דער טויט פֿון משהן

The Death of Moses

פֿון י. ד. בערקאָװיטש

צװײ װאָכן פֿאַר די יום־טובֿים, אין די בין־הזמנים־טעג, האָב איך זיך אָפּגעזעגנט מיטן חדר פֿון דעם רבין הירשל־בערל.

איך זאָג “זיך אָפּגעזעגנט”, אָבער דאָס איז ניט דאָס פּינקטלעכע װאָרט. עס איז ניט געװען קײן ענדגילטיקער אָפּשײד. אױך נאָך דעם װי איך בין אַריבער אין אַן אַנדער חדר, בין איך געבליבן נאָענט צו מײַן אַלטן רבין אַזױ װי פֿריִער. מיר האָבן געװױנט אין אײן הױף, געלעבט אין פֿרײַנדשאַפֿט און גוטער שכנות און מיר איז געװען ליב צו זען טאָג־טעגלעך דעם רבין הירשל־בערל װי ער איז מדריך זײַנע קלײנע תּלמידים, װאָס איך בין שױן נישט געװען אײנער פֿון זײ. אױך ער האָט צו מיר ליבלעך געשמײכלט יעדעס מאָל װען ער האָט מיך געזען, אַזױ װי ער װאָלט געטראָפֿן אַן אַלטן באַקאַנטן, װאָס די פֿרײַנדשאַפֿט צװישן זײ איז ניט איבערגעריסן גע­װאָרן אױך איצטער. און זײַן װײַב, די רביצין, איז דאָך אָפּגערעדט. זי האָט מיר װײַטער אַרױסגעװיזן אַ באַזונדער ליבשאַפֿט, מיך געגלעט מיט אירע גוטע װאַרעמע אױגן, װי אין יענע טעג בעת איך בין געװען צוגעבונדן צו איר, זיך געקװיקט מיט אירע פֿאַנטאַסטישע מעשׂיות. מיר זײַנען געװען גוטע שכנים און מיר האָבן שטענדיק געפֿילט װי משפּחה־קרובֿים, סײַ די גרױסע, סײַ די קינדער.

אַז איך װאַרף אַ בליק אױף צוריק, צו יענע טעג, װאָס זײער חן און חסד װערן אַלץ מער פֿאַרװישט אין די נעפּלדיקע װײַטיקײטן, דערפֿיל איך, אַז דאָס שענסטע און בעסטע אין מײַן גײַסטיקן לעבן האָט אײַנגעפֿלאַנצט אין מיר דװקא דער אָרעמער חדר פֿון מײַן ערשטן רבין, און װאָלט איך ניט מורא געהאַט פֿאַר אַ גוזמא, װאָלט איך געזאָגט, אַז איך בין אַרױס פֿון אים מיט אַ גרױס פֿאַרמעגן.

דאָס סאַמע ערשטע װאָס איך האָב געלערנט אין אָט דעם חדר איז געװען דאָס לײענען די תּפֿילות. זײ האָבן געעפֿנט פֿאַר מיר די טױערן פֿון אַ גרױסער װעלט, די װעלט פֿון תּפֿילה װאָס דאָס געברום פֿון האַרץ און געזאַנג פֿון דער נשמה גיסן זיך אין איר צונױף אין אײן דערהױבענעם אױסדרוק, און זי איז אױך אַ װעלט פֿון שבת־ און װאָך־קלאַנגען, חזן און קהל, פֿון דערנענטערונג צװישן גאָט און מענטש, פֿון גענאָד און רחמים. איך האָב ליב געקראָגן די תּפֿילה פֿון מײַן פֿריסטער קינדהײט אָן, נאָך אײדער איך האָב געװוּסט איר פּירוש־המילות און פֿאַרשטאַנען איר אינהאַלט. שױן די קלאַנגען אירע אַלײן, דער ניגון פֿון אירע פּסוקים און די מעלאָדיע פֿון אירע מזמורים פֿלעגן זיך צעזינגען אין מיר דרײַ מאָל אַ טאָג, האָבן געהױבן מײַן שטימונג און צוגעגעבן מײַן לעבן טעם און װאָג. מיט דער צײַט האָב איך אױך באַנומען דעם װוּנדערלעכן אינהאַלט װאָס ליגט אין תּפֿילה און אָנגעהױבן פֿילן דעם טעם פֿון איר דערהײבענער שפּראַך, װאָס זי איז מיר געװאָרן מײַן ערשטע נשמה־שפּראַך.

דאָס לערנען אין חדר פֿון דעם רבי הירשל־בערל האָט זיך אָנגעהױבן אַלע אינדערפֿרי מיט דאַװנען שחרית בציבור. מיר זײַנען געזעסן אַלע בײַם טיש, יעדער מיטן סידור פֿאַר אים און אָנגעהױבן מיט “מה טובֿו” אַלע אין אײנעם, אױפֿן קול און מיט אַ ניגון, און דער רבי, װאָס איז געשטאַנען בײַם טיש אָדער געשפּאַנט איבערן חדר אַהער און אַהין, האָט געגעבן דעם טאָן. דאָס איז געװען אַ פּרעכטיקע מאָרגן־תּפֿילה, אַ פֿרײדיק געשאַל פֿון יונגע העלדזער צום אױפֿװאַכן פֿון אַ נײַעם טאָג. און פֿון דעסטװעגן האָב איך זיך ניט באַגנוגנט מיט דעם. אַז איך בין אַ ביסל אונטערגעװאַקסן, פֿלעג איך אָפֿט מאָל אין די פֿרימאָרגנס אַרױס פֿון שטוב און אַװעקגײן אין שול דאַװנען דאָרטן שחרית ביחידות, פֿאַרזוכן דעם טעם פֿון זײַן מיט זיך אַלײן, אַן איבערלעבונג אין גאַנצן מײַנע און װאָס אַנדערע האָבן קײן חלק ניט אין איר.

דער טאַטע האָט שױן לאַנג אָפּגע­דאַװנט מיטן ערשטן מנין און איז אַװעק אין מאַרק צו זײַנע עס­קים, און איך פֿלעג בלײַבן זיצן בײַם שטענדער און אױסציקלען מײַן תּפֿילה, מיט גרױס כּװנה און האַרץ־געזאַנג, פֿאַרבלײַבן אָפֿט אין שול אױך נאָך דעם װי די מתפּללים פֿון צװײטן מנין זײַנען אַװעק אַהײם און דער בית־המדרש איז לײדיק גע­װאָרן. אמת, גאַנץ אָפֿט האָב איך פֿאַר­שפּע­טיקט צו קומען אין חדר, אָבער דער רבי הירשל־בערל, װאָס האָט מיך געזען בײַם דאַװנען, האָט זיך געמאַכט ניט־װיסנדיק און מיר אַפֿילו נישט אױסגערעדט דאָס.

אין גאַנצן אַלײן בין איך אין שול ניט געװען. איך האָב געהאַט אַ שותּף צו אָט דעם פֿאַרשפּעטיקטן דאַװנען. אין װינקל פֿון שול, אױף יענער זײַט פֿון אָרון־קודש, האָט גע­דאַװנט ביחידות, אַזױ װי איך, אױך זימל עליע דודס. דאָס איז עליע, דער עלטערער און דער רײַכסטער ברודער פֿון דער משפּחה “בני־דוד”, די תּבֿואה־הענדלערס. זימל איז גע­װען אײנער פֿון עליעס זין, װאָס גײען אין די דרכים פֿון דעם נײַעם דור. ער האָט געפֿירט דעם טאַטנס עסקים אין דעם תּבֿואה־מיסחר און זיך אױסגעטײלט פֿון אַלע אַנדערע יונגע־לײַט אין אונדזער גאַס אי מיט זײַן לבֿוש, אי מיט זײַן אױפֿפֿיר און אױך מיט זײַן אָפּגעהיטקײט אין מינהגים פֿון חסידות און ייִראת־שמים.

װײַזט אױס, מײַן אײפֿערדיק דאַװ­נען האָט שטאַרק אױסגענומען בײַ זימל עליעס און ער האָט עס פֿאַר­צײלט ניט בלױז אין שול, נאָר גאָר אױך אין גאַס. אין יענע טעג האָט דער טאַטע מיך אָנגעהױבן מדריך זײַן אין די מיצװת, װאָס זײַנען שײך צו שטוב־באַדערפֿענישן. פֿאַר ליכט־בענטשן פֿלעגט ער מיך שיקן קױפֿן י״ש אױף קידוש אין עליע־דױדס שענק. אַז איך פֿלעג אַרײַנגײן אַהינצוצו מיט דער קלײנער קאַראַפֿינקע אין האַנט, איז שױן דער ערשטער גרױסער חדר געװען אױסגעלײדיקט פֿון די דאָרפֿישע גױים, װאָס שיכּורן דאָ אַ גאַנצע װאָך, שרײַען און ליאַרעמען בקולי־קולות. איצטער איז דאָ שטיל. די לאַנגע טישן זײַנען אָפּגערײניקט און צוגעדעקט לכּבֿוד שבת מיט װײַסע טישטעכער. נאָר די פֿעסלעך מיט בראָנפֿן, די גרעסערע און די קלענערע, שטײען אָפּגעדעקטע און זאָגן אױס װאָס פֿאַר אַן אָרט דאָס איז, און די לופֿט איז דאָ נאָך דורכגענומען מיט אַ װאַרעמען שאַרפֿן ריח פֿון בראָנפֿן. דער אַלטער עליע־דױדס, װען ער דערזעט מיך, נעמט ער מיך אױף מיט אַ ליכטיקן פּנים און שרײַט אױס: “אָ, אָט איז ער! דער קלײנער בעל־תּפֿילה איז דאָ!” און באַלד חזרט זיך איבער צװישן אונדז יעדער מאָל דער זעלביקער שמועס. ער פֿרעגט און איך ענטפֿער:

— װאָס װילסטו, ייִנגעלע?

י״ש פֿאַר צען קאָפּיקעס — ענטפֿער איך שטיל אַ פֿאַרשעמטער.

איך הער ניט, זאָג העכער אַ ביסל.

דער טאַטע האָט געבעטן י״ש פֿאַר צען קאָפּיקעס.

אָ, איצטער הער איך. װער זשע איז דײַן טאַטע?

זעליק.

װעלכער זעליק? פֿאַראַן צװײ זעליקס.

זעליק דער טשי… טשי… טשיפּע­לײַער.

זעליק דער הױכער?

יאָ.

און װאָס עפּעס אין מיטן דערינען י״ש, פֿאַר ליכט־בענטשן?

אױף קידוש, מאָרגן.

און דו װעסט אױך מאַכן קידוש אױף י״ש?

נײן. איך מאַך הײַנט קידוש אױף צװײ קלײנע חלות.

און בראָנפֿן טרינקסטו?

נײן.

פֿאַרװאָס?

איך בין נאָך אַ קלײנער.

אױב דו ביסט אַ קלײנער, פֿאַרװאָס זאָגסטו אַזאַ גרױסע תּפֿילה?

אױף דער דאָזיקער משונהדיקער שאלה האָב איך ניט קײן ענטפֿער און בכלל איז אָט דער נאַרישער שמועס, װאָס מײנט גאָר חוזק צו מאַכן פֿון מיר, געװען מיר דערװידער.

נו, גוט, דאַװן, דאַװן. װוּ איז די צען קאָפּיקעס?

נאַט — און איך דערלאַנג אים די זילבערנע מטבע, די װאַרעמע, װאָס איך האָב געהאַלטן פֿעסט אין אַ צוגעמאַכטער האַנט, איך זאָל זי ניט פֿאַרלירן אין װעג. עליע־דױדס אַלײן מיט זײַן חשובֿער באָרד, אין דער שבתדיקער קאַפּאָטע, דרײט אָפּ דעם קראַן פֿון אַ פֿעסל און גיסט אַרײַן די משקה אין אַ קלײנער מעטאַלענער קװאָרט, אַ שמאָלער פֿון אונטן און אַ ברײטער פֿון אױבן, גיסט דורך דער לײקע אין פֿלעשל אַרײַן און אַװעקגײענדיק גיט ער מיר אַ קניפּ אין באַק מיט זײַנע פֿינגער, דורכגעזאַפּטע מיט אַ װאַרעמען שטאַרקן ריח פֿון י״ש און מאַכט צו מיר נאָך אַ מאָל מיט אַ דערמוטיקנדיקן קול:

נו גוט, דאַװן, דאַװן.

נאָכן אָפּדאַװנען בציבור אין חדר קומט דאָס לערנען חומש, װאָס װעגן דעם חן און רײץ פֿון די בראשית־דערצײלונגען איז שױן דאָ גערעדט געװאָרן. דעם לעצטן זומער האָט דער רבי אונדז צוגעגעבן אַ טײַערן צושלאָג: אָנגעהױבן לערנען די עלטערע תּלמידים מעבֿיר זײַן די סדרה אַלע פֿרײַטיק. דער רבי אַלײן איז געװען אַ שטענדיקער בעל־קריאה אין אונדזער שול, אין די שבתים און יום־טובֿים און אַלע מאָנטיק און דאָנערשטיק. ער האָט געלײענט שײן און לױפֿיק די פּרשות פֿון דער תּורה און די פֿינף מגילות מיט אַ מתיקותדיקן ניגון.

איך האָב שױן פֿון לאַנג געגאַרט צו קענען מעבֿיר זײַן די סדרה און איצטער, אַז עס איז געקומען דערצו, האָב איך מיט גרױס חשק דאָס געלערנט מיט דער גרעסטער פּינקטלעכקײט. פֿרײַטיק פֿלעג איך דורכגײן מיט אײן מאָל אַלץ, װאָס מיר האָבן געלערנט שטיקלעכװײַז במשך פֿון דער װאָך און האָב שטאַרק הנאה געהאַט פֿון דעם. און הגם איך האָב געלײענט נאָר אין מקור אָן אַן איבערזעצונג אױף דער גערעדטער שפּראַך, האָט דאָס לײענען די סדרה מיט דעם שײנעם ניגון פֿון די טראָפּ מיר צוגעהאָלפֿן צו זען אין אַ נײַ ליכט אַ סך ערטער װאָס זײַנען פֿריִער געװען פֿאַרנעפּלט, צו מאַכן זײ קלענער און פֿאַרשטענדלעכער.

דער דאָזיקער נײַער אופֿן פֿון לײענען די תּורה װי אַ מין זמר האָט שטאַרק אױסגענומען אױך בײַ די אַנדערע חומש־ייִנגלעך.

אין שטוב אײַל איך מיך אָפּצועסן װאַרעמעס, כּדי איך זאָל קענען נאָך אַ מאָל דורכגײן די פּרשה פֿון דער װאָך, אַלײן, אַזױ װי עס טוען די גרױסע, װאָס דערמיט פֿעדערן זײ זיך מקבל צו זײַן דעם שבת נאָך פֿאַר ליכטבענטשן. איך נעם דעם חומש, לײען מיט געפֿיל און ציקל אױס די טראָפּ־ניגונים װיפֿל דאָס האַרץ גלוסט.

אין יענע טעג האָט דער רבי הירשל־בערל אונדז געשענקט אַ שײנע געזעגענונגס־מתּנה: ער האָט אונדז, די חומשניקעס, גענומען לערנען דעם רש״י־כּתבֿ, דעם װוּנדערלעך־שײנעם פּערל־כּתבֿ, װאָס פֿאַרנעמט דאָס אױג און פֿרײט דאָס האַרץ מיט זײַנע קלײנע, דינינקע, צאַרטע אותיותלעך. אַװדאי, דעם עצם־פּירוש פֿון רש״י אױף דער תּורה האָט ער איבערגעלאָזן פֿאַרן רבין װאָס קומט נאָך אים, נאָר שױן דאָס לײענען די שײנע רש״י־אותיותלעך איז געװען פֿאַר מיר אַן ענין פֿון גאָר גרױסן באַטײַט.

און אָט איז געקומען די לעצטע װאָך פֿון זמן. דער רבי האָט מיט אונדז פֿאַרענדיקט די תּורה, נאָך דעם װי ער האָט איבערגעהיפּט עטלעכע שװערע פּרשות, באַזונדערס די פּרשה “האזינו”, װאָס זי איז, װי ער האָט געזאָגט, ניט פֿאַר אונדזער שׂכל, און האָט פֿאַרענדיקט מיט דער פּרשה “וזאת הברכה”, אָט די רירנדיקע פּרשה פֿון סוף־װעלט.

גאָט האָט אַרױפֿגעפֿירט משהן אױפֿן באַרג נבֿו, אױפֿן סאַמע שפּיץ, צו װײַזן אים גאַנץ ארץ־ישׂראל װאָס ער מעג זען נאָר פֿון דער װײַט, אָבער אַרײַנגײן אַהינצוצו װעט ער ניט. זײ בײדע, גאָט און משה, האָבן געשװעבט איבערן גלעד, איבער גאַנץ נפֿתּלי און איבער אפֿרים און מנשה און איבערן גאַנץ לאַנד יהודה ביזן לעצטן ים — אַ לאַנד אַ גרױס און רחבֿותדיקס, װאָס שפּרײט זיך אױס איבער גרינע פֿעלדער און גערטנער, אונטערן הימל װאָס רײטלט זיך מיטן זון־אונטערגאַנג. און דער חידוש איז, װאָס אױך דעם טרױעריקן סיום פֿון דער תּורה האָט משה געשריבן אין לעצטן טאָג פֿון זײַן לעבן מיט זײַן אײגענער האַנט פֿון גאָטס מױל. הקדוש־ברוך־הוא זאָגט, און משה שרײַבט און װײנט.

און אָט קומט אָן די לעצטע, בי­טערע רגע — און משה שטאַרבט מיט אַ מיתת־נשיקה, מיט אַ קושטױט פֿון גאָטס מױל. דער גרױסער פֿאָרכטיקער גאָט װאָס האָט משהן האָלט געהאַט װי אַ פֿאָטער האָט האָלט זײַן קינד, איז זיך באַגאַנגען מיט אים מיט גרױס אַכזריות. ער אַלײן, ניט דורכן מלאך־המװת, האָט אָפּגענומען בײַ אים זײַן נשמה, מיט זײַנע אײגענע הענט אים אַרונטערגעבראַכט פֿון שפּיץ באַרג אין טיפֿן טאָל אַרײַן און אים מקבר געװען אין אַ באַהאַלטענעם, פֿאַרהױלענעם אָרט, פֿאַרלאָזן אין דער פֿינצטערניש פֿון גאָט און מענטש. און קײנער װײסט נישט װוּ זײַן קבֿר איז ביזן הײַנטיקן טאָג.

ס׳האָט מיר פֿאַרקלעמט דאָס האַרץ אױף משה־רבינו, דעם אױס­דער­װײלטן פֿון גאָט, דעם גרעסטן נבֿיא, װאָס אַזאַ נבֿיא װי ער איז ניט אױפֿ­געשטאַנען אין ישׂראל. ער, װאָס האָט אונדז געגעבן די גאַנצע תּורה, װעלכע מיר האָבן געלערנט פּרשה נאָך פּרשה אַ גאַנץ יאָר, װינ­טער און זומער. איצטער, װען מיר האָבן פֿאַרענדיקט זײַן תּורה, איז ער פּלוצלינג געשטאָרבן מיט אַזאַ ביטערן טױט, עלנט צװישן פֿאַר­באָרגענע בערג, נאָר גאָט איז מיט אים, דער גאָט װאָס באַהאַלט זײַן פּנים פֿון אים.

אומזיסט האָט זיך משה געבעטן בײַ אים, ער זאָל ניט שטאַרבן, װײַל ער װיל לעבן נאָך אַ ביסל, אַרײַנצוקומען אין דעם גוטן, געבענטשטן לאַנד, װאָס צו אים האָט ער געפֿירט די בני־ישׂראל פֿון מצרים ביז דאַנען. עס װײנט דאָס האַרץ אױף משהן װאָס איז געשטאָרבן פֿאַר דער צײַט, װען ער איז נאָך יונג און געזונט, זײַן אױג איז ניט טונקל געװאָרן און זײַן פֿרישקײט איז ניט אַװעק. בסך־הכּל געלעבט נאָר הונדערט און צװאַנציק יאָר. װאָס פֿאַר אַ װערט האָבן הונדערט און צװאַנציק יאָר לגבי די פֿיל הונדערטער יאָרן װאָס אונדזערע ערשטע אָבֿות האָבן געלעבט, פֿון אָדם ביז נח און פֿון נח ביז אַבֿרהם? װען ער לעבט, לכל־הפּחות, נאָך זיבן יאָר, װאָלט ער דאָך דערגרײכט דעם עלטער פֿון אונדזער מוטער שׂרה, װאָס אירע יאָרן זײַנען געװען הונדערט זיבן און צװאַנציק.

נאָכן פֿאַרענדיקן די פּרשה “וזאת הברכה” האָבן מיר זיך אָפּגעזעגנט מיטן חדר פֿונעם רבין הירש־בערל און מיר װעלן שױן ניט לערנען דאָ דעם קומענדיקן װינטער. אַלע מײַנע חבֿרים, די חומש־ייִנגלעך, זײַנען זיך פֿונאַנדערגעגאַנגען, יעדער צו זיך אַהײם און איך בין געבליבן אַלײן אין הױף פֿון אונדזער שטוב, געשטאַנען אַ צערודערטער און פֿאַראומערטער. איך בין אַרױס פֿון אײן חדר און אין אַ צװײטן נאָך ניט אַרײַן און בין איצטער אַן אײנזאַמער און עלנטער, אָן אַ רבין און אָן חבֿרים, פֿאַרלאָזן פֿון גאָט און מענטש. װוּ זאָל איך זיך אַהינטאָן, אַזאַ קלײנער ייִנגל װי איך?

ס׳איז געװען בין־השמשות־צײַט. די ראַנדן פֿון הימל האָבן זיך גערױטלט מיט זונפֿאַרגאַנג, דער אַװיר האָט פֿאַרחושכט און פֿאַרפֿינצטערט די הײַזער פֿון גאַס און אַ קיל װינטל, װאָס האָט אָנגעזאָגט דעם אָנקום פֿון נאָענטן אָסיען, האָט געבלאָזן פֿון די אַרומיקע פֿעלדער — די פֿעלדער פֿון גלעד און נפֿתּלי, פֿון לאַנד אפֿרים און מנשה און פֿון גאַנצן לאַנד יהודה, ביזן לעצטן ים. איך בין געשטאַנען אין דער דעמערונג־טונקלקײט, אַ פֿאַר­קלעמ­טער און צעװײטיקטער. איך האָב נאָכגעטראַכט װעגן דעם חדר פֿון הירש־בערגל כאַשקעס, װעגן דעם סיום פֿון דער תּורה און װעגן גע­װײן פֿון משה־רבינו װען זײַן תּורה האָט זיך געענדיקט, און ס׳איז מיר געװען זײער ביטער אױפֿן האַרצן.