„טאַטע־מאַמע: ס‘איז אײַער שולד‟

It‘s Your Fault, Mom and Dad

פֿון אַרי מאַנדעל

אַרי מאנדעל איז אויפגעוואַקסן חסידיש אין מאָנסי, ניו־יאָרק, און איז שפּעטער אַוועק פֿון אָרטאָדאָקסישקייט. ער האָט געדינט אין דער אַמעריקאַנער אַרמיי, און איז הײַנט א סטודענט אינעם „ניו־יאָריקער אוניווערסיטעט‟. אין זײַן פרײַער צײַט טיילט ער דעות פֿאַר חסידים. דאָס איז זײַן ערשטער אַרטיקל אויף ייִדיש.

---

לאָמיר זאָגן דעם אמת: איך בין קיינמאָל נישט געווען קיין חסיד. כ׳האָב אויסגעזען ווי אַ חסיד, כ׳האָב גערעדט ווי אַ חסיד, איך האָב אַפֿילו ליב געהאַט צו זײַן אַ חסיד, אָבער איצט, קוקנדיק צוריק, קען איך זיכער זען, אַז איך בין קיין עכטער חסיד קיינמאָל נישט געווען.

בײַ אונדז פֿלעגט מען זאָגן „איך וויל וועלן,‟ און אַזוי וואָלט איך מסביר געווען מײַנע געפֿילן אַרום דעם זײַן חסידיש (און פֿרום בכלל). ווען איך פֿלעג גיין אויף טישן און פֿאַרברענגענס ווי אַ קליין קינד, פֿלעג איך באַטראַכטן פֿאַרוווּנדערט ווי הונדערטער אָדער טויזנטער מענטשן ווערן פֿאַרכאַפּט אין התבודדות און זיך איבערנעמען מיט התלהבֿות, און נישט פֿאַרשטאַנען פֿאַר וואָס איך קען נישט שפּירן די זעלבע דבֿיקות. איך זאָג נישט, אַז איך האָב נישט הנאה געהאַט, אָבער ס׳האָט מיר קיינמאָל נישט פֿאַרכאַפּט דאָס האַרץ. איך האָב זיך אייביק געשפּירט ווי אַ שלעכטער ייִד פֿאַרן זײַן פֿאַרעקלט פֿון שריים, און נישט עסן דערפֿון באַהאַלטענערהייט.

איך פֿלעג זיך וווּנדערן: וואָס איז מיט מיר, אַז איך וויין נישט אינעם טונקלעניש מיט יעדן איינעם בײַ שלוש־סעודות. די מיקווה האָט מיך געמאַכט אומבאַקוועם, יום־כּיפּור איז מיר געווען נימאס, און פּסח איז בײַ מיר געווען אַ טירחא.

איך בין געווען אַ גלויביקער, אַ שומר־תּורה־ומצות, אָבער ס׳איז נישט געקומען פֿון האַרץ, כ׳האָב עס נישט געפֿילט אין די ביינער. איך האָב פּרובירט יאָרן לאַנג צו כאַפּן די התפּעלות, וואָס יעדער איינער אַרום מיר האָט עס געהאַט. ווען איך בין געווען בערך פֿינף יאָר אַלט, האָט דער ליובאַוויטשער רבי געמאַכט זײַן וועלט־באַרימטע האַנט־תּנועה צו מיר (און לאָמיר נישט רעדן וועגן די צענדליקער דאָלאַרן, וואָס איך האָב באַקומען פֿון אים). בײַ די דרײַצן יאָר בין איך געווען בײַם ניקלסבורגער רבי אין אָפֿיס גאַנץ אָפֿט, אַדורכצושמועסן מײַנע דרײַצן־יעריקע אַנגסטפֿולע השׂגות. בײַ די פֿערצן און פֿופֿצן פֿלעג איך פּראַווען שבת אין „מתיבתא בית בנימין‟ אין סטאַמפֿאָרד, קאָנעטיקוט (דער „האַרוואַרד‟ פֿון די ליטווישע ישיבֿות) צו זען, וואָס די ליטווישע פֿאַרקויפֿן. בײַ די זעכצן בין איך געווען אַ בן־בית בײַם הײַנטיקן וויזשניצער רבי פֿון בני־ברק, און איך האָב פֿאַרברענגט יאָרן אין דעם קאָסאָנער הויף. איך האָב הנאה געהאַט אין די אַלע פּלעצער, אָבער ס׳איז קלאָר, אַז זיי האָבן נישט געמאַכט קיין רושם אויף מיר.

פֿאַרשטייט זיך, אַז איך האָב דעמאָלט נישט פֿאַרשטאַנען, אַז איך האָב עפּעס געזוכט — איך האָב געמיינט, אַז איך בין פּשוט נײַגעריק. אָבער עס מוז זײַן אַ סיבה פֿאַר וואָס איך האָב גענוצט מײַנע עלטערנס שׂכר־לימוד צו פֿאָרן אויף טישן און מקומות־הקדושים אַרום ישׂראל; אָבער אַנשטאָט צו דאַווענען אָדער זאָגן תּהילים בין איך געווען פֿאַרנומען מיט אָפּכאַפּן בילדער. פֿאַר וואָס, קומענדיק קיין ישׂראל צום ערשטן מאָל, בין איך גלײַך געפֿאָרן צום כּותל, נאָר זיך צו וווּנדערן? פֿאַר וואָס בין איך בכלל נישט נתרגש געוואָרן? אויב איך שפּיר נישט דעם באַשעפֿערס בליק דאָ, וווּ וועל איך אים יאָ שפּירן?! אפֿשר איז עס געווען מײַן פּינטעלע כּופֿר, אָדער אפֿשר האָט מײַן טאַטע נישט געטראַכט פֿון צדיקים, ווען ער האָט געברויכט, אָבער עפּעס האָט נישט געטויגט גלײַך פֿון אָנהייב.

איך האָב אַן אַנדער סבֿרה.

איך מיין, אַז די רבנים זײַנען גערעכט. איך מיין, אַז פֿרעמדע השפּעות זײַנען סם־המוות צום פֿרומען מוח און אויסזען. אַפֿילו דאָס קלענסטע לעכל אין די פּסיכאָלאָגישע געטאָ־ווענט קען אַרײַנלאָזן טרייפֿענע השׂגות, און צוביסלעך פֿאַרדאָרבן די גאַנצע סיסטעם. מײַנע עלטערן זײַנען אייביק געווען מער־ווייניקער געוויינטלעכע חסידישע עלטערן, אָבער זיי האָבן אַדורכגעלאָזט געוויסע זאַכן צווישן די שפּאַלטן, און דורך זיי האָבן מיר באַקומען בליקן פֿון דער פֿרעמדער וועלט אַרום אונדז.

פֿילמען זענען געווען שטרענג פֿאַרבאָטן, אָבער זיי האָבן געשפּילט אַלבאָמען, וואָס אונדזערע חסידישע חבֿרים וואָלטן נישט געקענט משׂיג זײַן. דעני קעי, דראַמאַטישע שפּילן פֿון מאַרק טוויינס מעשׂיות, קאַסעטן פֿון The Wizard of Oz, Star Wars, און אַ סך אַנדערע. מיר האָבן אויך געשפּילט אַ סך פֿרומע מוזיק: שמואל קונדאָ, לייבעלע ווײַנשטאָק און ייִדישע שפּילן, אָבער צווישן זיי האָבן מיר זיך צוגעהערט צו The Legend of Sleepy Hollow, „דעם מלכס נײַע קליידער‟, און „פּיטער און דער וואָלף.‟

ס׳רובֿ פֿון אונדז האָבן ליב צו לייענען, און אונדזערע עלטערן האָבן דאָס מחזק געווען, אָבער גלײַך ווי אַלע חסידים, וואָס מיר האָבן יאָ געמעגט לייענען איז געווען שטאַרק קאָנטראָלירט און צענזורירט. אונדזערע לייען־ברירות זײַנען געווען עטוואָס ברייטער ווי בײַ אונדזערע חבֿרים. צווישן „די טשירי בים בענד‟, „די פֿאַרלוירענע קינדער פֿון טאַרשיש‟ און דער סעריע „רוח עמי‟ האָבן מיר געלייענט The Rise and Fall of the Third Reich, אַ טויזנט־בלאַטיקער באַנד וועגן דער לאָדזשער געטאָ (נישט געשריבן געוואָרן דורך אַ הײמישן ייִד!) און National Geographic מיט אַ סך בלעטער אַרויסגעריסן.

נישט נאָר חרדים פּלאָגן זיך מיט דעם. דורכויס די רעליגיעזע וועלט שרײַען גלחים און אימאַמס קעגן די דרויסנדיקע השפּעות. פֿיל עקספּערטן האָבן געשריבן, אַז די גרעסטע סכּנה פֿאַרן ראַדיקאַלן איסלאַם זענען נישט די אַמעריקאַנער באָמבעס און קוילן, נאָר סאַטעליט־„דישעס‟, וואָס געפֿינען זיך איבעראַל אינעם מיטעלן מיזרח.

גיי אַרײַן אין אַ קירכע אויף אַ גרינעם זונטיק, און דו וועסט הערן דעם פֿרישסטן דרשענען קעגן די סכּנות פֿון פּאָרנאָגראַפֿיע־אַדיקציע (אַ רעליגיעזע דערפֿינדונג) און פֿאַרשידענע אַנדערע תּאוות און שרעקעדיקע זאַכן אויף דער אינטערנעץ, וואָס וואַרטן אַוועקצוכאַפּן דײַן נשמה. דער משל פֿון „סעקס, דראָגס און ראָק און ראָל‟ מאַכט אַ סך מער קאַליע, ווי פֿרעמדע אַרמייען.

איך בין נישט געווען קיין נאַר, אָבער איך בין זיכער געווען אַ נאַיִוו, פֿאָלגנדיק קינד. ס׳האָט גענומען יאָרן ביז איך האָב אָנגעהויבן צו פֿרעגן „פֿאַר וואָס?‟, און צו אינוועסטיגירן אַלעס, וואָס מע האָט מיך געלערנט. איך האָב געדאַרפֿט וויסן, אַז עס עקזיסטירט אַ גאַנצע וועלט אַרום אונדז, אָבער מיטן קאָנטראָל אויף אונדז אַלע, און מיט מײַן אייגענעם חשק צו זײַן אַ פֿײַנער נאָרמאַלער בחור/ייִד, בין איך געווען גאַנץ פּשוט, אַפֿילו מיט די פֿאַרשידענע השפּעות, וואָס איך האָב אײַנגעזאַפּט דורך די יאָרן.

צום שטאַרקן פֿאַרדראָס פֿון מײַנע עלטערן, האָב איך געירשנט מײַן כאַראַקטער פֿון זיי, אַרײַנגערעכנט די פּראָבלעמאַטישע זאַכן. פֿון מײַן טאַטע האָב איך געלערנט ווי צו זײַן אַנדערש און זעלבשטענדיק, און זיך נישט צו שעמען דערמיט. בשעת אונדזערע חבֿרים און שכנים זענען געפֿאָרן צו „ווײַאָלאַ פּאַרק‟ אָדער „סיקס־פֿלעגס‟ פֿאַר חול־המועד, האָט אונדז מײַן טאַטע געשלעפּט צום „מוזיי פֿון נאַטירלעכער געשיכטע‟, Liberty Science Center, אָדער צו אַ „כּישוף‟־געשעפֿט אין מאַנהעטן. מיר האָבן נישט פֿאַרשטאַנען צו פֿיל, און ער פֿלעגט אונדז אָפֿט פֿאַרדרייען דעם קאָפּ מיט בויך־סבֿרות אַרום דער אָפֿענער כּפֿירה, אָבער עפּעס האָט זיך אײַנגעזאַפּט. ווען מײַן ראָש־ישיבֿה האָט זיך אָפּגעפֿרעגט צו מײַן מאַמע, אַז „די מאַנדעלס זענען צו זעלבשטענדיק‟, האָט זי נישט פֿאַרשטאַנען, פֿאַר וואָס דאָס איז אַ שלעכטע זאַך.

בײַ אונדזער שבת־טיש, אַזוי ווי ס׳רובֿ חסידישע שבת־טישן, איז געווען די געוויינטלעכע זמירות, דבֿרי־תּורה און שמועסן וועגן דער פּרשה פֿון דער וואָך; אָבער אַנדערש פֿון אַנדערע חסידישע משפּחות, האָבן מיר אויך גערעדט וועגן נײַעס און פּאָליטיק. מײַן טאַטע, אַ דוקעניאַק און דער איינציקער דעמאָקראַט אין דער געגנט, פֿלעגט פּרובירן מסביר זײַן, פֿאַר וואָס דאָס שטימען פֿאַר הילערי קלינטאָן איז נישט אַזוי צעדרייט ווי ראָש לימבאַו האָט געטענהט; אָדער פֿאַר וואָס מיר קענען נישט איגנאָרירן די אָרעמע כינעזער קינדער, וואָס מאַכן אונדזערע ביליקע אונטערוועש, אָדער פֿאַר וואָס די „שוואַרצעס‟ זענען גאָרנישט אַנדערש פֿון אונדז, נישט קיין חילוק, וואָס מע זאָגט אין ישיבֿה.

איך בין נישט געגאַנגען זוכן קיין אויסוועגן. איך האָב געגלייבט אין גאָט, און איך בין געווען צופֿרידן און באַקוועם ווי אַ חסידישער ייִד. ווען איך האָב פֿאַרלוירן די אַרבעט, האָב איך מיך נישט געזאָרגט. איך האָב מיך אַפֿילו נישט געוואַגט צו עסן חלבֿ־סתּם פֿאַר דעם, וואָס איך האָב אויפֿגעהערט צו גלייבן אין גאָט, אָבער די השפּעות האָבן צוגעלאָזט, אַז איך זאָל נאָכגיין די ראיות, ווי עס זאָלן נאָר פֿירן. ס׳רובֿ חסידים און פֿרומע ייִדן וואָלטן אַנטלאָפֿן פֿון די שאלות אין אמונה, וואָס איך האָב געטראָפֿן, אָדער צום ווייניקסטן געפֿרעגט זייער רבֿ, און געגלייבט און געפֿאָלגט וואָס ער האָט אָנגעזאָגט, און פֿאַרגעסן פֿון דער גאַנצער זאַך. אָבער איך האָב נישט אויפֿגעהערט צו זוכן און פֿרעגן, וואָס האָט צום סוף צוגעברענגט, אַז איך בין אין גאַנצן אַראָפּ פֿון דרך.

דער מוסר־השׂכל דאָ איז, אַז דו מוזסט דריקן אויף דײַנע קינדער. דו מוזסט אַרויסקוועטשן פֿון זיי יעדן טראָפּן נײַגעריקייט, זעלבשטענדיקייט, אָדער ח״ו אינטערעס אין די ענינים, מחוץ פֿון תּורה און ייִדישקייט. שטעל דיך נישט אָפּ אויף קלייניקייטן, אַזוי ווי די ליטווישע טוען, דער רבינו־של־עולם וועט דיר פֿאַרגעבן פֿאַרן דאַווענען איין מינוט נאָך „סוף זמן קריאת שמע‟, אָדער פֿאַרן עסן אַ ברעקל ווייניקער מצה פֿון דער „חזון איש שיעור‟. פּרוביר אויך נישט צו טאַנצן אויף צוויי חתונות אַזוי ווי די מאָדערן־אָרטאָדאָקס, טוען.

תּורה ומדע איז געווען פֿײַן און ווויל „אין דער היים‟, וווּ „מדע‟ האָט געמיינט צו זײַן דעם שטעטלס וואַסער־טרעגער אָדער בעל־עגלה. די ערשטע חסידים האָבן דאָס אײַנגעזען מיט הונדערטער יאָר צוריק, אָבער זיי האָבן זינט דעמאָלט פֿאַרלוירן דעם וועג. אַ טעלער קוגל, אַ געשמאַקער ניגון, אַ שיינע שבת־סעודה, אַ טיש אָדער פֿאַרברענגען מיט גענוג און נאָך משקאָות, אַזוי האַלט מען אָן מיט ייִדישקייט. אַלע „פֿאַר וואָס‟ קשיאות ווערן געענטפֿערט מיט אַ שטרענגן, „ווײַל אַזוי האָט דער באַשעפֿער געוואָלט‟, און אַלע פֿילאָזאָפֿישע, היסטאָרישע אָדער וויסנשאַפֿטלעכע שאלות זענען שטרענג פֿאַרבאָטן.

בשום־אין־אופֿן נישט צולאָזן קיין „מאָוויס‟ (פֿילמען), אָדער מוזיק מער „דזשעזי‟ פֿון מיכאל שניצלער; און אַפֿילו ער איז קוים, קוים כּשר…

קיין שום ביכער, וואָס זענען אַפֿילו אַ ביסל פּראָבלעמאַטיש, און פֿאַרשטייט זיך, נישט קיין שום ראַדיאָ. ווען איך האָב באַקומען מײַן „דרײַווערס לײַסענס‟ (בל׳׳עז פֿאָר־ליצענץ) (בײַ די אַכצן יאָר, האָב איך געמוזט, קודם, חתונה האָבן), האָב איך אָנגעהויבן זיך צוצוהערן צום ראַדיאָ צום ערשטן מאָל, און די מוזיק צווישן דעם רעדן האָט מיך צוגעוווינט צו דער גוייִשער מוזיק — מאַך נישט דעם זעלבן טעות! נישט קיין טעלעוויזיע, אינטערנעץ, צײַטונגען, אָדער מאַגאַזינען. נישט גיין צום „לײַברערי‟ (ביבליאָטעק), נישט באַנוצן זיך מיט קיין עפֿנטלעכע טראַנספּאָרטאַציע, ווען מעגלעך (פּריצותדיקע בילדער, זינגערס און גויים! רחמנא ליצלן!), און זיכער נישט קיין שום סעקולערע דערציִונג.

מײַן טאַטעס דוגמה פֿון טרייף איז אייביק געווען Haagen Dazs. נישט בייקאָן, נישט שרימפּ (ראַקל), נישט קיין „טשיזבורגער‟ אָדער „פּעפּעראָני פּיצע‟ — Haagen Dazs! ווײַל עס האָט אַ הכּשר פֿון OU-D. דו ביסט אינגאַנצן אַרײַן אָדער אינגאַנצן אַרויס, נישטאָ קיין האַלבע מעשׂיות. ס׳איז נישטאָ אַזאַ זאַך ווי האַלבוועגס טראָגעדיק, און ס׳איז נישטאָ אַזאַ זאַך ווי האַלבוועגס חסידיש.

איך מאַך נאָר אַ האַלבן וויץ.