וואָס זשע איז אַזוינס דאָס אַמעריקע?

What is America?

פֿון כאַווער פּאַווער

זיי זײַנען זיך צונויפֿגעפֿאָרן, די צען טשערעמעיעווער, פֿון ברוקלין, פֿון בראָנקס, פֿון וויליאַמסבורג, פֿון דאַון־טאַון, פֿון באָראָ־פּאַרק און פֿון בראָנזוויל. מיט פֿיל נײַגעריקייט, מיט גרויס בענקשאַפֿט, מיט ציטערניש און פֿלאַטערניש.

ס׳ווילט זיך זען איינער דעם אַנדערן. מע האָט אַזוי פֿיל דורכגעמאַכט פֿאַר די לעצטע צוויי יאָר. און אויף דער שיף האָבן זיי דאָך זיך געהאַלטן צוזאַמען, ווי אייגענע ברידער. וואָס איז געוואָרן פֿון יעדן איינעם? ווי אַזוי קוקט אויס דער און יענער? מע וועט אויך זען גאָלע היימישע ייִדן. אַזוי פֿיל היימישע ייִדן זײַנען פֿאַר די לעצטע יאָרן געפֿאָרן קיין אַמעריקע פֿון טשערעמעיעוו. אייניקע פֿון די צען לאַנדסלײַט געדענקען נאָך זייער קלאָר יענעם אינדערפֿרי, ווען פּיני מוטשניק איז אָפּגעפֿאָרן פֿון טשערעמעיעוו קיין אַמעריקע… יענעם אינדערפֿרי: דאָס גאַנצע שטעטל שטייט פֿאַר פּיני מוטשניקס הויז. די פּיניכע האַלט אין איין וויינען. די קינדערלעך קוקן מיט דערשראָקענע פּנימלעך… פֿײַוויש דער בעל־עגלה האַלט קוים אײַן די פֿערד. פּיני מוטשניקס רויטע באָרד איז פֿול מיט יסורים… ער וואַרפֿט דעם לעצטן בליק צו זײַן ווײַב, צו זײַנע קינדערלעך, און נאָך אַ מאָל צו זײַן ווײַב. ער וואַרפֿט דעם לעצטן בליק צו די ייִדן פֿון שטעטל. ער פֿאָרט קיין אַמעריקע, פּיני מוטשניק… קיין אַמעריקע, פּיני מוטשניק… קיין אַמעריקע פֿאָרט ער…

וואָס זשע איז אַזוינס דאָס אַמעריקע? האָט מען דעמאָלט געטראַכט…

איצטער זײַנען שוין אַלע אין אַמעריקע. אָבער ס׳איז ניט די אַמעריקע, ווי זיי האָבן געזען אין זייערע קינדערישע פֿאַנטאַזיעס. יענע אַמעריקע איז געווען עפּעס אַ ווײַט, וווּנדערלעך לאַנד. אָט פּונקט ווי די וואָלקנס אין הויכן הימל אין אַ זומער בײַ טאָג, וואָס נעמען אָן פֿאַרשיידענע געשטאַלטן. אַלץ, וואָס מע ווינטשעוועט זיך, קאָן מען דאָרטן זען. מע קאָן זען דעם בית־המקדש, און שלמה המלכס פּאַלאַץ, און אַ גאָרטן מיט ביימער, און ייִדן גייען פֿון מצרים, און אַ גאַנצע שטאָט מיט אַזוינע טורעמדיקע פּאַלאַצן…

פּיני מוטשניק מיט דער רויטער באָרד איז אַוועקגעפֿאָרן מיט יאָרן און יאָרן צוריק קיין אַמעריקע. שפּעטער איז די פּיניכע מיט אירע קינדער אויך אַוועקגעפֿאָרן.

אייניקע געדענקען אויך זייער קלאָר, ווען בן־ציון סופֿר איז אַוועקגעפֿאָרן. בן־ציון דער סופֿר, אַ הויכער ייִד מיט אַזאַ שיינער באָרד, מיט אַזאַ בנעימותדיק קול. האָט ליב געהאַט שׂימחות־תּורה צונויפֿנעמען די קינדערלעך, זיי הייסן זיך אָננעמען בײַ די הענט און מאַכן אַ ראָד אַרום באַלעמער. בן־ציון סופֿר איז געשטאַנען פֿון אויבן און געשריִען:

— צאָן־קדשים, הייליקע שעפּסעלעך, פֿרייט זיך מיט גאָטס תּורה!

וועלן זיי שוין איצט, אויף דעם דאָזיקן טשערעמעיעווער באָל און קאָנצערט, זיך זען מיט דעם פּיני מוטשניק. זיי וועלן זיך אויך זען מיט בן־ציון סופֿר, וועמען מע האָט קינדווײַז אַזוי ליב געהאַט…

האָט יעדער איינער פֿון דער חבֿרה זיך אַרײַנגעאײַלט אין זאַל אַרײַן מיט גרויס האַרץ־קלאַפּעניש, מיט אַזאַ פּײַנלעך־זיסער דערוואַרטונג… מע איז אַרײַן אינעווייניק, אין דעם ליכטיקן, גרויסן, פֿאַרפּוצטן זאַל, און ס׳איז גאָרניט דאָס, וואָס מע האָט זיך פֿאָרגעשטעלט אין פֿאָרויס. ס׳איז גאָר אַקוראַט, ווי מע איז אַרײַנגעפֿאַלן ניט אויפֿן אמתן אַדרעס. נאָר פֿרעמדע ייִדן אין דעם דאָזיקן פּלאַץ, וווּהין מע האָט מיט אַזוי פֿיל האַרץ־פֿלאַנטערניש זיך געאײַלט… ניטאָ קיין סימן פֿון טשערעמעיעוו… ניין, מע האָט, ווײַזט אויס, געמאַכט אַ טעות… דאָס איז ניט דער טשערעמעיעווער באָל און קאָנצערט…

אָבער דאָרטן זיצט משה, און אָט דאָרטן דרייט זיך אַרום דעיוו, און אָט איז אויך מאַניע.

— משה, משה, וואָס מאַכסטו, משה?

— און דו, פֿרויקע? וואָס מאַכסטו?

— און אָט איז ברוך. פֿעט געוואָרן, ברוך.

— שאַט, און אָט איז יאָסל. ער איז קראַנק, צי וואָס? קוים וואָס ער גייט.

— און אָט איז וועווקע. כאַ, כאַ, כאַ, וועווקע טאַפּער.

מע קלאַפּט זיך אין די פּלייצעס. מע באַטראַכט, מע באַשמעקט זיך. מע נעמט זיך אַרום. מע שפּאַסט. מע לאַכט. מע דערפֿילט נאָך דעם טעם פֿון יענער חבֿרשאַפֿט אויף דער שיף. מע דערפֿילט נאָך דעם טעם פֿון ים. פֿון די אַלע רייד, וואָס מע האָט גערעדט אויפֿן וועג.

— גוט, וואָס מע זעט זיך.

— דעם אמת געזאָגט, שוין געבענקט.

וועווקע טאַפּער, זע, זע. מיט אַ דימענט־שפּילקע אויפֿן טאַי (קראַוואַט), כאַ, כאַ, כאַ, וואָלט מען זיך געווען גערעכט אויף אים? סעי, וועווקע, אַ בראַנד אויף דיר!…

וועווקע טאַפּער. ס׳איז אים הייס פֿון גרויס נחת. ער שוויצט סכּנות. ער וויל זיך קושן מיט יעדן איינעם. ווער עס לאָזט זיך, דעם באַפֿאַלט ער און מאַכט נאַס אַ באַק.

— הי, הי, הי, משה, משה, נאָך דיר האָב איך געבענקט. משה, משה, זע נאָר, ביסט דאָ.

— דו זעסט אויס ווי אַ קאַצענער בריליאַנט, וועווקע — לאַכט פֿון אים בערעלע גאָנאַפֿטי.

— אַ קאַצענער בריליאַנט איז ראַיט (ריכטיק) — מאַכט וועווקע און לאַכט מיט אַלעמען.

וווּנדערט זיך קיינער ניט, וואָס וועווקע האָט געזאָגט „איז ראַיט‟? יעדער איינער וואָלט געזאָגט „איז ראַיט‟. ווען דען אַנדערש?

— ווי זשע געפֿעלט דיר אַמעריקע? — פֿרעגט דעיוו, ווי אַן אַלטער אַמעריקאַנער.

— אַמעריקע געפֿעלט מיר שוין אָלראַיט! — צעשמייכלט זיך וועווקע מיט געזונטע ווײַסע ציין.

די אַרבעט איז בײַ אים אַ שפּילכל. ער האָט נאָך ליב די אַרבעט אויך. אין אַ ווײַסן פֿאַרטוך שטייט ער פֿאַר אַ סטאָיקע פֿול מיט גערויכערטע פֿליישן, דאַרע קישקע, לעבערלעך און פּופּיקלעך, און געבראָטענע הינדעלעך, און זויערע אוגערקעס מיט פּאָמידאָרן. ער האָט אַליין ליב די אַלע זאַכן. מאַכט ער די סענדוויטשעס פֿאַר די קונים מיט פֿיל טעם און געשמאַק. שמייכלט צו יעדן איינעם. מע האָט אים ליב.

ס׳זײַנען נאָך דאָ אַ פּאָר מענטשן פֿאַר דער סטאָיקע אין דעם דעליקאַטעסן־סטאָר, אָבער אַלע ווענדן זיך נאָר צו אים. די קונים האָבן ליב ווען ער באַדינט זיי. אַזוינע געזונטע ראָזעווע הענט פֿאַרמאָגט ער. ריינע הענט, אַז מע מיאוסט זיך גאָרניט פֿון זיי. פֿון זײַן פּנים שלאָגט מיט אַזוי פֿיל כּוח און פֿרייד, אַז דער סענדוויטש ווערט באַטעמט מיט זײַן פּערזענלעכן טעם.

ער אַרבעט אַרײַן לאַנגע שעהען, אַרט דאָס אים דען? ס׳איז פֿריילעך צווישן מענטשן. די ריחות פֿון די געזײַערטע זאַכן גיבן אויך צו פֿרייד.

אַ סך פֿאַרגעניגנס געניסט ער אין דעם לאַנד. אָבער דאָס בעסטע פֿון אַלע פֿאַרגעניגנס איז, ווען ער גייט אַרײַן אין באַרבער־שאָפּ (צום שערער). ס׳איז אַ גרויסער נחת אויף אים. פּונקט ווי אין אַ קלוב. ס׳אַרט אים ניט, אויב ער דאַרף לאַנג וואַרטן ביז ס׳וועט קומען זײַן ריי. פֿאַרקערט, זאָל זײַן וואָס שפּעטער. עס איז אַ מחיה צו זיצן דאָרטן און זיך צוהערן, וואָס מענטשן רעדן. מע קאָן זיך אַ סך לערנען דאָרטן. מע רעדט דאָרטן וועגן אַלץ אין דער וועלט.

גאָלע מענער זיצן אין באַרבער־שאַפּ. שעמען זיך ניט די מענער איינער פֿאַרן אַנדערן און מע דערציילט דיר אַזוינע זאַכן, אַז וועווקע, אי ער שעמט זיך, אי ער האָט גרויס הנאה.

אָבער דער העכסטער פּונקט פֿון וועווקעס פֿאַרגעניגן איז, ווען מע צעלייגט אים אויף דער ווייכער שטול. ווי אַ מלך ציט ער זיך דאָרטן אויס. מע קאָן אַפֿילו פֿאַרמאַכן די אויגן און כאַפּן אַ דרעמל. דעם גרויסן נחת, וואָס ער פֿילט, בשעת דער באַרבער פּאַדיעט אַרום אים, קאָן ער גאָרניט מיט ווערטער באַשרײַבן…

— ס׳איז דער זעלבער טעם — דערקלערט ער איצט דער חבֿרה — ווען ס׳בײַסט דיך שטאַרק און עמעצער קראַצט דיך. און געביסן האָט מען מיך פּלענטי (אַ סך) אין טשערעמעיעוו. הי, הי, הי. אין דער היים וואָלט עמעצער פֿון אונדז געלאָזט אַ פֿרעמדן מענטשן וואַשן דיר דעם קאָפּ, אַ? אַיאָ, ניין? און דאָ וואַשט מיר דער באַרבער דעם קאָפּ, פּונקט ווי אַ מאַמע. אָבער טשיקאַווע זײַנען דאָ זייערע טשערס (שטולן). אַ דרײ אַ שרײַפֿעלע און ס׳הייבט זיך. און איינער זיצט אויף דער טשער, ווי אַ מלך, און יענער קליקעט מיטן שערעלע, ציבעט מיטן מאַשינקעלע, און דערנאָכדעם מילעוועט ער דיך אָן דעם קאָפּ און דערנאָכדעם פֿאַרבינדט ער דיר דעם נאַסן קאָפּ מיט אַ האַנטוך, פּונקט ווי אַ טערק, הי, הי, הי…

— שאַ, הער אויף צו בעבען! באַגלײַך מיר ווײסן דאָס ניט! — באַליידיקט זיך בערעלע. — חבֿרה, מיר דאַכט, אָט יענער אָ איז בן־ציון סופֿר.

ס׳איז ניט בן־ציון און ס׳איז יאָ בן־ציון סופֿר. וואָס איז געבליבן פֿון זײַן שיינער לאַנגער באָרד? אַ פּיצעלע בערדעלע. קיין פּאות האָט ער גאָר אין גאַנצן ניט. אײַנגעבויגן איז שוין בן־ציון סופֿר. אָן אַ קאַפּאָטע בן־ציון סופֿר. אַ פֿאַרגוייִשטער בן־ציון סופֿר.

— וואָס זשע מאַכט איר, בן־ציון סופֿר? — רינגלען אים אַרום די חבֿרה און גיבן אים אָפּ שלום־עליכם.

שמייכלט צו זיי בן־ציון סופֿר מיט טרויעריקע ליבע אויגן. עס שטייען פֿאַר אים אַזוינע געזונטע ווערגעלעצעס, און ער האָט זיי איבערגעלאָזט קליינע סמאַרקלעך.

— איר זײַט אין אַמעריקע אויך אַ סופֿר? — פֿרעגט וועווקע אָן שום זײַטיקע דריידלעך.

ענטפֿערט ער זיי מיט זײַן בנעימותדיק קול, אַז ער איז אין אַמעריקע ניט קיין סופֿר. אַז ער איז אַ גראָסערימאַן.

— שרײַט איר דאָ שׂימחת־תּורה מיט די אַמעריקאַנער קינדער אויך צאָן־קדשים? — איז וועווקע זייער דירעקט מיט זײַנע פֿראַגעס.

פֿאַרשעמט זיך בן־ציון דער סופֿר. שמייכלט ליבלעך צו זיי. ענטפֿערט זיי געלאַסן און אָנגענעם, אַז דער שׂימחת־תּורה אין אַמעריקע איז ניט קיין שׂימחת־תּורה, און אַז די ייִדישע קינדער דאָ אין אַמעריקע זײַנען גאָר אַנדערע קינדער.

זיי ווילן זיך טוליען, די חבֿרה, אַרום דעם ייִדן, וואָס דערמאָנט זיי אַ שטיק לאַנג־פֿאַרגעסענע ליכטיקע קינדהייט. אָבער דער דאָזיקער ייִד האָט זיי איצט גאָרניט וואָס צו זאָגן. ס׳איז בלויז אַ בלאַסער אָפּשײַן פֿון אַמאָליקן בן־ציון סופֿר. שטייט ער און קוקט אויף זיי און שווײַגט. דערנאָכדעם דרייט ער זיך אויס און גייט אַוועק. קוקן אים נאָך די חבֿרה מיט פֿאַרקלעמטע הערצער.

— בן־ציון סופֿר, בן־ציון סופֿר…