אַן אמתער ליגן

A Real Lie

„אױב ס’געפֿעלט דיר ניט – האָרך נישט, נאָר שטער מיר ניט לײַגן.‟

— באַראָן מינהױזן

אין אונדזער שטוב האָט איר קײן מיאוסע אָדער גראָבע װערטער ניט געקענט הערן. דער טאַטע, זאָל זיך מיִען, האָט שטרענג געהיט דאָס כּשרות פֿון דער שפּראַך, און דאָס ערגסטע װאָרט װאָס איך האָב פֿון אים געהערט איז געװען „אַ פּאַסקודניאַק‟ אָדער „אַ פּאַרשיװער מענטש‟.

דעם „שײנעם ייִדישן לעקסיקאָן‟ פֿלעג איך אַהײמברענגען פֿון דער גאַס, און דאָס פֿאַרפּאַטשקען אַ ייִדיש מױל און „טריף מאַכן‟ אַ ייִדישע אינטעליגענטע שטוב מיט די מיאוסע װערטער פֿלעגט פֿירן צו זײער ערנסטע רעזולטאַטן פֿאַר מײַן װײכן אָרט.

װעגן דער געשלעכטן־דערציִונג איז בכלל ניטאָ װאָס צו רעדן; אַזאַ זאַך האָט פּשוט ניט עקזיסטירט. אָבער אַ קינד, אַפֿילו אַ ייִדיש קינד, װאַקסט דאָך און הײבט אָן צו פֿאַרשטײן, אַז די געשלעכטס־באַציִונגען עקזיסטירן יאָ, פּשוט מע דאַרף נעמען די לײצעס אין די אײגענע הענט און אַרױספֿירן „דעם זשערעבטשיק‟ אױף אַ סודותדיקער פּאַשע, און דאָרטן ליגן גאַנצע אוצרות, און טאַקע „פֿראַנק־און־פֿרײַ‟. פֿאַר מיר איז אַזאַ אוצר געװאָרן אַ זאַמלבוך פֿון אַראַביש־פּערסישע מעשׂהלעך. „אַ פּלוטיכע פֿון באַגדאַד‟. פֿון די הונדערטער גרעבלעכע מעשׂהלעך אין מײַן זכּרון איז געבליבן נאָר אײן קלײנע דערצײלונג װעגן אַ גנבֿ, װעלכן מע האָט געכאַפּט בײַ דער האַנט אױפֿן מאַרק גלײַך בעת דער גניבֿה. דער גנבֿ שלאָגט זיך מיטן המון, און סוף־כּל־סוף, לאָזט ער איבער זײַנע קלײדער אין די הענט פֿונעם צעבושעװעטן המון און, אַ הױל־נאַקעטער, שפּרינגט ער אַרױף אױף אַ בינע אין מיטן דעם מאַרק.

דער עולם הײבט אָן לאַכן פֿון אים, נאָר דער גנבֿ דעקט צו דאָס שאַנדאָרט מיט די הענט און הײבט אָן צו חכמהן זיך: „װען איך בין געװען יונג און שײן איז מײַן עק געװען פֿון הינטן. איצט, אָבער, האָט ער זיך איבערגעקליבן און געפֿינט זיך פֿון פֿאָרנט‟. בעת דער המון האָט זיך געקאַטשעט פֿון געלעכטער אױף דער ערד, איז דער גנבֿ אַנטלאָפֿן. סוף פּרשה…

כ’האָב קײן מאָל ניט געטרױמט צו טרעפֿן עפּעס אַזעלעכס אין ייִדישן פֿאָלקלאָר, נאָר אַז מע האָט געדולד און אַ ביסל מזל, איז אַלץ מעגלעך. אין די זאַמל־מאַטעריאַלן פֿונעם ייִדישן פֿאָלקלאָריסט „הערשעלע‟ האָב איך זיך אָנגעשטױסן אױף אַ מעשׂהלע, װעלכעס איז אַ בולטער פּאַראַפֿראַז פֿון „באַראָן מינהױזננס דערצײלונגען‟, און צום סוף — אַ מוסטערל פֿונעם מיטל־אַלטערלעכן גרעבלעכן פֿאַרייִדישטן פֿאָלקלאָר.

אַ גרױסער גבֿיר האָט אַ מאָל געהײסן אױסרופֿן אין זײַן נאָמען, אַז „װער ס׳װעט אים זאָגן אַ ליגן, װאָס מע װעט נישט קענען אָפּלײקענען, װעט ער אים אַװעקגעבן אַ האַלב פֿאַרמעגן‟. איז צו אים געקומען אַ באַרימטער ליגנער און האָט אים אָנגעהױבן צו דערצײלן:

„װען איך בין געװען אין פּעטערבורג האָב איך אַ מאָל געהערט, אַז דאָרטן האַנדלט מען מיט זאָדיקפֿלײש. װאָס איז אַזױנס זאָדיקפֿלײש? — פֿרעגט איך זיך אָן. אָ, ענטפֿערט מען מיר, מע כאַפּט בינען און מע רײַסט זײ אױס די תּ…חתער, איז דאָס זאָדיקפֿלײש. ס’איז דאָך אַ גוט געשעפֿטל, האָב איך אַ טראַכט געטאָן.

האָב איך געכאַפּט אַ מנה־יפֿה בינען און בײַ זײ אַרױסגעריסן די תּ…חתער, און אײַנגעזאַלצן פֿינף טיגן פֿלײש, און זיך געלאָזן מיט דער סחורה אין װעג אַרײַן, װאַלד־אײַן, װאַלד־אױס… אַזױ בין איך אָנגעקומען צו אַ באַרג. מײַן פֿערדל האָט זיך, נעבעך, אַזױ לאַנג געריסן ביז ס’האָט זיך טאַקע איבערגעריסן, — אײן העלפֿט אױף דער זײַט באַרג און די צװײטע העלפֿט — אױף דער אַנדערער זײַט באַרג, — קען איך דאָך ניט װײַטער פֿאָרן.

בין איך אַרױף אױפֿן באַרג צו פֿוס, זע איך — עס װאַקסט אַ בײמעלע. האָב איך אָפּגעריסן אַ צװײַג פֿונעם בײמעלע, צונױפֿגעשטאָפֿן דאָס פֿערדל און װײַטער געפֿאָרן. דאָס צװײַגל אין בױך בײַם פֿערדל, אָבער, איז פֿײַכט געװאָרן און אָנגעהױבן צו װאַקסן, און אױסגעװאַקסן ביז אין הימל אַרײַן, זיך פֿאַרטשעפּעט פֿאַר די װאָלקנס און שױן — דאָס פֿערדל קען זיך ניט רירן פֿון אָרט.

צו בלײַבן אַלײן אין מיטן דעם װעג איז דאָך אַװדאי ניט גוט, האָב איך שױן ניט געהאַט קײן אַנדערע ברירה און בין אַרױף אין הימל אַרײַן. אין הימל — אַ יריד, אַן אָקס פֿאַר אַ גראָשן, אָבער קײן געלט איז ניטאָ. האָב איך זיך אַרומגעװאָגלט אַ גאַנצן טאָג מיט עגמת־נפֿש און גאָרניט געקױפֿט. פֿאַר נאַכט האָב איך דעם װעג פֿאַרלױרן און ניט געװוּסט װי אַזױ פֿון הימל אַראָפּצונידערן.

און דאָ האָב איך דערזען אַ לאָך און אינעם לאָך — אַ שעצקע, האָב איך פֿון שעצקע אױסגעדרײט אַ שטריק און אָנגעהױבן זיך אַראָפּגעלאָזן אױף דער ערד. בין איך געקומען ביז דער העלפֿט װעג און די שטריק האָט זיך פֿאַרענדיקט. האָב איך ניט געהאַט קײן אַנדער עצה, אָפּגעשניטן פֿון אױבן, צוגעבונדן פֿון אונטן און זיך װײַטער אַראָפּגעלאָזט, ביז כ’בין אַרײַנגעפֿאַלן אין אַ גרוב און ניט געקענט אַרױסקריכן. בין איך אַװעקגעלאָפֿן אין דאָרף אַרײַן, זיך געבאָרגט אַ שפּאַטל און מיך אַרױסגעקאָפּעט.

פֿון דער שװערער אַרבעט בין איך שטאַרק הונגעריק געװאָרן און דאָ, פּלוצעם, האָב איך דערזען פֿינף געבראָטענע גענדז פֿליִען. האָב איך אָנגעהױבן זײ נאָכיאָגן, זײַנען זײ אַרײַן אין אַ שפּאַלט פֿון אַ בױם. האָב איך זײ געכאַפּט און מיך גוט אונטערגעהאַקט, אָבער כ’בין געװאָרן אַזױ גראָב, אַז כ’האָב ניט געקענט פֿונעם בױמשפּאַלט אַרױסקריכן. בין איך װידער געלאָפֿן אין דאָרף אַרײַן, מיר געשאַפֿן אַ האַק, אונטערגעהאַקט דעם בױם און בין אַרױסגעקראָכן גאַנץ.

פֿון האַקן בין איך דאָך געװאָרן גאָר דאָרשטיק, כ’בין צוגעגאַנגען צום ברונעם זיך אָנטרינקען, איז אָבער דער ברונעם טיף, און דאָס װאַסער — קױם־קױם אױפֿן דעק, און — געװאַלד! קײן שעפּ איז ניטאָ! האָב איך זיך אײנס און צװײ דעם קאָפּ אָפּגעשניטן און אים אַרײַנגעװאָרפֿן אין ברונעם אַרײַן, אַז ער זאָל זיך אָנטרינקען. אַז ער האָט זיך אָנגעטרונקען האָב איך אים צוריק אַרױסגענומען און אַרױפֿגעזעצט אױף די פּלײצעס. װיל ער, אָבער, זיך ניט האַלטן… בין איך אַרײַן צו אַ שוסטער, געקױפֿט אַ ביסל שוסטער־סמאָלע און דעם קאָפּ פֿעסט צוגעקלעפּט צו די פּלײצעס. אַזױ לאַנג װי די זון האָט ניט געשײַנט, האָט ער זיך נאָך געהאַלטן, קױם אָבער האָט די זון אַ ביסל װאַרעמער אױפֿגעשײַנט, איז די שוסטער־סמאָלע צעגאַנגען און דער קאָפּ איז מיר װידער אַראָפּגעפֿאַלן. בין איך בײז געװאָרן, כ’האָב געכאַפּט אַ פֿלאָקן און פֿון אױבן (װײַזט אױפֿן קאָפּ), דורך דער פּאַטעלניצע אַרײַנגעקלאַפּט, איז ער אַזש פֿון אונטן אַרױסגעקראָכן, און אָט (װײַזט)… האָט איר אַ װאָרטצײכן.‟