די אומדערוואַרטע הצלחה פֿונעם סאַטמערער בדחן, פינקי וועבער

The Astonishing Success of the Satmar Badchan, Pinky Weber

פֿון יהושע כּהנא

שוין איבער צוויי צענדליג יאר איז „פינקי וועבער‟ א באקאנטער לעגענדארער נאמען אין וויליאמסבורג, א כאריזמאטישער אויפטרעטער און אן איש-אשכולות, א מאן מיט כלערליי טאלאנטן. זיין פאך איז בדחנות, אבער נישט ווי דער אמאליגער שטעטלישער, נאר ווי א חשובער קאריערע מיט אלע טאלאנטן באגלייט.

נאכן טרייבן קאטאוועס מיט א געשליפענער צינג גראמט ער אויף דברי כיבושין, װערטער װאָס אינספירירן מענטשן צו טאָן תשובה. ער טוט עס אלץ מיט א מוזיקאלישן חוש. ער האט באאיינפלוסט א נייעם גייסט אין דעם חסידישן בדחנות סטיל נאכן חורבן: אויסצורופן דברי כיבושין אויף א דראמאטישן און מוזיקאלישן שטייגער באגלייט מיט אינסטרומענטאלע קלאנגען, אנשטאט די ביז דעמאלסדיגע היימליכע „נוסח’דיגע‟ גראמעריי וואס קלינגט האלב געזאגט האלב געזונגען. פינקי איז אבער נישט נאר א פראמינענטער גראמער און בדחן, נאר אויכעט א וועלטס בארימטער קאמפאזיטער. זיין נאמען איז באקאנט איבער דער וועלט ביי יעדן וואס ווייסט אביסל וועגן רעליגיעזער אידישער מוזיק. 

איך האב מיטגעהאלטן די יארן ווען פינקי איז צוביסלעך געווארן מער און מער בארימט. איך בין אליין נישט קיין וויליאמסבורגער, אבער איך האב מיך מיט זיי געדרייט אין מיינע צענער־יארן. די ישיבה בחורים האבן אנגעהויבן רעדן און פארגעטערן א נייעם בדחן, איינער וואס דער דור האט נישט געהערט ביז איצט. נייע גראם־ווערטער, א ברייטער אויסוואל פון פארצייטישע מוזיקאלישע ניגונים, גאר ווארעמע מעשיות, א שטימע מיט פרעכטיקע מוזיקאלישע הארמאניעס, באגלייט מיט די קלאנגען פון דעם מוזיקאנט אויפן סינטעזאטאר (אן עלעקטראנישן אינסטרומענט). בחורים פלעגן הערן זיין בדחנות און דורכגעווייקטע גראמען און זיך דאס איינחזרן בעל פה. פינקי איז געווארן דער יאסעלע ראזנבלאט פון בדחנישע גראמען. 

פינקי איז א „סאטמארער באטשי‟ (א באלעבאטישער אונגארישער מענטאליטעט וואס כאראקטיזירט אפענער ארויס געבן הרגשים און זעלבסעהרע). די באבאווער, מיטן גאליציאנער שניט, האבן דעם סאטמארער שטערן נישט געקענט אראפשלינגען, א גראמער מיט א נגינישן טעם האט דאך געהערט צום גאליציאנער חדר. וויצלעך — דאס יא. וויצלער זענען די רומענער אונגארישע געווען ביים אויבן אן: חיים מענדל, יענקל מילער, און די משפחת שטויבער. אבער די מבינות פון קינציגע דברי כיבושין פארפלאכטן מיט פתגמין (קינציגע אויסצוגן און גמטריאות) און שיינע נגינה, דאס האט געהערט צו באבאוו, ווי למשל ר’ שאול הוטערער ז”ל, און פון א דור שפעטער — ר’ שלום קעסלער, א קלאסישער גראממייסטער וואס איז פארגעטערט געווארן אין באבאוו.

פון גרויס אויפברויז און קינאה אויף דעם יונגן אונגארישן גראמער האבן טייל באבאווער יוגנטלעכע אנגערופן דעם פינקי וועבער, „פינקי וועפער‟. „וועפער‟ אין גאליציע לשון מיינט אפגעניצט און לאנגווייליג, כאטש אלע וועלן מוזן מודה זיין, אז פינקי’ס גראמען זענען דער היפוך פון אפגעניצט און לאנג ווייליג.

א נייע עפאכע פון גראמעריי איז אפיר געקומען. פון היינט דארף אויכעט א סאטמארער און וויזניצער בדחן קענען פיוט און נגינה. פינקיס סטיל איז אבער אנדערש פון די באבאווער, ער האט עס „פאראונגארישט‟. אנשטאט די באבאווער רמזימלעך און גמטריאות, איז ער פיל מיט „הספדים‟, כדי ארויסצורופן טרערן פון די מחותנים לויטן געשמאק פונעם אונגארישן הארץ.

און אט קומט פינקי אפיר מיט נאך א טאלאנט, פון א גראמער אין די אידיש וועלט, איז ער געווארן א קאמפאזיטאר, אדער ווי מען רופט עס אין ישראל, א מלחין, וואס פארפאסט ניגונים פאר דער גאנצער אידישער וועלט. אויף די פוסטריט פון יוסי גרין האט ער פארפאסט ניגונים אויף גמרות און מדרשים, אבער אויכעט אויף אידישע גראמען. באזונדער בארימט איז ער געווארן מיטן שאפן ניגונים וועגן גלות און גאולה, וועגן ירושלים און בענקשאפט, אויף אן אופן וואס פאסט פאר א מוזיקאלישער פארשטעלונג.

עס איז נישט צום גלייבן ווי ווייט די ניגונים פונעם היימישן פינקי זענען אנגעקומען. ביים אנהייב האב איך געקלערט, שוין, א גוטער גראמער פון א וויליאמסבוגער געשמאק. אמת, ער איז א קוואל פון נגינה און אינהאלטסרייכע זאפטיגע גראמי כיבושין, אבער פארט אונגאריש, וועמען אין דער „גרויסער וועלט‟ וועט אינטערעסירן זיין באטשי געשמאק?! און וועגן זיינע קאמפיזאציעס, יא, א פאר פון זיינע חברים פון ישיבה — די מוזיקער אייזיק האניג און מיכאל שניצלער — זענען געפעלן געווארן אויך זיינע אויפגעקומענדיקע ניגונים, איז אים געלונגען צו צייגן זיך פאר זיינע חברים אויך מיט א פאר קאמפיזאציעס. 

בשום אופן האב איך נישט געגלייבט אז פינקיס טאלאנט וועט צוציען אינטערעס מחוץ די וויליאמסבורגער ראמען. וואס קען שוין א טאלאנט, פארערט דורך א געזעלשאפט פון מוזיק עם ארצים מיט א בלינדער זעלבסשעצונג, צוגעבן צו דער „עכטער‟ מוזיקאלישער וועלט וואו מען שפילט ריכטיגע מוזיק דורך אראנזשירונגען מיט נאטן פאר די „לעגיטימע‟ זינגערס. 

אבער די מציאות האט געזאגט מער ווי אלעס, דער נייער מוזיק העלד פון וויליאמסבורג האט באוויזן צו באאיינדרוקן די געזעלשאפט מחוץ די ארטיגע ראמען. שוין זיינע ערשטע ניגונים זענען געווארן ווילד פארשפרייט, דער לעבעדיגער „ותבנהו מהרה‟ דורך אייזיק האניג, „דער הארציגער ליכטעלע‟ דורך מכאל שניצלער, און באלד דערויף „תפילה לעני‟ דורך נישט קיין אנדערער ווי מרדכי בן דוד. פינקי האט דורכגעבראכן די „אלטוועלטליכקייט‟. 

מיכאל מיט אייזיק — די ערשטע קליענטן פון זיינע ניגונים — זענען אליין געווארן וועלטליכע שטערן, און איינס נאכן אנדערן האט פינקיס נאמען אנגעהויבן דערמאנט צו ווערן אין אלבומען, אין עברית און ענגליש. לחן: פינקי ובר [געשאפן פון פינקי וועבער] — א שטייגער ווי עס וואלט געווען א מאדערנער קאמפאזיטער מיט א כזית יארמולקע. דער „ליכטעלע‟ ניגון איז געווארן א גלאבאלער מעלאדיע פאר א חזן צו זינגען אויף די „ממקומך‟ ווערטער ביים שבתדיגן קדושה; „תפילה לעני‟ גאר א התנחלות ניגון (אוי געוואלד, א סאטמארער ניגון איז געווארן ממש א ציונישער סימבאל!) ווער רעדט ווען פינקי’ס רחם דורך יעקב שוואקי איז ארויס, עס האט איבערגעקערט א וועלט, דאס איז געווען דער פאפולערסטער ניגון זיך אויסצוגיסן דאס הארץ, סיי צווישן חסידים, סיי ביי ליטוואקעס, און סיי ביי מזרחיסטן. 

פינקיס א ניגון, גלייך ווי ביז יעצט יוסי גרין’ס א ניגון, האט זיך אנגעהויבן אידענטיפיצירן אמבעסטן מיט דער מוזיק פון דער ברייט בארימטער משה לאופער, וואס האט ביז יעצט זיך אמבעסטן אידענטיפיצירט מיט א ניגון פון יוסי גרין. לאופערס זיסע פידלעך אריינפיר אויף פינקיס א ניגון איז געווארן א קלאסיק, ווי באשאפן צום ניגון. דער באקאנטער מאדערנער חרדישער מוזיק-ראדיא פערזענלעכקייט מנחם טאקער לויבט ביזן הימל אויף עברית פינקיס ניגונים און קען פון זיי גאר נישט זאט ווערן: „ער איז דער בעסטער קאמפאזיטאר פון אלע צייטן,‟ זאגט ער מיט עקסטאז. זינגער פון כל מיני קרייזן און ערטער — גערער, בעלזער, ליטוואקעס, מאדערנע, די פון פראנקרייך, בעלגיע, ארגענטינע, און אוודאי פון ארץ ישראל, אלע קלאמערן זיך נאך פינקיס ניגונים וואס זענען די אויבנאן פון קאנצערט זאלן.

דערווייל זיצט פינקי ווייטער אין זיין וואוינונג אין וויליאמסבורג ווי אין די אמאליגע יארן, דרייט זיך אין די זעלבע גאסן, קויפט אין די זעלבע גראסעריס, גראמט און בדחן’ט ווייטער ביי וויליאמסבורגע חתונות און זיינע ערשטע אנהענגער אין וויליאמסבורג זענען היינט אוודאי שטאלץ אז די וועלט אנערקענט זייער שטעטלס העלד, אלע זעען איין וואס „אונזער‟ פינקי קען.