הירהורים וועגן די סימנים פֿון דער סדר־נאַכט

Thoughts On the Symbols Used On the Seder Night

פֿון יהושע כּהנא

אום פסח נאכט ווערט די צערעמאניע צעטיילט אין קעפלעך, זיי זענען פאעטיש און א טייל פון די הגדה. צו טויגן אבער אומעטום די קעפלעך? וויאזוי וואלטן מיר זיי געקענט פארבעסערן?

קדש ורחץ, די סימנים אין דער סדר נאכט, איז נישט שטענדיג געווען. מען זאגט אז עס איז פארפאסט געווארן דורך רש”י און לעצטנס זענען אויפגעקומען באווייזן אז דאס איז גאר מיט בערך צוויי הונדערט יאר שפעטער פארפאסט געווארן, דורך רבינו שמואל פון פלייזא, דער ארגינעלער בעל התוספות אויף מסכת עבודה זרה.

יעדנפאלס, ווער עס זאל עס נאר האבן פארפאסט, די קדש ורחץ סימנים זענען דאס וואס גיבן דעם פנים פארן סדר, א הערליכער איינפאל פונעם מחבר, לאמיר אים שוין אננעמען אלס רבינו שמואל’ן, אט די סימנים האבן דעם פסח נאכט געגעבן א צורה ווי א פראגראם, אלע טאטן, טעקסטן, זענען מסודר אין פרקים.

שווער זיך היינט פארצושטעלן וויאזוי עס זאל אויסזען א סדר צערעמאניע אן דעם פראגראם, אן צעטיילט ווערן אין סימנים. סתם אזוי איין גרויסער הויפן פון מעשים און זאגעריי?

למען האמת, נישט ממש! די פיר כוסות זענען אין די בעפאר פלייזא צייטן געווען ווי די סימנים, דער פראגראם. אזויווי מען זעט אין די משנה, מוזגין לו כוס, מען גיסט אן דעם בעכער, און מען טוט דאס און דאס. צום ערשטן כוס מאכט מען קידוש, מען וואשט זיך צום כרפס, און מען גרייט צו דעם אפיקומן. צום צווייטן כוס נעמט מען זיך צו די הגדה און סעודת יום טוב מיט די כזיתים. צום דריטן כוס בענטשט מען, און צום פערטן כוס זאגט מען הלל און מזמורים. און אט איז א סדר.

אז מען נעמט אין אכט, אויך אום ראש השנה דער ערשטער נאכט טוט זיך א געטימל, אן איבערפלוס פון הנהגות, און קיין פראגראם סימנים זענען נישטא. לשנה טובה ווינטשן, רונדיגע חלה, האניג, עפל, א פיש־קאפ, און די חז”ל’ישער קרכס”ת סימנים פאר די וואס קענען: קרא (קורביס), רוביה (בונדלעך), כרתי ציבעלע, סילקא (שפינאט), און תמרים. רימונים אדער מייערן געפרעגלט אין האניג ביי אנדערע. אלע האבן זיי א ספעציעלער יהי רצון צו זאגן, און ערגעץ ווען ביי די סעודה דארף מען דאך לערנען משניות לויטן מנהג.

דער ראש השנה נאכט סדר איז טאקע נישט קיין פסח סדר, אבער פארט א טאראראם, א שטויס פון איינמאל א יאריגע מנהגים. וואלט נישט שענער געווען ווען עס זענען אויך דא פאראן א פראגראם? אבער נישטא, און מען גיט זיך אן עצה.

אייגנטליך, אויך אין א ימים נוראים׳דיגע דאווענען צעראמאניע טוט זיך א כאאס, א הויפן פון פיוטים, זמירות, תחנונים, תפילות, אריינגעבראקט צווישן די עיקר ברכת עמידה וועלעכע זענען ווי פארלוירענע שטיקלעך פלייש אין א גרויסער טאפ טשולנט פון קאשע, בונדלעך, קארטאפל און קישקע. א רגע עפנט מען דעם ארון הקודש, א רגע שפעטער פארמאכט מען; דא זיצט מען כמעט מען דרימלט, פלוצלינג שטייט מען; דא שטיל און געהארכזאם און אט שרייט מען עפעס אויס ווי אין א פראטעסט, אז דער קאפ ווערט צעטומלט אפילו נאך פופציג ימים נוראים’ס.

וואלט נישט בעסער געווען ווען די שחריתים און מוספים סיי פון ראש השנה סיי פון יום כיפור, זאלן פארמאגן פרקים, סימנים ווי דער פסחדיגער קדש ורחץ, אזוי אז מען האט א שטיקל קאנטראל איבער וואס עס טוט זיך ארום?! אויך שמחת תורה בייטאג מיט די גאנצע געפילדער מעג האבן א תיקון, אויך דא וואלטן סימנים צוניץ געקומען מיט די קריאות, חתנים, און פיוטים.

הכלל, פארן פסח נאכט איז דא סימנים ברוך השם, מיר זענען אלע געלויבט השם יתברך געבוירן געווארן אין די קדש ורחץ תקופה. אבער אז מען טראכט זיך אריין זענען די סימנים דא אויך נישט אזוי איי איי איי. קודם כל, נישטא קיין סימנים וויאזוי מען גרייט צו די מצות, די קערה, אדער וואס זענען דאס זרוע און חזרת.

אבער אז די סימנים הייבן זיך אן איז עס פאר א יעדער פיטשעווקע, ספעציעל מיט די אידישע צוגאבן צו יעדן סימן. א סימן פאר קידוש מאכן, הגם מען מאכט יעדער יום טוב קידוש, א סימן פארן זיך וואשן צום ירק, א סימן פארן טונקען דעם ירק, און א סימן פארן אפברעכן די מצה פאר די אפיקומן.

ווען עס קומט צו מגיד אבער, גיט מען א רוק אריין א גאנץ געפילדער, א הויפן טעקסטן וועלעכע וואלטן געברויכט סימנים נישט ווייניגער ווי די פריערדיגע. שוין באלד ביים אנהייב איז א בהלה, עס מעג זיין סדר, דער הא לחמא ענייא אויסרוף, דאס אנגיסן דאס כוס, און דער מה נשתנה פרעגן.

אויך די געזאגעכץ פון עבדים היינו און ווייטער וואלט געמעגט צעטיילט ווערן אין סימנים און פרקים. דער אנהייב איז א שמועס איבער דאס חשיבות פון סיפור יציאת מצרים, דאן די ארבעה בנים, דאן מתחילה - אן הקדמה צום סיפור, והוא שעמדה מיטן כוס, צא ולמד — דער סיפור לויט דרשות קעגן אויפגעדעקטע מצות, די מכות מיט די טראפן, דער דיינו געזאנג, די דריי זאכן - פסח מצה מרור אויף וואס מען טייטלט, די ערשטע האלב הלל מיטן כוס, און צום שלוס, טרינקן דעם צווייטן כוס.

פון דא אין ווייטער זשאלעוועט ר”ש פלייזא ווידער נישט מיט סימנים פאר יעדן פרט. רחצה מען וואשט זיך, ער וואלט אויף דעם סימן געמעגט פארציכטן, וואשן וואשט מען זיך דאך צו יעדער מוציא. די זעלבע מיטן מוציא סימן, ווער ווייסט דען נישט אז מען מאכט המוציא אויף מצה?! ווייטער האבן מיר סימנים פאר על אכילת מצה, פאר מרור, איך וואלט שוין אויך צוגעגעבן א סימן פארן חרוסת. ווייטער איז א סימן פארן איינוויקלען מרור אין מצה. בעפאר שולחן עורך וואלט איך צוגעלייגט דעם איי אין זאלץ וואסער, די סעודה פאר זיך איז דאך נישט אנדערש ווי יעדער יום טוב’דיגער. ווייטער איז א סימן פארן אפיקומן, א סימן פארן בענטשן מיטן דריטן כוס, שטענדיג בענטשט מען מיט א כוס, נו שוין.

פארן כוס אליהו מיטן שפוך חמתך — דער קלימאקס פונעם סדר — האט מען אינגאנצן פארגעסן א סימן. הלל וואלט געמעגט צעטיילט ווערן אין צוויי, מען זאגט דאך נישט בלויז הלל, נאר אויך פסוקי דזמרה. חסל סידור פסח, ויהי בחצי הלילה, אחד מי יודע, אדיר היא, חד גדיא, אלע זאגט מען זיי ווירקליך שוין נאכן הלכה’דיגן סדר, זיי זענען אבער הייס אריינגעבאקן אין אונזערע פסח’דיגע הערצער נישט ווייניגער ווי אלע אנדערע חלקים פון די הגדה, קומט זיך זיי מער ווי א כל הנעריםדיגער נרצה.

געווען טאקע אנדערע וועלעכע האבן זיך פארמאסטן מיט פלייזא’ן צו מאכן אייגענע פראגראם נעמען. איבער צען אנדערע פראגראמען זענען פאראן, מיר איז באקאנט צוויי פון זיי. פון ר’ דוד אבודרהם, וועלעכער האט געלעבט אביסל נאך פלייזא’ן, און פון ר’ שלמה חזן מאנקונא, נאך אביסל שפעטער. זייערע סימנים שטימט גוט אין ראשי תבות, עס ווערט כאילו א פסוק. אלע האבן זיי אבער דעם זעלבן פראבלעם ווי דער ארגינאלער. וועל איך שוין בלייבן מיט פלייזא’ס, עס איז מיר באקאנט, קלינגט מיר גוט אין די אויערן, נאסטאלגיש, און פסח’דיג. און צו דערצי גראמט עס זיך שיין:

קדש ורחץ, כרפס יחץ, מגיד רחץ.
מוציא מצה

מרור כורך, שולחן עורך, צפון ברך.
הלל נרצה