדס חנוכּה־ליד „אוי איר קליינע ליכטעלעך‟.

אין 2009 האָט די עסטרײַכישע טעלעוויזיע־סטאַנציע ORF 2 געשאַפֿן אַ פּרעכטיקן דאָקומענטאַר־פֿילם וועגן אַרקאַדי גענדלערן מיטן נאָמען „אַ ביסעלע גליק‟. כאָטש ס׳רובֿ פֿונעם דיאַלאָג איז אויף דײַטש, רעדט גענדלער אין זײַן היימישן בעסעראַבער ייִדיש. ספּעציעל כּדאַי צו זען איז די סצענע, אין וועלכער ער לערנט קינדער ייִדיש דורך אַ געמיש פֿון זײַנע לידער און פֿיזישע געניטונגען.

אָט איז דער רעשט פֿונעם פֿילם „אַ ביסעלע גליק‟:

בוימל־בייגל פֿון אוקראַיִנע

Oil Bagels from Ukraine

צווישן די אַזוי־גערופֿענע „רוסישע‟ ייִדן אין ברוקלין געפֿינט מען זייער אַ סך עלטערע לײַט, וואָס רעדן אַ פּרעכטיקן מאַמע־לשון פֿון דער היים. דער מוזיקער זיסל סלעפּאָוויטש פֿירט אָן מיט אַ ייִדישן שמועס־קרײַז בײַם ייִדישן קהילה־צענטער אין בענסאָנהיורסט, ברוקלין, אין וועלכן ער רעדט אַרום פֿאַרשידענע טעמעס אויף מאַמע־לשון מיט ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה און זייערע קינדער.

אויבן קען מען זען ווי דינה שנײַדערמאַן פֿון בערשאַד, אוקראַיִנע דערציילט וועגן דער טראַדיציע אין איר משפּחה צו באַקן „בוימל־בייגלעך‟ אום ל׳׳ג בעומר און וואָס דאָס האָט בײַ זיי באַטײַט.

און אָט קען מען זען ווי דינה שנײַדערמאַן און דינה קײַסטער פֿון לוצין, לעטלאַנד, ווײַזן פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון זייערע קינדער־יאָרן. אין איין בילד, למשל, זעט מען ווי דינה שנײַדערמאַן איז פֿאַרשטעלט ווי אסתּר המלכּה.

שלום־עליכמס קול — 101 יאָר נאָך זײַן פּטירה

Sholem Aleichem's Voice 101 - Years After His Death

פֿאַראַכטאָגן איז אויסגעפֿאַלן 101 יאָר זינט דער פּטירה פֿונעם באַליבטן ייִדישן שרײַבער שלום־עליכם אין ניו־יאָרק. ווי ער האָט אַליין געבעטן אין זײַן צוואה, וועלן זונטיק, אין זײַן יאָרצײַט לויטן ייִדישן לוח, זיך פֿאַרזאַמלען גרופּעס ייִדן איבער גאָרער וועלט, כּדי צו לייענען פֿון זײַנע ווערק און אָפּגעבן כּבֿוד זײַן אָנדענק. פֿאַרשטייט זיך, אַז די יערלעכע צערעמאָניעס און פֿאָרלייענונגען זענען הײַנט אַ סך ווייניקער אין צאָל און קלענער אין פֿאַרנעם ווי זיי זענען אַמאָל געווען. דער פֿאַקט, אָבער, אַז די פּראָגראַמען גייען אָן ווײַטער, ניט געקוקט אויף די שטרויכלונגען פֿון דער געשיכטע, זאָגט עדות, וויפֿל די ייִדישע פֿאָלקסמאַסן האָבן שלום־עליכמען ליב געהאַט און ווי אַזוי מע פֿאַרגעסט אים ניט, אַפֿילו 101 יאָר נאָך זײַן טויט.

אויב מע קוקט דורך שלום־עליכמס אַרכיוון, קען מען געפֿינען אומצאָליקע אָביעקטן, אַרײַגערעכנט זײַנע פּערזענלעכע בריוו, כּתבֿ־ידן און אַפֿילו די פֿעדער און טינטער, מיט וועלכע ער האָט געשריבן. מע דאַרף, אָבער, אין ערגעץ ניט פֿאָרן, כּדי צו געניסן פֿון די אוניקאַלע רעקאָרדירונגען, וואָס זענען פֿאַרבונדן מיטן לעבן און שאַפֿן פֿונעם באַליבטן ייִדישן קלאַסיקער. אָט זענען אַ ריי אינטערעסאַנטע רעקאָרדירונגען און פֿילמען, וואָס ווען מע הערט זיי קען מען דערפֿילן, ווי גרויס איז געווען די ליבע, וואָס דאָס ייִדישע פֿאָלק האָט פֿאַר אים געהאַט.

Read more

• « Previous
• 1 ...
• 8
• 9
• 10
• 11
• ... 44
• Next »