צי ווײַזן ייִדן אַרויס ווייטיק אַנדערש ווי אַנדערע גרופּעס?

Do Jews Express Pain Differently?

פֿון שלום בערגער

ליבער ד״ר בערגער,

צי רעדט מען אַרום דעם ווייטיק אַנדערש אויף ייִדיש אָדער בײַ ייִדן?

דני שטײנמעץ
ען אַרבאָר, מישיגאַן

---

טײַערער פֿרײַנד שטײנמעץ,

דער װײטיק איז אַ פּאַראַדאָקסאַלע זאַך. מע װאָלט געמײנט, מיט רעכט, אַז ס׳איז אוניװערסאַל. יעדער מוטערמענטש פֿילט װײטיק (חוץ אַ געצײלטע צאָל מענטשן װאָס לײַדן פֿון געװיסע נערװן־ צי פּסיכאָלאָגישע פֿעלערן). דערפֿאַר איז געדרונגען, אַז דעם װײטיק װאָלט מען געקענט גרינג אָפּשאַצן און באַהאַנדלען אױף אַ נומערישן אופֿן װי בלוטדרוק.

ס׳איז אָבער װײַט נישט אַזױ. כאָטש געװיסע װיסנשאַפֿטלערס פּרוּװן אױסגעפֿינען, צי אַ געוויס „קנעפּל“ אין מענטשלעכן מוח קאָנטראָלירט דעם ניװאָ װײטיק אין קערפּער, בין איך זיכער אַז אַזאַ „קנעפּל“ װעט מען קײן מאָל נישט געפֿינען. פֿאַראַן צום װײניקסטנס צװײ סיבות דערפֿאַר װאָס זײַנען רעלעװאַנט צו פֿ׳ שטײנמעצעס פֿראַגע.

ערשטנס: דער װײטיק קען זײַן אַנדערש בײַ פֿאַרשײדענע גרופּעס מענטשן. דאָס װײסט מען שױן פֿון לאַנג — טײל פֿעלקער און ראַסעס װײַזן אַרױס מער װײטיק פֿון אַנדערע. אײדער איך קלײַב זיך װײַטער איבערגעבן די װיסנשאַפֿטלעכע ליטעראַטור װעגן דעם ענין, װעל איך בעטן בײַ אײַך, טײַערער לײענער — װעלכע עטנישע גרופּעס און ראַסעס ווײַזן מער אַרויס זייער ווייטיק?

דער ענטפֿער: עס װענדט זיך אין דעם, װוּ, און װען מע רעדט. אין אַן אַרטיקל פֿון 1952 האָט אַ פֿאָרשער אין בראָנקסער װעטעראַנען־שפּיטאָל אינטערװיויִרט פּאַציענטן פֿון פֿיר גרופּעס: ייִדן, איטאַליִענער, אירלענדער און אַזױ גערופֿענע „אַלטע אַמעריקאַנער“. (קען זײַן אַז צוליב דער דעמאָלטיקער לעגאַלער סעגרעגאַציע האָבן די אַפֿראָ־אַמעריקאַנער װעטעראַנען זיך געדאַרפֿט הײלן אין אַן אַנדער שפּיטאָל…) אין אַרטיקל שטײט בפֿירוש אַז „די ייִדן און איטאַליענער װײַזן מער אַרױס זײער װײטיק“ און זײַנען װעגן דעם „מער עמאָציאָנעל.“

דרײ איצט פֿאָרױס דאָס רעדל ביז 1994, װען אַן אַרטיקל האָט פֿאַרגליכן דעם װײטיק נאָך אַן אָפּעראַציע אין פֿיר גרופּעס — אַזיאַטישע, אַפֿראָ־אַמעריקאַנער, װײַסע און לאַטינאָ. די „אײראָפּע“־אָפּשטאַמיקע האָבן איבערגעגעבן װײניקער װײטיק װי די אַפֿראָ־אַמעריקאַנער אָדער די לאַטינאָ.

װיכטיק איז צו באַמערקן צװײ זאַכן: ערשטנס, אַז די דאָזיקע גרופּעס בײַטן זיך מיט דער צײַט װאָס שײך זײער דעפֿיניציע. װײניק פֿון די „סתּם װײַסע“ אין אונדזער תּקופֿה װאָלט מען אָפּגעטײַטשט אין אַן אַנדער יאָרצענדליק װי אַן „איטאַליענער“ אָדער „ייִד“. דער טערמין ”װײַס“ איז אַ בײגעװידקער.

צװײטנס, צו די פֿאַרשײדענע ראַסעס איז נישטאָ קײן פֿעסטער ביאָלאָגישער באָדן. פֿון דעם איז אַרױסצולערנען, אַז די סיבה פֿון װײטיק־אונטערשײדן צװישן גרופּעס דאַרף מען זוכן אין געזעלשאַפֿטלעכע און קולטורעלע סיבות. אונדזער פֿרעגער האָט דערמאָנט ייִדיש, נאָר איך דערלױב זיך ענטפֿערן װעגן „ייִדן“ אין פֿאַרגלײַך מיט „נישט־ייִדן“: ס׳איז נישט קיין זאַך וואָס מע קען דערקלערן אױף אײן פֿוס אין װאָס באַשטײט אַ כּלומרשטיקער חילוק אין װײטיק צװישן זײ, װײַל אַ ייִד צו אַ ייִד, װי אַ גױ צו אַ גױ, איז נישט גלײַך.

די פּראָבלעם פֿון קלאָר דעפֿינירן ראַסע־גרופּעס פֿירט אונדז צו דער צװײטער שװעריקײט פֿון פּינקטלעך אָפּשאַצן װײטיק: דער אונטערשײד צװישן יחידים. יעדער קען דעם „העלד“ צי די העלדינע װאָס לאָזט נישט אַרױס קײן פּיפּס אַפֿילו בײַם גרעסטן װײטיק, און צוריקגערעדט, קענען מיר אױך אַלע פּוכקע־לבֿבֿות װאָס פּיעשטשען זיך װען מע רירט פּשוט אָן בײַ זיי ס׳פּנים.

דאָס הײסט, אַז כּדי צו װיסן װי צו פֿרעגן װעגן װײטיק אױף ייִדיש, אָדער בײַ ייִדן (אָדער גױים!) דאַרף מען צו ערשט אָנהײבן מיטן אײנצלנעם פּאַציענט, װי ער/זי שטײט און גײט. צו פּרוּוון טרעפֿן ווי אַזוי אַ מענטש װעט זיך אָפּרופֿן לויט זײַן ראַסע אָדער עטנישער גרופּע קען פֿאַרפֿירן דעם דאָקטער צו פֿאַלשע פֿאָראורטלען.