ס׳איז נישט גענוג צו לערנען בלויז פּראַגמאַטישע סעקולערע לימודים

Teaching Only Pragmatic Secular Subjects Is Not Enough

פֿון ואיה וענה

איך האב תמיד הנאה צו ליינען די ארטיקלען אויף „אידיש מיט אן אלף‟ פון מיין חבר בן זומא, און על פי רוב בין איך אויך מסכים מיט דעם וואס ער שרייבט, אבער נישט אלעמאל. אין א לעצטיגן ארטיקל, למשל, האט ער געשריבן וועגן איינפירן סעקולערע לימודים אין די חדרים, באשטימענדיג אינעם קעפל: „סעקולערע לימודים — יא, אבער בלויז די פראגמאטישע‟. זעט איר, מיט דער באהויפטונג האב איך נאר טיילווייז מסכים געווען. דאס הייסט, מיטן טייל פון „סעקולערע לימודים — יא‟ בין איך הונדערט פראצענט מסכים, אבער מיטן טייל פון „בלויז די פראגמאטישע‟ בין איך נישט מסכים… איך וועל דערקלערן פארוואס.

בן זומא האט געשריבן אז יעדער לימוד וואס ברענגט נישט קיין דירעקטן נוצן פאר׳ן מענטש איז נישט וויכטיג צו לערנען. מיר דאכט זיך אבער אז דער אמת איז דוקא פארקערט. פראגמאטישע לימודים מוז מען טאקע לערנען, אבער מיט דעם זענען מיר נאכנישט בעסער פון די חיות אין וואלד. וואס ס׳שטעלט אוועק אונזער מענטשהייט זענען דוקא די לימודים פון „די גייסט וויסנשאפט‟. דאס הייסט, געאגראפיע, היסטאריע, ליטעראטור, פאעזיע, קונסט, אאז”וו. ס׳איז מיר א חידוש אז בן זומא האט פארזען די וויכטיגקייט פון די הומאנישע לימודים פאר דער מענטשליכער נשמה.

בכלל האב איך לחלוטין נישט פארשטאנען פארוואס בן זומא האט אפגע׳פסק׳עט אז געאגראפיע איז פון די נישט-וויכטיגע, אומפראגמאטישע לימודים. איז דען א מענטש נישט געבוירן אינעם קאנטעקסט פון ביליאנען מענטשן ארום אים וואס האבן א פארדעם און א נאכדעם? איז דען שייך צו זיין א מענטש, אפילו בלויז פונעם פראגמאטישן בליק, אן דעם וואס מ’זאל פארשטיין די אלף-בית פון דער געזעלשאפט ארום אונז? נישט בלויז דארף מען קענען געאגראפיע, נאר מ’דארף אויך קענען כאטש אן אויבערפלעכליכע געשיכטע פון די אלע מקומות.

קען זיין אז ס’איז נישט וויכטיג צו וויסן וואו טאנזאניע געפינט זיך, אבער די האפענונג איז אז מ׳זאל כאטש וויסן וועגן פיל אנדערע שטעט און לענדער. ס’וואלט נישט געשאדט צו קענען די פאָן פון וויכטיגע לענדער, און הלואי זאל מען קענען זייערע הימנעס אויך. געאגראפיע איז נישט בלויז וועגן לענדער, נאר אויך וועגן קאנטינענטן און אקעאנוסן. געאגראפיע איז וועגן אינזלען, האלבע אינזלען, גאלפן און ים־שטראמען. געאגראפיע איז וועגן בערג און טאלן, וועלדער און מדבריות. די אידישע געשיכטע אליין איז נישט מעגליך צו וויסן אן דעם וואס מ׳זאל קענען די צורה פון די וועלט ארום.

מאטעמאטיק האט בן זומא אויך באשטימט אלס אומוויכטיג, אבער אן מאטעמאטיק איז נישט מעגליך זיך צו באקענען מיט דער פיזישער וועלט. די גאנצע וויסנשאפט איז באזירט אויף מאטעמאטיק, און ווען גאט האט אוועקגעשטעלט די וועלט האט ער זי באשאפן אויף די יסודות פון אלגעברא און געאמעטריע. אדרבא, זאלן אונזערע קינדער זיך באקענען מיט דער „גייסט וויסנשאפט‟ פון איין זייט, „מאטעמאטיק‟ פון דער אנדערער זייט, און דערנאך וועלן זיי קענען אויסקלויבן צי זיי האבן מער ליב א קאריערע אין הומאנישע שטודיעס אדער אין וויסנשאפטליכע־מאטעמאטישע שטודיעס.

איך וויל דערמאנען פאר בן זומא אז שיבת ציון אין אונזער צייט איז אויסגעפירט געווארן דורך אזעלכע וואס האבן אפגעשאצט די כוחות פונעם מענטש און פארשטאנען אז אזא שווערער פראיעקט קען דערגרייכט ווערן. אט די אנערקענונג אינעם חשיבות פונעם מענטש קען נישט קומען פון לערנען בלויז פראגמאטישע לימודים. די השראה, די אינספעראציע, אויף צו בויען דאס לאנד פונדאסניי איז געקומען פון פאעזיע און ליטעראטור, אנגעהויבן פון דער שירת התנ”ך, אריבער צו דער שירה פון די משוררי ספרד, ביז צו די שפעטערע העברעאישע משוררים פון דער נייער צייט. דאס אלץ שטעקט אינעם פסוק פון ספר בראשית „מלאו את הארץ וכבשוה‟, וואו גאט האט באפוילן דעם מענטש איינצונעמען די וועלט. און דאס דערקענט מען נאר אין די הומאנישע, לכאורה אומפראקטישע, שטודיעס.

ס’איז אודאי וויכטיג צו לערנען די פראגמאטישע לימודים, אבער ווען דער מענטש איז געדעקט מיט די יסודות פון מאטעמאטיק, שפראך, געאגראפיע, און וועלטליכע געשיכטע, איז ער ממילא מאביליזירט מיט מענטשליכע כוחות וואס הייבן אים אויף העכער פון סיי וועלכע גרעניצן און ער קען דעמאלט אייננעמען וועלטן. ווען עמיצער זאל שטיין פאר אן אויסוואל צו נעמען א שנעלן קורס אין „אקאונטינג‟ (חשבון־פירעריי) אדער „קאמפיוטער פראגראמירונג‟, וואלט איך אים גע’עצה’ט צו לערנען דוקא א פאך וואס נעמט אין זיך אריין א טיפע באקאנטשאפט אין דער „גייסט וויסנשאפט‟ אדער „פיזיק‟, וויבאלד דאס וועט אים אויסברייטערן די האריזאנטן און אים שטעלן פנים אל פנים מיט די וואונדער פון דער וועלט. נאר אפילו ווען מ’וועט זיך נישט אויסקלויבן א קאריערע אין אזעלכע געביטן, איז כאטש וויכטיג אז מ’זאל עס האבן געהערט אמאל אין חדר…

צו וויסן די נעמען פון אלגעמיינע שרייבער, פון טויזנטער יארן צוריק ביז היינט, אדער צו וויסן די געשיכטע פון קונסט און די נעמען פון באקאנטע קינסטלער פון דער רענעסאנס תקופה ביז היינט, איז אפשר נישט דירעקט פארבונדן צו א פראגמאטישן בענעפיט, אבער דער תועלת דערפון אינעם לאנגן טערמין פאר דער מענטשליכער נשמה און דאס געשטעל פון דער פערזאן איז נישט מעגליך אונטערצושאצן. דוקא פון אזעלכע ידיעות, האנט ביי האנט מיט א רייכער באקאנטשאפט אין תורה און אידישקייט, וועלן ארויסוואקסן ריזן פאר אונזער פאלק.