אַ זשורנאַל וואָס האָט זיך ניט „אַראָפּגעלאָזן‟ צו די מאַסן

A Journal that Didn’t Lower Its Standards for the Masses

פֿון גענאַדי עסטרײַך

מיט 90 יאָר צוריק, אין סעפּטעמבער 1924, איז אַרויס דער סאַמע ערשטער נומער פֿון דעם ייִדישן ליטעראַרישן זשורנאַל „די רויטע וועלט‟. געשען איז עס אין כאַרקאָוו, וואָס איז דעמאָלט געווען די הויפּטשטאָט פֿון אוקראַיִנע. אין צאַרישן רוסלאַנד איז די שטאָט געווען מחוץ דעם תּחום-המושבֿ, אַזוי אַז קיין גרויסע ייִדישע באַפֿעלקערונג האָט דאָרטן פּשוט ניט געקענט זײַן. אָבער בעת דער ערשטער וועלט-מלחמה, ווען די רעגירונג האָט כּמעט אָפּגעשאַפֿן דעם תּחום, האָבן אין דער שטאָט זיך באַזעצט טויזנטער ייִדן. נאָך מער געוועזענע תּושבֿים פֿונעם תּחום זײַנען אַהין געקומען נאָך דער רעוואָלוציע. אין יאָר 1923 איז שוין אין כאַרקאָוו געווען אַ גאַנץ היפּשע ייִדישע באַפֿעלקערונג: 74 טויזנט נפֿשות — כּמעט אַ פֿערטל פֿון דער היגער שטאָטישער באַפֿעלקערונג.

אָבער די גרעסטע ראָלע אין דער אַנטוויקלונג פֿון כאַרקאָוו ווי אַ צענטער פֿון ייִדישער קולטור האָט געשפּילט דער פֿאַקט, וואָס קיִעוו האָט ביזן יאָר 1934 פֿאַרלוירן דעם סטאַטוס פֿון דער סאָוועטיש-אוקראַיִנישער הויפּטשטאָט. אַזאַ שטראָף האָט מען אויף קיִעוו אַרויפֿגעלייגט פֿאַר זײַן „נאַציאָנאַליזם‟ בשעתן בירגערקריג. ווי אַ פּועל-יוצא, זײַנען אין כאַרקאָוו קאָנצענטרירט געוואָרן פֿאַרשיידענע צענטראַלע אינסטיטוציעס און אָרגאַניזאַציעס פֿון אוקראַיִנע. צווישן זיי זײַנען געווען אויך אַזעלכע, וועלכע האָבן זיך באַשעפֿטיקט מיט ייִדישער קולטור. באַזונדערס וויכטיק איז די שטאָט געוואָרן ווי אַ ייִדישער פֿאַרלעגערישער צענטער. ניט בלויז ביכער, נאָר אויך צײַטונגען און זשורנאַלן אויף ייִדיש האָט מען געגרייט אין כאַרקאָווער רעדאַקציעס און געדרוקט אין כאַרקאָווער דרוקערײַען.

דער זשורנאַל „די רויטע וועלט‟ איז געוואָרן די בעסטע סאָוועטיש-ייִדישע ליטעראַרישע צײַטשריפֿט. די מחברים, וואָס האָבן זיך אין אים געדרוקט, זײַנען אָפֿט מאָל געווען פּען-מענטשן, פֿאַרבונדן מיט דער טראַדיציע פֿון „קולטור-ליגע‟. די דאָזיקע „ליגע‟ האָט זיך באַוויזן אין קיִעוו אין יאָר 1918 און איז געוואָרן אַ מאָדעל פֿאַר ענלעכע קולטור-ייִדישיסטישע אָרגאַניזאַציעס אין אַ סך אייראָפּעיִשע שטעט, ווי אויך אין אַמעריקע. ווען די סאָוועטישע מאַכט האָט זיך פֿאַרפֿעסטיקט אין קיִעוו, האָט די „קולטור-ליגע‟ פֿאַרלוירן איר אומאָפּהענגיקייט, אָבער אייניקע קאָמפּאָנענטן אירע זײַנען פֿאַרבליבן טעטיק ביז די אָנהייב 1930ער יאָרן.

די שרײַבער פֿון דער סבֿיבֿה, וואָס זײַנען געווען אינספּירירט פֿון דער „קולטור-ליגע‟, האָבן בדרך-כּלל, בפֿרט אין די 1920ער יאָרן, זיך געהאַלטן וואָס ווײַטער פֿון די אַזוי-גערופֿענע פּראָלעטאַרישע שרײַבער. דער אונטערשייד צווישן אָט די צוויי שטראָמען — איז געווען אי עסטעטיש, אי אידעאָלאָגיש — אַ ממשותדיקער: די פּראָלעטאַרישע שרײַבער האָבן קודם-כּל געוואָלט דינען דער רעוואָלוציע. דער שאַפֿערישער קרײַז פֿון „קולטור-ליגע‟ איז אויך געווען געטרײַ דער רעוואָלוציע, אָבער די ליטעראַטן פֿון דעם דאָזיקן קרײַז האָבן ניט געוואָלט פֿאַרוואַנדלען זייערע ווערק אין רעוואָלוציאָנערער פּראָפּאַגאַנדע.

סײַ די פּראָלעטאַרישע שרײַבער און סײַ די שרײַבער פֿון „קולטור-ליגע‟ (און שפּעטער — פֿון „די רויטע וועלט‟) זײַנען געווען מפֿונקים, אָבער יעדע גרופּע האָט געהאַט אירע אייגענע איבערקלײַבערישע פּרינציפּן. די פּראָלעטאַרישע מחברים האָבן געשריבן פֿאַר די אַרבעטנדיקע מאַסן, פֿאַר האָרעפּאַשניקעס. זיי האָבן געהאַלטן פֿאַר נייטיק צו שאַפֿן רעאַליסטישע ווערק, דערצו זאָלן זיי זײַן צוטריטלעך פֿאַר די ניט באַזונדערס גוט געבילדעטע לײַט. „די רויטע וועלט‟ איז געווען איבערקלײַבעריש אין דעם זין, וואָס אירע מחברים האָבן זיך ניט „אַראָפּגעלאָזט‟ צו די מאַסן. אַדרבה, מע האָט געהאַלטן, אַז דער לייענער האָט געמוזט זיך „אויפֿהייבן‟ ביזן ניוואָ פֿון דער הויכער ליטעראַטור, געדרוקט אין דעם זשורנאַל.

אין דער אמתן, האָבן די שרײַבער פֿון ביידע שטראָמען געהאַט ווייניק לייענער. דער ערשטער נומער פֿון „די רויטע וועלט‟ איז אַרויס מיטן טיראַזש פֿון צוויי טויזנט עקזעמפּלאַרן. אין די קומענדיקע יאָרן האָט זיך דער טיראַזש געהאַלטן מער אָדער ווייניקער אַזאַ ווי אין דעם ערשטן יאָר 1924. וואָס שייך די פּראָלעטאַרישע זשורנאַלן, האָבן זיי געהאַט אַן ערך די זעלבע צאָל לייענער. אָפֿט מאָל זײַנען דאָס געווען די זעלבע יחידים אָדער ביבליאָטעקן.

ביסלעכווײַז זײַנען די אונטערשיידן צווישן די פּראָלעטאַרישע און ניט-פּראָלעטאַרישע שרײַבער געוואָרן שוואַכער. שוין אָפּגעשמועסט פֿון דעם, וואָס די מלוכה האָט קרום — און וואָס ווײַטער אַלץ קרימער — געקוקט אויף דער צעשפּאַלטונג אין די רייען פֿון די סאָוועטישע קולטור-טוער. אין יאָר 1933 האָט מען „די רויטע וועלט‟ צונויפֿגעגאָסן מיטן זשורנאַל „פּראָליט‟ (דאָס הייסט, „פּראָלעטאַרישע ליטעראַטור‟). דער פֿאַראייניקטער זשורנאַל האָט באַקומען דעם נאָמען „פֿאַרמעסט‟. און נאָך אין אַ יאָר אַרום האָט זיך באַוויזן דער סאָוועטישער שרײַבער-פֿאַראיין, וועלכער האָט אונטער זײַן דאַך אַרײַנגענומען אַלע פּראָפֿעסיאָנעלע שרײַבער, ייִדישע בתוכם.