די טיפֿע השפּעה פֿון ספֿרדישע מינהגים אויף אַשכּנזישע ייִדן

The Deep Influence of Sephardi Customs On Ashkenazi Jewry

פֿון יהושע כּהנא

מען הערט די טעג כסדר טענה’ן דורך די ספרדים אז די אשכנזים האבן פארכאפט די אידישע קולטור, אריינדרינגענדיג אפילו צו זיי, די ספרדים. גיב נאר א קוק אויפן דרך הלימוד ביי חרדים, דער ליטווישער ישיבה מאדעל; די מאכלים לכבוד שבת, מוזיק, מענער קליידונג, און וואס נישט. אלס, פון דעם הוט ביז די געפילטע פיש, איז אשכנזיש. די אשכנזים גרייסן זיך טאקע דערמיט: „זע נאר וואס פאר א געלונגענע חברה מיר זענען!‟ 

אז איבער זיבעציג פראצענט אידן זענען אשכנזים איז עס נישט קיין חידוש. אבער פארט איז די באהויפטונג ווייט איבערגעטריבן. אדרבא, אז מען וועט כאפן א בעסערן בליק וועט מען זען אז די ספרדישע אידענטיפיקאציע איז אזוי שטארק אז אפילו די בלויז צוואנציג צו דרייסיג פראצענט ספרדים האבן אויך א באדייטנדיקע השפעה אויף דער אלגעמיינער אידישער קולטור, און נאך מער צווישן די ירושלימער אידן. און מען רעדט דא טאקע פון א גאנץ נייער השפעה.

לאמיר אנהייבן מיט די ל״ג בעומר פייערונגען אין מירון, לעבן צפת, צפון־ישראל. דאס איז באמת א ספרדישער יום־טוב, אלע באקאנטע מנהגים פאר ל”ג בעומר האבן זיך אנגעהויבן ביי די ספרדים. 

דער מינהג פון עולה רגל זיין קיין מירון; דער מנהג פון מאכן גרויסע פייערס אויף די דעכער, די הדלקות; דער מינהג פון “חאלאקה” - די אפשערעניש־שמחה צו פראווענען אין מירון דעם ל”ג בעומר וואס פאלט צום נענסטן צוםם דריטן געבורטס טאג פֿונעם יינגל. דער טאטע און זיידע, אנגעטון אין בגדי שבת, טאנצן ביים קבר פונעם אריז״ל, מיטן אפגעשוירענעם חתן’דל אויף דער פלייצע. די אלע מינהגים האט דער היינטיגער ארץ ישראל גענומען גלייך פון די ספרדים. 

אלע ברייט פארשפרייטע פיוטים און מעלאדיעס לכבוד די יום־טובים זענען ממקור ספרדיש, ווי די פיוטים געשאפן פון בר יוחאי דורך ר’ שמעון לוביה (פונעם זעכצנטן יאר הונדערט), און „ואמרתם‟ דורך דעם בן איש חי. אויך די מעלאדיעס צוגעפאסט צו זיי שיינען צו זיין פון אריענטאלישן ספרד’ישן מקור. 

לכתחילה זענען אשכנזים, מיטן חתם סופר בראש, געווען קעגן דעם גאנצן ל”ג בעומר־מירון פייערונג. ספעציעל האט דעם חתם סופר פארדראסן די מאדנע מינהגים ארום מירון ווי די הדלקות. אויך די חסידים האבן אין אנהייב זיך נישט אזוי געקימערט מיטן מיסטישן מירון’ער ל”ג בעומר. בלויז אין די לעצטע הונדערט יאר האט זיך דער קאבאליסטישער ל”ג בעומר אויפגעכאפט ביי די אשכנזים, בפרט ביי די חסידים, און איינמאל זיי האבן עס אויפגעכאפט האבן זיי שוין איבערגענומען די לייצעס, אבער נישקשה, ביי ר’ נחמן אין אומאן האבן דווקא די ספרדים איבערגענומען די לייצעס… 

הכלל די ספרדים האבן פשוט אריינגערוקט א יום טוב פארן גאנצן כלל ישראל. 

אז מען רעדט שוין פון א קאבאליסטישן יום טוב דארף מען געדענקען אז די היינטיגע וועלט פון קאבאליסטן און סגולות ווערט דאמינירט דורך די ספרדים. די טראדיציאנעלע ליטווישע און אפילו חסידישע מיסטיק איז קאנאניזירט און פארגליווערט געווארן, די ספרדים זענען היינט די וועלעכע באלעבן קאבאליסטישע שטיק, די סגולה רינגלעך, עין הרע אפשפרעכונגען, שיעורים וועגן דעם זוהר (מיטן ריכטיגן מיסטישן אפעקט…) וכו’ שטאמען און ווערן אנגעפירט דורך אונזער אריענטאלישע ברידער — די ספרדים. 

נאך א שטארק פארשפרייטער מינהג ביי די אשכנזים און חסידים איז דער מינהג פון „צדקת רבי מאיר בעל הנס‟ פאר די כוללים, די ישיבות פאר חתונה־געהאטע מענער, אין ארץ ישראל. דער מינהג איז דורך די אשכנזים גוט אויסגעניצט געווארן פאר צדקה קאמפאניעס, אבער איז ממקור פון די ספרדים אין ארץ ישראל ווען טבריה איז מיט בערך צוויי הונדערט יאר צוריק געווען דער הויפט ישוב. ר’ מאיר בעל הנס’ קבר פלעגט דאן זיין דער באקאנטסטער קבר אין ארץ ישראל צו פועל’ן ישועות. לטובת דעם ארט, פאר ליכט און אויל, פלעגן די ספרדים מנדר זיין צדקה אין אן עת צרה. פון דעם מינהג איז נתגלגל געווארן די באקאנטע „נאציאנאלע‟ צדקת ר’ מאיר בעל הנס פושקעס פאר איטליכער רעגיאן אין אייראפע לטובת די אייגענע עולים.

דער חסידישער סידור, ווי באקאנט, ווערט אנגערופן נוסח ספרד, צוליב דעם וואס דער סטרוקטור איז דורך חסידים במכיוון געטוישט געווארן פונעם אשכנזישן צום ספרדישן. אין ירושלים און ארץ ישראל האבן די אשכנזים אדאפטירט נאך א טוץ מנהגי תפילה און באזונדערע הלכות, ווי נייע נוסחאות; דאווענען ביים כותל; דאווענען פארטאגס “וותיקין” (דאס האט אויך א חסידישן מקור); דוכענען יעדן טאג (לויטן גאון’ס באפעל). זיי זענען אלע אין גרויסן טייל באאיינפלוסט געווארן דורך די ספרדים.  

די דעבקע טענץ, די הארא, ירושלמי אדער מירון’ער מוזיק, און מען קען צולייגן די באלקאנישע כליזמר, זיי זענען באמת ספרדיש, דאס זעלבע מיט די אנדערע סאברא מינהגים, דער ירושלים’ער קאפטן (א גילדענער אדער זילבענער געשטרייפטער ראק) איז ממקור דער קאפטן פון אחינו הספרדים אין ארץ ישראל, איבערגענומען פון די אראבער. רוב ספרדים טראגן זיי שוין נישט, אבער פון זיי שטאמט דער לבוש. 

 די סאברא מאכלים — האלווא, כומוס, תחינה, חריף, פאלאפל, שווארמא און פאפיטעס, ווי אויך די אויסדרוקן ווי סבבה, אחלה, וואלה, פדיחה — זענען אלע ספרדישע „גרים‟ פון אראביש. 

טייל וועלן טאקע זאגן אז זיי האבן נישט צו טאן מיט ספרדים, נאר גלייך ארויס פון די שכנותדיגע אראבער, טערקן, אדער דרוזן. יתכן, אבער טיילווייז זענען זיי זיכער גענומען פון די ספרדישע ברידער. יעדנפאלס, די ספרדים זענען די וואס האבן „מגייר געווען‟ די מינהגים פאר די אשכנזים. און טאמער גייט מען לויטן אריגינעלן אפשטאם קען מען די זעלבע זאגן אויך פארקערט, די מאדערנע „אשכנזישע‟ מלבושים וואס די ספרדים האבן אדאפטירט זענען אויך לאו דוקא פון די אשכנזים, נאר דירעקט פון די אייראפעער. פארט רופט מען זיי נאך די אשכנזים. קען מען די זעלבע זאגן כלפי די „אראבישע‟ מינהגים. 

דער גאנצער מאדערנער עברית, כאטש וואס עס איז טאקע באשאפן געווארן דורך אן אשכנזי, אליעזר בן יהודה, אבער ער האט אויסגעקליבן דווקא דעם ספרדישן ארויסרייד פון לשון הקודש. 

בארואיגט אייך, ספרדישע ברידער, אויך איר האט אין די לעצטע יארן געהאט א שטארקן איינפלוס אויף כלל ישראל’ס קולטור.