ברידער

Brothers

פֿון איציק קיפּניס

זײ זײַנען אין גאַנצן ניט געװען געראָטן אײנס אינעם צװײטן, סײַדן דאָס, װאָס זײ זײַנען בײדע געװען געלע.

בײַ זלמנען מיט דער לאַנגער װײַסער באָרד איז דער גאַנג שטענדיק אַ פּאַמעלעכער, רײדן רעדט ער שטיל בנעימות, כאָטש פֿון די אױגן קוקט אַרױס אַ קלוגער שמײכל, פֿונעם שמועס — אַ גלײַכװאָרט.

בײַ פֿײַװיש־בערעלען דערלעבט דאָס בערדעלע קײן מאָל ניט אױס­װאַקסן מער, װי ער ברױכט עס. דאָס קורצלעך נעזל זעט אױס װי אַ קיר­פּאַטע. פֿון די אױגן שפּריצט מיט גע­לעכטער און זײַן גענגעלע הערט מען פֿאַר אַ װערסט, פּונקט װי די עט­װאָס הױכלעכע אָפּצאַסן פֿון זײַנע אױס­גע­פּוצטע שטיװל װאָלטן געװען אײנס מיטן טומלדיקן באַלעבאָס מיט זײערן.

בײדע — אי זלמן, אי פֿײַװיש־בע­רעלע — זײַנען לײַבלעכע ברידער. פֿון אײן טאַטן, פֿון אײן מאַמען און בײדע זײַנען זײ שוסטער, בני־שוסטער און װױנען אַלע יאָרן אין אײן און דעם זעלבן דאָרף.

צו יעדן פֿון זײ, װער ס׳פֿאַרגײט אין שטוב, װעט ניט אַרױס פֿון דאָרט קײן הונגעריקער. פֿאַר אַ דורכפֿאָרער איז דאָרט גרײט אַ נאַכטלעגער און אַ גוט געמיט סײַ בײַ דעם באַלעבאָס אַלײן, סײַ בײַ דעם גאַנצן הױזגעזינד.

די ברידער זײַנען אַפֿילו גרײט מקנא זײַן אײנער דעם צװײטן אױף אַזאַ געפֿינס.

נאָר דאָס איז גאָרניט.

אױף אַ דאָרפֿס־ייִדן איז עס ניט קײן חידוש.

בײַם מנין האָבן זײ זיך געזען אַלע שבת. און אין מיטן װאָך פֿלעגט פֿײַװיש־בערעלע בײַ יעדער געלעגנ­הײט זיך אַרײַנכאַפּן צום עלטערן ברודער. אַמאָל פֿעלט אים אױס אַ קלײנער קאַפּול, אַמאָל לױפֿט ער פֿון עפּעס אַ “כאָזאַיִן”, װאָס װױנט פֿון יענער זײַט הרעבליע, איז װי אַזױ פֿאַרלױפֿט מען ניט אין אײן װעגס אַ קוק טאָן, װאָס טוט זיך בײַ זלמנען? אַזױ טאַקע נאָר אױף אײן פֿוס, זיך צוזעצן איז ניט די צײַט. אַ קוק, אַ זאָג עפּעס און אַװעקגעלאָפֿן.

אַ זײַטיקן װאָלט זיך געקאָנט אױס­װײַזן, אַז דער גאַנצער כּיװן פֿײַ­װיש־בערעלעס איז באַשטאַנען אין דרינען, ער זאָל זיך אַ רײץ טאָן מיטן עלטערן ברודער.

אין לעדערנעם פּעקעלע בײַ פֿײַ­װיש־בערן האָבן גענומען װאַקסן נאָדלען. אַרבעט איז נאָך אַפֿילו דאָ, נאָר ער קאָן ניט אײַנזיצן. ער טוט אַ װאָרף דעם שטיװל מיט פֿאָטיהײעץ, דאָס העמערל פֿליט אָפּ אָן אַ זײַט, ער פֿאַרמאַכט די טיר פֿון דרױסן אױף דער קליאַמקע און טוט אַ לױף דורך דעם זאַמדיקן דאָרף פֿאַרבײַ דעם ברײטן קלױסטער־פּלאַץ. ער כאַפּט אַ שמעק אין דאָרפֿראַט. דאָרט איז איצט כּסדר עמעצער דאָ. פֿון דאָרטן דאַרף מען נאָר איבערשפּאַנען דאָס קלײנע בריקל, איז שױן זלמנס נידעריק גאַ­ניקל מיט דער הױזטיר.

דער װערקשטאַט זלמנס, ניט גע­קוקט דערױף, װאָס די גאַנצע שטוב איז איצט לײדיק, שטײט זיך אױף זײַן אַלטן אָרט אין קיך אַרום פֿענצטער.

נו, רבֿ, װעט איר עפּעס זאָגן?

פֿײַװיש־בערעלע פֿלעגט אױס­שיסן די דאָזיקע עטלעכע װערטער און זיך אונטערגעבן פֿרײלעכקײט. אָבער אױפֿן לײדיקן מאָגן גײט קײן טאַנץ ניט.

זלמן טוט אַ זיפֿץ. און דאָ האָסטו שױן דעם גאַנצן ענטפֿער.

אין אמתן, דאָס לעבן האָט זיך שױן אַזױ שײן געװען אױסגעשטעלט. די עלטערע קינדער זײַנען שױן געקומען צו אַ װעג. די קלענערע האָבן זיך געלערנט, אַ דאַנק גאָט, ניט קײן דחקות, ניט קײן נױט, יעדערס לױט זײַנע כּוחות, לױט זײַנע פֿעיִקײטן.

פֿרעגט זיך, צו װאָס דאַרף דער אײבערשטער אױף זײַן װעלט שפּי­נען, עקדישן, שלענג, װעלף און נאָך אַזעלכע ניט־גוטע װי המן, אַ פּעט­לורע, אַ היטלער, ימח־שמו זאָל ער װערן.

נאָר דערװײַל לאָזט זלמן אױס דאָס האַרץ צום ייִנגערן ברודער. למאַי האָט ער פֿאַרגעסן אין ייִדישקײט, למאַי דאַװנט ער ניט.

מילא די יונגע… זײַנען װאָס זײ זײַנען זיך. נו, אין זײ מישט ער זיך ניט, זײ לײענען ביכלעך, זײ לערנען, זײ װײסן זיך זײערס. אָבער דו! קײן עין־הרע אַ סאָלדאַט אין יאָרן, װאָלט זיך דער גוטער יאָר אַװעקגעכאַפּט, װען דו מעסט אױף זיך אָן דעם טלית און תּפֿילין אַלע גאַנץ פֿרי און מאָ­ליעסט זיך אָפּ?

פֿײַװיש־בערעלען איז, דעם אמת געזאָגט אַ ביסל געװען אומהײמלעך זיך פֿאַרקריגן אין אַזאַ צײַט מיט גאָט. נאָר די תּפֿילין — זײַ אַ בריה און זוך זײ אױף. זײ זײַנען אָדער ערגעץ פֿאַר­לײגט, אָדער די װײַב האָט זײ פֿאַר­שלעפּט אין מירניצע צוזאַמען מיט די איבעריקע בעבעכעס.

נאָ, מאַך אַ ברכה!

פֿײַװיש־בערעלע האָט אַרױסגע­נומען פֿון קעשענע אַן אָנגעװאַרעמט גלאָז מיט רױטע יאַגעדעס און פּטור געװאָרן פֿון איבעריקע רײד.

דאָ אין דאָרף איז עס אַ נאָװינע, מ׳דאַרף נאָך זײ גײן אַזש צו די כו­טאָרעס.

* * *

בײדע װײַבער און זלמנס עלטערע טאָכטער האָבן איבערגעגעבן אַ צע­טעלע, אַז די קרובֿים אין שטעטל לאָזן זײ ניט פֿאָרן צוריק. פֿאַרקערט, גיכער פֿון אַלץ װעט זײ אױסקומען זיך לאָזן אין אײנעם קײן קראַסנע. דאָרטן װעלן זײ מסתּמא פֿאַרפֿאָרן צו די מחותּנים — צו משהס שװער און שװיגער…

און איר זאָלט דאָרט זען װי די צײַט װעט װײַזן, װײַל דאָ זײַנען נאָר פֿון אַסקאָלעס אַלײן אַ סך מענטשן אַװעק פֿון דער װעלט.

פֿײַװיש־בערעלע האָט אָנגע­שטעלט אַ פּאָר אױגן אױפֿן עלטערן ברודער און לאַנג, לאַנג ניט אָפּגעלאָזט, פּונקט װי ער װאָלט עפּעס געמאָנט בײַ אים, פּונקט װי ער װאָלט געמײנט צו זאָגן:

דו ביסט דאָך, אַז מ׳װיל זאָגן, אַ ביסל אַ רבֿ… נו, אַדרבא, זאָג…

* * *

די רידניער ייִדן האָבן זיך שױן אַלע צעפֿאָרן. אַפֿילו די פּױערים, די קאָלװירטלער האָבן גענומען קומען אין װאַלד אַרײַן.

ס׳איז אַ סבֿרא, אַז װאַסילקע קרוטש (אַ גנבֿ־שבגנבֿים) איז אַנטלאָפֿן פֿון דער טורמע. ער באַרימט זיך, אַז ער װעט קײנעם ניט טשעפּען, ער מוז נאָר אַרײַנשטעכן אַ מעסער אין האַרצן סערגעיען, דעם פֿאָרזיצער פֿון דאָרפֿסראַט.

אײגנטלעך אין טורמע האָט אים געזעצט ניט סערגײ און ניט קײן אַנדערער דאָ אין דאָרף. מ׳האָט אים געכאַפּט אין סירענעצע מיט אַ געגנבֿעט פֿערד, און אַהער האָט מען אים שױן מער ניט געבראַכט.

הקיצור־ס׳שלעכט.

דו זיצסט בײַם װערקשטאַט און קײנער דאַרף עס איצט ניט. ס׳איז פּונקט װי דו װאָלסט זיך נאָכגעקרימט פֿון זיך אַלײן. פּשוט אַ מענטש װיל אַלײן פֿאַרטומלען דעם קאָפּ מיט עפּעס.

אין די שטילע גאַנצפֿריִען הערט מען װי ס׳הודיען עראָפּלאַנען, אַזױ װי די אײַנגעגעסענע שמעלן און ס׳נודיעט אַזױ בײַם האַרצן, כאָטש טו זיך אַ מעשה אָן.

דאָס דאָרף רוקט זיך אין װאַלד אַרײַן שױן ניט נאָר מיט די קאַסטנס, נאָר אַנדערע אַפֿילו מיט די געזינדער.

אין דאָרפֿסראַט איז געװען אַן אַסיפֿה, און מ׳האָט באַלד נאָך דעם אַװעקגעטריבן די קאָלװירטישע טשע­רעדע ערגעץ װײַט. מ׳זאָגט, אַז אין טיף ראַסײ.

זיך געדאַרפֿט אפֿשר צוטשעפּען צו די הײַדײעס און אַװעקגײן מיט זײ אין אײנעם.

לאַנגע, זײער לאַנגע טעג.

און דאָס הודיען פֿון די עראָפּלאַנען סמאָקעט אַזױ בײַם האַרצן, אַז אײן גאָט זאָל זיך מרחם זײַן.

ענדלעך איז דאָ נאָענט דורכ­גע­גאַנגען אַ סך חײל. אונדזערע זײַנען דורכגעגאַנגען. ס׳איז געװאָרן אַ ביסל הײמלעכער, גרינגער אױף דער נשמה. אָבער ניט אױף לאַנג. זײ האָבן זיך דאָ ניט אָפּגעשטעלט.

קרוטשיקן, דערצײלט מען, האָט מען װײַטער געפּאַקט און איצט װעט ער שױן מער ניט קומען אַהײם, ניט אין ערגעץ. מ׳האָט מיט אים קײן לאַנגע מחזקות ניט געמאַכט — תּכסיסי־מלחמה!

פֿײַװיש־בערעלע איז װײַטער געקומען צו לױפֿן. זײַנע אַלע רײד זײַנען באַשטאַנען פֿון אײן־און־אײנ­ציק קורצן אָפּגעהאַקטן “נו?”

נו־ע־ע!

פֿון דאַנען גײ איך ניט, — האָט זלמן געענטפֿערט, װי ער װאָלט עמעצן פֿאָרגעװאָרפֿן. — מ׳װאַרפֿט ניט אַװעק קײן שטוב און אַלץ מיט אַנאַנ­דער.

און דער דײַטש? — האָט פֿײַ­װיש־בערעלע אַרױסגענומען אײן קלײ­נינקע טענה, װאָס האָט געװױגן פֿאַר הונדערט גרױסע.

זלמן האָט געשװיגן אַ װײַלע, דערנאָך האָט ער גענומען שטאַמלען.

כ׳װײס?… כ׳מײן… ניע טאַק טשאָרט סטראַשני יאַק יעהאָ מאַליויוט (דער טײַװל איז ניט אַזױ שרעקלעך װי מען מאָלט אים).

* * *

זלמן איז געשטאַנען אין טלית און תּפֿילין און געדאַװנט. אַ סימן, אַז ס׳איז נאָך געװען גאָר פֿרי. אמת, דאָס דאַװנען איז אים ניט געגאַנגען אױף דער נשמה. דער קאַנט איז שױן געװען אָפּגעקױלעט און ער איז געװען איצט אײנער אַלײן װי אַן אינדזל. פּלוצעם האָט זיך אַן עפֿן געטאָן די טיר און צװײ מיטליעריקע מיליטערישע זײַנען אַרײַנגעלאָפֿן (אָנ­גע­פֿאָרענע אָדער אָנגעקומענע אין דער שעה פֿון ערגעץ) משמעות דײַטשן. װער דען אױב ניט זײ? און מיט אַ מינע פֿון פֿאַרנומענע פּאַר­שױנען זײַנען זײ צוגעגאַנגען צו זלמנען. אײנער האָט אָנגעװיזן, דער אַנ­דערע האָט אָנגענומען פֿאַר בײדע רצועות און אָפּגעפֿירט דעם אױף טױט דערשראָקענעם ייִדן אין קיך אַרײַן, אים אַװעקגעשטעלט מיטן פּנים צום ברײטן אױװנװאַנט און אים אָנגעזאָגט, ער זאָל זיך ניט אױס­קע­רעװען “זאָנסט מאַכען מיר אינען קאַפּוט!”

זלמן איז שטיל און געהאָרכזאַם געבליבן שטײן אַנטקעגן אױסגעקילטן פֿון לאַנג געהײצטן אױװן. נאָר ער האָט דערפֿילט אַ בלײַענע שװערקײט אין אַלע אבֿרים. אױך דער טלית און תּפֿילין האָבן אױף אים מאָדנע גע­דריקט. אין דער זעלבער צײַט האָט אים אַרומגענומען אַ גװאַלדיקע פּוסטקײט.

גאָט האָט זיך פֿון אים אָפּגעטאָן.

אַלע חושים זײַנען בײַ אים מאָד­נע אָפּגעטעמפּט געװאָרן און אַ טונקל­קײט האָט אים אַרומגעכאַפּט און אים פֿאַרשטאָפּט אַלע רערן, אַלע דינסטע פֿעדים דורך װעלכע ער איז אַלע יאָרן געװען באַהאָפֿטן מיט עפּעס העכערס און אײדעלערס װי דאָס געװײנטלעכע. איצט זײַנען אים װי אױף צו־להכעיס געקראָכן טמא־זאַכן פֿאַר די אױגן: געפּגרטע פֿערד, אַרױסגעװאָרפֿענע געדערים, הינ­טישע מאָרדעס ביז די אױערן אױס­געבאָדענע בײַ דער נבֿלה טיף אין בױך, עפּעס אַלץ געדאַנקען אַזעלכע, װאָס זײַנען פֿאַרגרוזניעט געװאָרן אין שמוץ, אין קױט, אין קלעפּיקער שטינקעכץ, אין טױט.

די צװײ מלאך־המװתן האָבן זיך מיט עפּעס געעוסקט דאָרט בײַ אים אין שטוב. אפֿשר האָבן זײ שױן אַזױ פֿרי געגעסן אָנבײַסן, אפֿשר האָבן זײ עפּעס געטײלט צװישן זיך און ניט געקאָנט אײַנטײלן. ס׳איז געװען שטיל אין קיך און קיל. בײַ זלמנען האָט אַפֿילו באַװיזן אַ קאָך טאָן די בלוט.

היתּכן? װוּ איז עס פֿון דעסטװעגן געהערט געװאָרן? בײַ מיר אין שטוב, װוּ איך בין אױסגעװאַקסן, װוּ איך האָב אָפּגעהאָרעװעט אַ לעבן, אױפֿגעצױגן קינדער און זײ געמאַכט צו לײַטן! ניטאָ קײן באַלעבאָס, ניטאָ קײן עלטערס, ניטאָ גאָרניט?

אָבער די פֿינצטערניש האָט אים װידער אַרומגעכאַפּט. ער פֿילט װי די פֿיס ברעכן זיך אים אונטער. אָט־אָט לאָזט ער זיך אַראָפּ אױפֿן דיל…

אַ מאָדנע זאַך: ער װײסט ניט, װער ס׳פֿאַרשװעכט איצט װעמען: ער דעם טלית, צי דער טלית אים?! אַזױ פּלוצעם אױסגעלײדיקט געװאָרן פֿון אַלץ דאָס אײדעלע: ניט קײן הײליק װאָרט, ניט קײן דערהױבענער געדאַנק.

גאָט פֿון מײַנע עלטערן, פֿון אַבֿרהמען, פֿון יצחק, פֿון יעקבֿ, צי דען איז דײַן װילן דערבײַ.

אַ בריאַזג פֿון גלאָזװאַרג, אַ קלונג פֿון צעקנאַקטע געפֿעס האָט אים אױפֿגעװעקט פֿון זײַן פֿאַר­שטײ­נערטקײט. ס׳איז אים דורכגעגאַנגען אַ ציטער איבער אַלע אבֿרים, פֿון דער פּאָטילניצע איבערן האַלדז און נאַקן און ביז די שפּיץ טריט.

שױן ניט זײַענדיק בײַ זיך אין די הענט, האָט ער זיך אױסגעקערעװעט אינעם טלית און תּפֿילין, װי געװען, און איז געבליבן שטײן בײַ דער אָפֿענער טיר פֿון זײַן קיך… און מאָדנע, זײ האָבן אים ניט געהרגעט, זײ האָבן אים ניט געשאָסן און אַפֿילו קײן אײנס פֿון די כּלים ניט געשלײערט אין קאָפּ אַרײַן.

בײַ אים איז אַזױ װי געװען גרײט אַן אַרױסזאָגונג.

װאָס זײַנען עס פֿאַר אַ גענג? װעלכע געזעצן און רעכט האָבן זײ אױף דעם געפֿונען — בײַ יענעם אין שטוב?

נאָר די װערטער איז ניט מעגלעך געװען אַרױסצוברענגען, װײַל… װײַל די דאָזיקע צװײ באַשעפֿענישן זײַנען ניט געװען ענלעך אױף קײן מענטשן, און װאָלט מען זײ כאָטש קאָנען פֿאַרגלײַכן צו לײַטישע אָרנטלעכע בעלי־חײם: אַ פֿערד, אַ בהמה, אַן עוף… נײן, נײן אַהער קלעפּט זיך ניט קײן שום װערטער, ס׳גײט ניט צו.

* * *

דורך די הױפֿן און הינטערגעסלעך האָט זיך בערעלע דערלאַנגט צום ברו­דערס גאָרטן. ער האָט זיך פֿאַרטײַעט לעבן דער טױבער שטובװאַנט צװישן די טיטשקאָװע פֿאַסאָליעס און זיך גענומען אײַנהערן.

ער האָט שױן געװוּסט, אַז אומגע­בעטענע געסט רודעװען בײַ זלמנען אין שטוב, נאָר צי איז נאָך דאָ אַ זלמן אױף דער װעלט אָדער שױן ניט, דאָס האָט ער זיך ניט געקענט דערװיסן.

עפּעס אַזױ װי מ׳רוקט דאָרט דאָס מעבל, װי כּלים װאָלטן זיך געבראָכן. ער הערט, דאַכט זיך, פֿון דאָרטן אַ הױכן פֿרעמדן לשון.

כּלבֿים הינטישע, אַ סך האָבן זײ דאָ אָנגעגרײט, װאָס זײ זײַנען געקומען באַלעבאַטעװען? זיך שײן דערלעבט!

נאָר װי אַזױ דערװיסט מען זיך, װאָס ס׳איז געװאָרן מיט זלמנען?…

פּלוצעם האָט זיך אױפֿגעהױבן עפּעס אַ גערודער, די הױזטיר האָט זיך ראַשיק צעפּראַלט. אַ טופּערײַ, אַ הוקערײַ.

פֿײַװיש־בער האָט זיך צוגעטו­ליעט צום ראָג פֿון הױז און דערזען.

אײגנטלעך, װאָס זעט ער עס אַזױ נאָענט און אַזױ משונה פֿאַרענדערט?

ער האָט אַ רײַב געטאָן מיט די האַרטע קלײנע קולעקעס די אױגן. ער האָט שטאַרק, שטאַרק פֿאַרביסן די צונג, ער זאָל קײן קול ניט אַרױסלאָזן.

זלמן, דער ברודער זײַנער, זלמן מיט דער לאַנגער װײַסער באָרד, איז געװאָרן אַ קאַרליקל, האַלב די גרײס. די באָרד זײַנע שיִער, שיִער װאָס זי װישט ניט אָפּ די שװעל.

װאַרט, ס׳איז דאָך אָבער ניט קײן קאַרליקל. אַ קאַרליקל גײט אױף צװײ און דאָ גײט עמעצער געראָטן אין זײַן ברודער, נאָר אױף אַלע פֿיר, װי אַ חיה. און די אױגן! זע, סאַראַ אױגן! זײ װעלן אים, דאַכט זיך, באַלד אַרױסקריכן אױף דער פּאָטילניצע.

יאָ, אין יענע יאָרן, װען ער האָט נאָך געדינט אין סאָלדאַטן, האָט ער אַמאָל געזען אַ צירק. דאָרט האָבן זיך די קונצן־מאַכער געבראָכן און גע­װיזן אַלערלײ שטיק. נאָר איצט איז ער, דאַכט זיך, ניט אין קײן צירק.

פֿײַװיש־בערעלע האָט מיט אַ מאָל מיט אַ מאָדנער שנײַדיקער קלאָר­קײט דערפֿילט, אַז ער איז אײן ייִד אױף אַ גרױסער שטיק װעלט… און זלמן? זלמן רעכנט זיך שױן ניט. זלמן דאָס איז אַ שעה אָדער צװײ מוטשענינע און אַ נאַסער פֿלעק אױפֿן זאַמד. בלױז די נשמה װעט אַװעקגײן אַהין אַרױף צום הימל.

װאָס זשע קומט פֿאָרט אױס. אַז די דאָזיקע האָבן… אַז זײ פֿילן שױן גאָר קײן עלטערס איבער זיך? און װי װעט זײַן, אױב… אױב איך װעל דערױף ניט אײַנגײן, װעלן זײ אױף מיר ניט װערן ברוגז?

געזונטע צװײ באָװדורעס. קוטני­צעס מיט דר… און טאָמער האָבן זײ ערגעץ אין דער הײם װײַבער מיט קינדער?… מאַכט עס אױך ניט אױס, זאָלן זײ דאָרטן װױען נאָך זײערע קעפּ!

פֿײַװיש־בערלען איז געװאָרן הײס. ער זעט שױן פֿון ס׳נײַ מיט װיפֿל יסורים זלמן שטעלט איבער דער ערד די פֿאָדערשטע, דערנאָך די הינטערשטע, און יענע ציִען אים די רצועות, װי מען שלעפּט אַ קליאַטשע פֿאַר דעם שטריקל. זע, נאָר, זע.

פֿײַװיש־בערעלען איז אַזױ פֿאַרגאַנגען, אַז ער אַלײן שיִער ניט אַ בעלן געװען זיך אַ װאָרף טאָן אױף אַלע פֿיר, פֿאַרהײבן דעם קאָפּ און זיך צעהױלן איבער דעם גאַנצן דרױסן.

ניעט, בראַט, — האָט ער שטיל אַ מאַך געטאָן צו זיך אַלײן, —טאַק בראַט, ניע גאָדיטסאַ. (אַזױ, ברודער, טױג ניט).

ער האָט זיך אָנגעהױבן און אױס­געקאַלופּעט אין דער פֿײַכטער מעזשע הױכן גראָז אַ פּאָר שאַרפֿע שטײנער, האָט זיך בריהש אָנגעצילט אַנטקעגן אײנעם פֿון די מחבלים און אים געטראָפֿן אין שלײף אַרײַן, דעם צװײטן — אין דער פּאָטילניצע. ער האָט עס געמאַכט קונציק, װי אין טאָן אַרײַן. יאָ, די ייִנגלשע שטיק קומען נאָך אַמאָל צו נוץ…

דער ערשטער האָט זיך אַ װאַקל געטאָן און זיך אומגעריכט אַראָפּגע­לאָזן צו דער ערד, דער צװײטער האָט געגעבן אַ טאַנץ אונטער, װי אױף אַ הײסער סקאָװאָראָדע, האָט עפּעס הױך אױסגעשריִען און זיך אױך איבערגעקערט.

אָט אַזױ האָב איך ליב! — פֿײַװיש־בערעלע האָט זיך אַרומגעקוקט אין דער גיך. ניטאָ קײנער, קײן זײַטיקע עדות, איז אַװדאי גוט. נאָר פֿאַרדראָסן האָט אים עפּעס אַנדערש: ער האָט אַ קוק געטאָן אױף זלמנען און דערזען װי יענער איז צוגעפֿאַלן אױף אײן קני און זיך אָנגעשפּאַרט אױף אײן עלנבױגן, װי ער װאָלט אױסגענוצט די מינוט אױף איבערכאַפּן דעם אָטעם, װאָרעם דערנאָך װעט מען דאַרפֿן װײַטער פֿאָרזעצן די שפּיל.

דאָ איז פֿײַװיש־בערל אָנגעצונדן געװאָרן:

רבֿ! — האָט ער מיט אַ צוגע­שטיק­טער שטים אױסגעשריגן, — אױף װאָס װאַרטסטו נאָך? אַנו, שפּײַ זײ אָקאָרשט אָן אין די געפּגרטע צורות (אין בײדע) און לאָמיר זיך גיכער אָפּ­טראָגן פֿון דאַנען!

זלמנס אױערן האָבן איצט גאָרניט געהערט. דאָך האָט ער ערגעץ באַ­גריפֿן, אַז מען רעדט צו אים אױף ייִדיש און אַזױ קאָן רעדן בלױז אײן פֿײַװיש־בערל אַלײן — דער סאָלדאַט.

הײסט עס, אָנקלײַבן אַ מױל מיט שפּײַעכץ און שפּײַען זײ אין די צורות אַרײַן (טאַקע בפּועל־ממש).

זלמן האָט זיך באַפֿרײַט פֿונעם טלית, האָט זיך פּאַמעלעך אױס­גע­גלײַכט און באַטראַכט זײַנע פּײַניקער, די שליחים פֿון גיהנום. אײנער איז געזעסן זײַטיק אָנגעשפּאַרט און גע­גלאָצט מיט צװײ אָפֿענע אױגן, װאָס האָבן שױן ניט געקוקט אין ערגעץ. דער צװײטער איז געלעגן אָנ­גע­שפּאַרט אױף שעיה־נחומס פּלױט, פֿון פּאָטילניצע האָט געיושעט בלוט, װי פֿון אַ דבֿר־אַחר, און ער האָט גע­כאָרכלט װי אַן אָקס ניט קײן דער­קױלעטער.

און מאָדנע, אױך בײַ זלמנען האָט זיך געבעטן דאָס זעלביקע װאָרט: אַ קוטניצע מיט דר…

* * *

די װעלדער און די כוטערעס, װוּ די װאָניטשער און רודניער מחנות האַלטן זיך אױף, זײַנען זלמנען זײער נאָענט און באַקאַנט. די מענטשן, מיט װעלכע ער װאָגלט זיך אַרום, זײַנען אױך אײגענע. װאָס דאַרף מען מער — אַפֿילו לײבע דער רודניער און זײַנע צװײ קלענערע יאַטן זײַנען דאָך אױך פֿונעם ערשטן טאָג אָן.

פֿײַװיש־בערל מיטן ביקסל אױף די פּלײצעס, מיטן ברײטן לעדערנעם פּאָיאַס אױפֿן קורצן רעקל, איז ייִנגער געװאָרן אפֿשר אױף צװאַנציק יאָר.

ער װעט דיר דען אײַנזיצן אױף אַן אָרט? נאָר געלעטעט, נאָר גע­פֿלױגן. ס׳זײַנען אַװעק טעג און אַמאָל אַפֿילו װאָכן, אַז זלמן זעט אים ניט אין די אױגן. לעדער אױף נײַעם און ריכטעװען דאָקאַזשעט מען, װוּ מען דאַרף, און זלמן אַרבעט מיטן זעלבן פֿלײַס װי אין דער הײם. ער לאַטעט און נײט אי װײַבערשע, אי מאַנצבילשע.

פֿײַװיש־בערל, אַז ער האָט אַ פֿרײַע רגע, כאַפּט ער זיך אַראָפּ צו גאַסט. ער איז מכבד דעם ברודער מיט אַ געקאָכטן אײ, אַמאָל מיט אַ װײַס פּלעצעלע. ער װײסט, אַז דער “רבֿ” זײַנער באַנוגנט זיך מיט ברױט און מיט װאַסער און עסט ניט פֿון אַלגעמײנעם קעסל.

פֿײַװיש־בערל, האָט גענומען אין האַנט אַ שטיקל אױסלענדישן לעדער.

גוטע פּאָדעשװע, אַ כאָלערע אױף זײערע בײנער.

זלמן פֿירט דורך מיטן אָל דעם צוגעלאַטעטן פּאָדמעטעק. מאַכט אַ קריץ אַרום און אַרום און פֿאַרגיט װי דרך־אַגבֿ זײַן שטילן און שטענדיקן “װיפֿל?”

זײ לאָזן זיך ניט, אַ בראָך צו זײערע קעפּ! דרײַצן! דרײַצן מכּות דעם געפּגרטן טאַטן זײערן אױף יענער װעלט.

זלמן נעמט אַרױס פֿון זײַן זײַ­טיקער באַהאַלטענער קעשענע אַ טע­װעלע פֿון אַן אַלטן ספֿר, מעקט אױס אײן דרײַ־ציפֿערדיקע צאָל און שרײַבט אָן אַ צװײטע — אױף דרײַצן מער.

ער טוט אַ קראַץ מיט דעם קלײן שטיקל בלײַשטיפֿט די פּאָטילניצע, פֿאַרטראַכט זיך אַ װײַלע, װי ער װאָלט עפּעס נאָכגעחשבונט אין גע­דאַנק, דערנאָך באַהאַלט ער די אַלע פּריטשינדאַלן אױף דעם פֿריִערדיקן אָרט און גיט אַ שטילן זיפֿץ.

װאָס איז, רבי, — פֿרעגט פֿײַװיש־בערל, — װאָס זיפֿצן מיר עפּעס?

נו, נו, גײ, גײ, טו עפּעס, — ענט­פֿערט אים זלמן, נאָר ער דערפֿילט גלײַך אױפֿן אָרט, אַז ער האָט ניט דאָס גע­זאָגט. ער װיל, ער דאַרף ביז גאָר נײטיק, אַז דער “סאָלדאַט” זאָל נאָך לעבן אים אַ ביסל זיצן, עטװאָס אָפּרוען, ער זאָל דאָ זײַן װאָס אָפֿטער.

װאַנדערנדיק מיט דער מחנה פֿון אײן אָרט צום צװײטן, האָט זלמן די גאַנצע צײַט געאַרבעט און בײַ דער אַרבעט געטראַכט:

… אױב גאָט װעט װעלן, מען זאָל צו אים דאַװענען, װעט ער פֿאַר­טרײַבן די טומאה פֿון דער ערד און װעט מאַכן די װעלט צוריק װי גע­װען… װוּ קאָן ערגעץ זײַן עטל מיט אַזעלכע שװאַכע כּוחות, װוּ זײַנען די קינדער? אים, זלמנען, האָבן זײ שױן מסתּם לאַנג באַװײנט, און… װי דער אמת איז, ער װאָלט שױן מן־הסתּם לאַנג געװען אַ “קדוש”, װען ניט דער “סאָלדאַט”. יענער, קײן עין־הרע, האָט פֿאַר אײן שװאַכן זלמנען געמאַכט זה כּפּרתי, זה חליפֿתי מיט צװײ געזונטע און גראָבע דײַטשן… ס׳האָט זיך אָנגעהױבן פֿון צװײ און איצטער גײט שױן, ברוך־השם, די דריטע מאה…

יעדער איבערגעפּעקלטער היט­לע­ריסט איז דאָס זעלבע, װאָס צען געראַטעװעטע פֿרײַנד, און ער, דער ברודער זײַנער, טוט גוט, װאָס ער מאַכט עס אַלײן, ער פֿאַרלאָזט זיך ניט אױף יענעם.

און דער שװאָגער? דער שװאָגער דאָרט אינעם װײַטן לאַנד מיט דער גאָלדענער קײט אױף דער ברוסט? ער שטעלט זיך כאָטש פֿאָר, װי אַזױ זלמן לעבט דאָ? דער װאַלד איז זײַן הײם, די ערד זײַן געלעגער. אַ בױם איז אָפֿט דער דאַך איבערן קאָפּ. אַ פּעניאָק — דער װערקשטאַט… מענטשן באַװאָפֿנטע מיט פֿאַרשײדענערלײ געװער שװינדלען דורך פֿאַרבײַ פֿון דער װײַט און פֿון דער נאָענט; אַז מען דערזעט דיך, גיט מען דיר אָפּ אַ גוטן־מאָרגן. אָט־אָ פֿירט איװאַן דער װאָזניטשיער פּאַסטעך פֿאַר אַ שטריק, װעמען מײנט איר? אַ ביק, אַ בהמה? נײן, ער פֿירט אַ “צונג”. קענטיק, אַ געװעזענער עלטסטער. אָט דאָ לעבן זלמנען, האָט ער באַשלאָסן, איװאַן, זיך צוזעצן אָפּרוען. און יענער, בײַ אים בלײַבט עס, האָט זיך צעלײגט װי אַ מידע בהמה. איװאַן האָט אַ נאַטור זיך אַ ביסל אַ באַרים טאָן, קען זײַן אַז דערפֿאַר האָט ער זיך דאָ צוגעזעצט.

בסך־הכּל, — דערצײלט ער, — איז דעם דאָזיקן גע­טשקע אײַנגעפֿאַלן אונדז אונטערקױפֿן, מיך און פּעט­ראָ דעם געלן. ער שטופּט אונדז דעם זײגער, מיר זאָלן אים אָפּלאָזן. גאָט װײסט, צי מיר האָבן אַמאָל געזען אַ זײגער, אָדער ס׳איז עפּעס אַ באַטרעף אָפּנעמען דעם זײגער, װען ס׳װעט זיך נאָר פֿאַרװעלן. אַ שעפּסענער מוח!

זלמן טוט אַ קוק איבער די ברילן און באַטראַכט דעם נפֿש, װאָס ליגט דאָ ניט װײַט פֿון אים. אַ מאָדנע זאַך: הענט און פֿיס שיִער ניט װי בײַ אַ מענטשן, נאָר ס׳איז ניטאָ קײן מענטשישער פּרצוף, אַ פּאַרשיװע צורה און סע דאָרשט נאָך בלוט. אַ װאַל­דישע חיה, אַז דיר גיט זיך אײַן דערזען, איז מיט עפּעס טשיקאַװע, און פֿון דער דאָזיקער קערט דיר צו דער גאַל.

אױף די רײד איז פֿון ערגעץ אָנ­געלאָפֿן פֿײַװיש־בערל. דערזען דעם גאַסט, האָבן בײַ אים אַ שפּיל געטאָן די געבליטן. ס׳האָבן זיך בײַ אים צע­בלאָזן די נאָזפֿליגל, די קינבאַקן האָבן גענומען אונטערטאַנצן, די װאָנ­צע­לעך האָבן זיך צעשטעלט װי נאָד­לען. אױסער דעם דאָזיקן זמעי זעט ער שױן קײנעם ניט פֿאַר זיך. נאָר איװאַן האָט אים אָפּגעהאַלטן.

בערקאָ, — מאַכט ער, — האָב גאָט אין האַרצן, מען דאַרף דאָך אים פֿירן צום נאַטשאַלניק.

װעמען, אָט דעם־אָ? — האָט פֿײַ­װיש־בערל איבערגעפֿרעגט.

אָבער װער האָט אים דערלױבט דאָ זיצן אָדער ליגן, פֿאַרװאָס ליגט ער?… אױפֿשטײן! — האָט ער אױס­געשריִען און אים דערלאַנגט מיטן שטיװל אונטער די ריפּן.

יענער האָט אױפֿגעטאַנצט ניט טױט ניט לעבעדיק.

שטײן, הונטעװיטש אײנער, אין געהאַקטע װוּנדן!

שפּרעכען זי דױטש, קאַמעראַד? — האָט דער נפֿש אַ פֿרעג געטאָן מיט אַ פֿאַלשער צוגעטױבטער שטים.

פֿײַװיש־בערלען און זלמנען פֿלעגט מען זײער אָפֿט אָננעמען פֿאַר רוסישע דײַטשן. זײ האָבן געװוּסט פֿון דעם.

פֿאַרװאָס עפּעס דױטש, װײ צו דער מאַמען דײַנער! — איז פֿײַװיש־בערל מיט אַ מאָל געװאָרן אױפֿגע­מונטערט. — יודע!

פֿײַװיש־בערל האָט זיך װױ­ליונגעריש אױסגעלײגט אױפֿן גראָז, זיך אָנגעשפּאַרט אױפֿן עלנבױגן און באַװיזן מיט די אױגן אױף זלמנען.

דאָס איז מײַן ברודער זלמן, אַן אײדעלער ערלעכער ייִד; אַז ער זיצט לעבן װערקשטאַט און נײט, מײנען אַנדערע אױף אים, אַז ער איז אַ שוסטער, צום סוף איז ער אַ רבֿ. אַ רבֿ איבערן גאַנצן מירניצער ראַיאָן. (זלמן האָט שמײכלענדיק װײַטער געגעבן אַ קוק איבער די ברילן).

און דערפֿאַר, װאָס איר פֿאַרגיסט אונדזער בלוט אָן אַ מאָס… אונדזער… װעט אײַך אָפּגעצאָלט װערן כּפֿל־כּפֿלים. און דו, קעלעװיאַקע, װעסט עס פֿאַרזוכן אײנער פֿון די ערשטע.

פֿײַװיש־בערל האָט זיך פֿון ס׳נײַ אָנגעצונדן, די נאָזפֿליגל האָבן זיך בײַ אים צעבלאָזן און ער רופֿט זיך אָן צו איװאַנען:

איך בעט דיך, פֿיר אים אַװעק פֿון דאַנען, זאָל ער מיר דאָ ניט פֿאַרגאַזן די לופֿט! דו זעסט דען ניט, אַז אַ מענטש אַרבעט?!

מיר װאַרטן אױף פּעטראָ דעם געלן.

פּעטראָ, פּעטראָ! פּעטראָ װעט פֿון דיר אין ערגעץ ניט אַנטלױפֿן, און אַז ניט קאָן איך מיט דיר גײן.

נאַ! — האָט איװאַן אַ צי געטאָן פֿאַרן שטריקל און זיך אָן חשק אױפֿ­געהױבן פֿון אָרט.

און זלמן איז װײַטער געבליבן אַלײן. ער האָט באַגלײט מיטן בליק צװײ מענטשן, װאָס האָבן גע­פֿירט אַן אוממענטש, אַ חיה, װאָס איז פֿאַרװאַנדלט געװאָרן אין אַ ראָכ­מאַנער קליאַטשע, װײַל ער פֿילט, אַז ער װעט שױן באַקומען זײַנס צװישן גערעכטע מענטשן, אױף אומבאַ­זיגבאַרער ערד.