פֿאַרגעסן און געדענקען

Forgetting and Remembering

פֿון נח לוריע

ס׳איז געװען זונטיק. אױף דעם פֿרײַען טאָג איז בײַ פֿרידען געװען אָפּגעלײגט אָן אַ שיעור אַרבעטן: זאָקן פֿאַרצירעװען, גרעט פּרעסן, דעם פּאָל װאַשן. אַ מידע איז זי געזעסן, מיט פֿאַרגעניגן אײַנגעעטעמט די פֿריש­קײט פֿונעם פֿײַכטן זױבערן פּאַרקעט, װען די טיר האָט זיך געעפֿנט און דער מאַן איז אַרײַן.

סאַשע!

זײַן קומען איז געװען פֿאַר איר אין גאַנצן אומגעריכט. זי איז צוגעפֿאַלן צו אים און אַ װײַלע געבליבן אַזױ מיט פֿאַרמאַכטע אױגן, אָן װערטער, מיטן צוגעטוליעטן האַרצן איבערגעבנדיק אים איר בענקעניש און אומרו פֿאַר די אַלע חדשים און יאָרן.

אױף לאַנג? — האָט זי געפֿרעגט, העלפֿנדיק אים אַראָפּנעמען דעם רוק­זאַק, דעם שינעל.

אױף זעקס טעג.

זײ זײַנען געשטאַנען און אָנגע­קוקט אײנער דעם אַנדערן אָן רײד. ער איז געװען אױפֿן פֿראָנט. זײ האָבן זיך ניט געזען צװײ מיט אַ האַלבן יאָר. ער איז גראָװ געװאָרן, נאָר די ברעמען זײַנען, װי פֿריִער, געװען גע­דיכט און שװאַרץ.

אַרומגאָלן זיך פֿריִער פֿאַר אַלץ, — האָט ער געזאָגט, — האָסט אַ ביסל הײסע װאַסער?

זי האָט פֿאַרשטאַנען: ער שעמט זיך פֿאַר איר מיט זײַן גראָװער באָרד. דאָס האָט זי גערירט.

יאָ, דאָס איז ער, איר סאַשע: װײניק באַרײדעװדיק, כמורע, שטענ­דיק אײַנגעהאַלטן, אַ ביסעלע אַזױ װי אָפּגעזונדערט און דערבײַ װוּנדערלעך דורכזיכטיק. דורך די געצײלטע װער­טער, דורכן קאַרגן זשעסט זעסטו אַזױ קלאָר די באַװעגונג פֿון זײַנע געפֿילן.

און דאָך איז אין אים דאָ עפּעס נײַס. שװער צו כאַפּן, װאָס דאָס איז: אײַנגעשלאָסנקײט מער װי גע­װײנט­לעך, אָפּגעפֿרעמדקײט. אָט איז ער לעבן איר, און אַלץ איז װי געװען, נאָר זײַן געדאַנק איז ערגעץ װײַט. פֿאַר די אױגן שטײט אים עפּעס אַנ­דערש. געװיס, װער סע קומט פֿון דאָרטן, מוז אין אָנהײב זיך פֿילן דאָ, װי ניט קײן היגער. פֿון דעסטװעגן האָט עס איר זײער געאַרט.

שפּאַר זיך צו, — האָט זי געזאָגט, — ביסט מיד.

יאָ, — האָט ער אײַנגעשטימט.

ער האָט צוגעמאַכט די אױגן און איז באַלד שטיל געװאָרן, מאָדנע שטיל, ניט װי אײַנגעשלאָפֿן, נאָר װי ער װאָלט אַװעק; פֿאַרשװוּנדן און דאָ איבערגעלאָזט בלױז דעם אָנבליק זײַנעם, אַ געשטאַלט אָן אָטעם. מע האָט ניט פֿאַרנומען פֿון אים קײן הױך. ער איז געלעגן אָן דער מינדסטער באַװעגונג, קײן אָדערל אױף זײַן הױט האָט ניט געצאַפּלט. זי האָט זיך געמוזט אָנטאָן אַ כּוח ניט אױפֿצוּװעקן אים, — אַזױ אומהײמלעך האָט איר אױסגעװיזן אָט די שטילקײט.

זײַן מיליטערישער קאָסטיום איז געװען פֿאַרשטױבט און צעקנײטשט פֿון װעג, מע האָט אים געדאַרפֿט אױס­בערשטלען, אױספּרעסן, פֿאַר­נײען ערגעץ װוּ. פֿרידע האָט זיך גערן אָנגעכאַפּט אָן דער אַרבעט. פֿון אַ קעשענע איז אַרױסגעפֿאַלן אַ קאָנ­װערט. עטלעכע אירע בריװ האָבן זיך צעשאָטן אױפֿן פּאָל, עטלעכע פֿראָנט־פֿאָטאָגראַפֿיעס, װוּ ער איז גע­װען אַראָפּגענומען אין אײנעם מיט חבֿרים. פֿרידע האָט זײ שױן געקאָנט פֿון פֿריִער, געהאַט בײַ זיך, אין פֿאַר­שײדענע צײַטן פֿון אים באַקומען.

צװישן די צעשאָטענע זאַכן איז געװען אַ זאָרגלעך צונױפֿגעלײגט פֿירעקיק װײַס פּאַפּיר. פֿרידע האָט עס אױפֿגעהױבן, געעפֿנט. אינעם פּאַפּיר איז געװען אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון אַ יונג מײדל.

די קלײנע פֿאָטאָגראַפֿיע האָט זעלטן נאַטירלעך און לעבעדיק איבער­געגעבן דעם כאַראַקטער פֿונעם יונגן, ביז גאָר ליבן געזיכט: דעם װאַ­רע­מען, צאַרטן בליק פֿון די שײנע אױגן, די פֿולבלעכע ליפּן עטװאָס צעעפֿנט, װי גרײט צו זאָגן: “כ׳האָב ליב”, דעם אַלגעמײנעם אױסדרוק פֿון מײדל­שער באַשײדנקײט און לעבנס­דאָרשט. איבערן אַקסל איז געװען אַריבערגעװאָרפֿן אױף דער ברוסט אַ שװערער שװאַרצער צאָפּ.

איז אָט װעגן װעמען ער פֿאַר­טראַכט זיך, װוּהין דער געדאַנק פֿאַר­טראָגט אים אַלע מאָל! װער איז זי? אַ צופֿעליק באַגעגנטע ערגעץ אױף די װעגן פֿון דער מלחמה, אַ פֿאַר­בײַגײענדיקע, װי יענע שעה, װאָס האָט זײ דערנענטערט, צי אפֿשר אַ שלאַכט־חבֿרטע, אַ שטענדיקע באַגלײטערין? פֿרידע האָט דורכגעטרײסלט דעם קאָנװערט, אַלע קעשענעס און מער פֿון דער אומבאַקאַנטער קײן שפּור ניט געפֿונען, קײן נאָמען, קײן װאָרט, זי האָט שױן נישט געװאָלט טראַכטן דערפֿון. דאָס איז אַזאַ פּײַן, זי װיל עס ניט, זי דאַרף עס ניט. זעקס טעג זײַנען אים געשענקט, זאָל ער אין די טעג ניט װיסן פֿון קײן פֿאַרדראָס. אין זעקס טעג אַרום קערט ער זיך אום אין פֿײַער. און װוּ װעט יענע זײַן, װען ער װעט זיך אַהין אומקערן? װוּ?

ער האָט געעפֿנט די אױגן, אַזױ איז ער געלעגן אַ װײַלע, װי דערמאָנענדיק זיך, װי אַזױ ער קומט אַהער, דערנאָך האָט ער אױסגעשטרעקט אַ האַנט. פֿרידע האָט געקענט אָט דעם זשעסט זײַנעם. דאָס זוכט ער איר האַנט, װיל, זי זאָל צוגײן נענטער. זי האָט אים צוליב געטאָן.

מיר איז אַזױ גוט מיט דיר, — האָט ער געזאָגט, — לאָמיר הײַנט אין ערגעץ ניט גײן.

אױפֿן גרױען פֿאַרפֿרױרענעם פֿענצטער האָט זיך געזעצט דער אַש פֿון פֿאַרנאַכט. אין צימער איז געווען שטיל. מע האָט געהערט די קלאָג פֿונעם װינט. אױף װאָס? פֿאַר װעמען? פֿרידע מיט איר גאַסט האָבן פֿאַרטרױלעך געשמועסט װעגן אַלץ, װאָס מאַן־און־װײַב, גוטע־פֿרײַנד, קאָנען שמועסן בײַ אַזאַ באַגעגעניש. און דאָך איז עס געװען גאָרנישט װי סע דאַרף צו זײַן. ער זיצט לעבן דיר, האָט זי מיט זיך אײַנגעטענהט, האַלט דײַן האַנט, לאָזט זי ניט אַרױס, װי סע מאַכט זיך אַ קינד אין אַ װעג האָט מורא אָפּלאָזן אױף אַ רגע דער מוטערס האַנט, װאָס דאַרפֿסטו נאָך… נאָר יענע פֿאָטאָגראַפֿיע — װי דאַרף מען זי פֿאַרשטײן? און אָט די פֿאַרטראַכטקײט, װאָס באַפֿאַלט אים װידער און װידער, אָט דער צושטאַנד, װען ער קוקט אױף דיר, און דו זעסט, אַז פֿאַר די אױגן שטײט אים עמעצער אַנדערש, זײַן געדאַנק איז װײַט פֿון דאַנען… פֿרעגן, װאָס אים איז, װאָס טראָגט ער אױפֿן האַרצן — צו װאָס? זי װײסט דאָך, בעסער װאָלט זי ניט װיסן. זאָגן אָפֿן, װאָס זי װײסט, און הערן, װאָס ער װעט ענטפֿערן, אַלץ זאָל װערן קלאָר? נײן, זי קאָן װעגן דעם ניט רײדן. זי װערט רױט פֿאַר בושה שױן בײַ דעם געדאַנק, אַז זי קאָן זיך אַרױסכאַפּן װעגן דעם מיט אַ װאָרט. נײן און נײן. זי װעט מיט קײן װוּנק אַפֿילו ניט אָנדײַטן אױף דעם, װאָס זי װײסט… “מיר איז גוט מיט דיר”, — האָט ער געזאָגט. זאָל אים זײַן גוט.

בײַ נאַכט איז ער געשלאָפֿן, און זי ניט. זי האָט שױן געצײלט ביז טױזנט, און ס׳האָט ניט געהאָלפֿן. זי האָט זיך מאָנאָטאָן אײַנגעװיגט: “שלאָף, שלאָף”… און ס׳האָט ניט גענו­מען קײן שלאָף. דער מאַרך האָט גע­ברענט, דאָס לײַב איז, װי אױף אַ פּײַנראָד, געװען אָנגעצױגן. דאָס האַרץ האָט געטענהט: פֿאַרװאָס? פֿאַר­װאָס?… טרערן האָבן זיך געקײַקלט איבער די באַקן, און זי האָט זיך קײן ריר ניט געטאָן. האָט געציטערט אַרױס­צוברענגען אַ היכץ, טאָמער דער­הערט ער און כאַפּט זיך אױף, װאָס װעט זי דאַן ענטפֿערן? ער טאָר ניט זען אָט די טרערן אירע. טאָר ניט װיסן פֿון זײ. נײן, נײן, ס׳אַראַ בושה! זי װאָלט זיך עס קײן מאָל ניט מוחל זײַן…

סאַשע האָט זיך אַ רודער געטאָן. “טײַבעלע מײַנס”, — איז ער צוגע­פֿאַלן אַ דערפֿרײטער, װאָס ער האָט זי געפֿונען לעבן זיך. פֿרידע האָט געשפּירט מיט אַלע חושים: ער איז רײן פֿאַר איר, דורכזיכטיק ביזן גרונט, ניטאָ אין אים קײן פֿלעק פֿאַלשקײט, און דאָס, װאָס זי האָט געזען, האָט זי אפֿשר גאָר ניט געזען, צי ס׳איז ניט דאָס, װאָס זי מײנט. אַלע ספֿקות זײַנען פֿאַרשװוּנדן, אַ געפֿיל פֿון דאַנקבאַרקײט איז איבערגעגאַנגען, אַ צוטרױ אָן גרענעצן, אַ װוּנדערלעכע קלאָרקײט. ס׳אַראַ גליק, װאָס זי האָט זיך אָפּגעהאַלטן פֿון איבעריקע רײד.

אין דער פֿרי איז זי אַװעק צו דער אַרבעט אין איר כעמישער לאַ­באָראַטאָריע. אין אָװנט זײַנען זײ װידער געװען צוזאַמען. נאָך אַ מינוט פֿאַרטראַכטקײט, װאָס איז הײַנט, װי נעכטן, אים פֿון מאָל צו מאָל באַפֿאַלן, האָט סאַשע, אָן קענטיקער פֿאַרבינדונג מיטן גאַנג פֿון זײער שמועס, אומגעריכט אַרױסגענומען פֿון קעשענע דעם קאָנװערט. דאָס האַרץ האָט פֿרידען אָנגעהױבן קלאַפּן אַזױ, אַז ס׳האָט זיך געדאַכט, ער מוז דערהערן דעם אָפּהילך פֿון די קלעפּ. אין מורא פֿאַר דעם, װאָס זי קאָן באַלד געװױר װערן, האָט זי זיך אָנגעכאַפּט אָן עפּעס אַנדערש, אָן אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון סאַשעס אַ חבֿר, װעלכע זי האָט שױן לאַנג געהאַט בײַ זיך.

ס׳אַראַ ליכטיקער פּעטיאַ איז דאָ, — האָט זי, פֿלאַטערנדיק, זיך צערעדט, — סע גלײבט זיך ניט, אַז ער איז טױט.

ליכטיקײט, יאָ, — האָט סאַשע אײַנגעשטימט, — דאָס איז געווען אין זײַן לײַב, אין זײַן בליק, אין זײַנע געפֿילן. פֿינף מינוט פֿאַרן סוף האָט פּעטיע גערעדט װעגן זײַן מײדל, װאָס ער האָט איבערגעלאָזט ערגעץ בײַ דער װאָלגע. די קױל האָט אים איבערגעריסן ממש אױפֿן האַלבן װאָרט… און װאָס װעסטו זאָגן װעגן אָט דער פֿאָטאָגראַפֿיע? — האָט סאַשע אַ פֿרעג געטאָן.

פֿרידע האָט זיך קױם באַהערשט.

װיפֿל דאַרף זי דאָ אַלט זײַן? אַ יאָר נײַנצן, — האָט זי געזאָגט.

ניט מער.

װער איז זי?

איך װײס אַפֿילו איר נאָמען ניט.

איך פֿאַרשטײ ניט, סאַשע, רעד קלאָרער.

אין אוקראַיִנע, זומער איז עס געװען. הינטער אַ שטעטלשן בית־עולם, אין אַ װיסטן יאַר, װוּ מע האָט די ייִדן אױסגעקױלעט, אין שטױב צװישן ניט באַערדיקטע בײנער און פֿאַרבליבענע קינדערשע שיכעלעך, איז געלעגן אַ שװאַרצער צאָפּ, לעבן אים — אַ קלײן לעדערן בײַטעלע מיט אָט דעם בילדל. פֿון דעמאָלט אָן טראָג איך עס מיט זיך.

פֿרידע האָט שױן מער ניט גע­קאָנט באַהאַלטן דעם פֿיבער, װאָס האָט אַרומגעכאַפּט איר גאַנץ לײַב. אירע באַקן האָבן געברענט.

װי שײן זי איז געװען! — האָט זי זיך צערעדט, װי אין היץ, — אָט דער צאָפּ, װאָס איז פֿאַרלײגט אױף דער ברוסט, די עטװאָס צעעפֿנטע ליפּן, דער בליק — װיפֿל דאָרשט נאָך פֿרײד! זי האָט דאָך ערשט אָנגעהױבן לעבן… און קײנער האָט גאָרניט גע­קאָנט זאָגן, װער זי איז, פֿון װאַנען?

בײַ װעמען איז געװען צו פֿרעגן?

זי איז דאָ אַזאַ לעבעדיקע, אַזאַ האַרציק אײגענע, — האָט פֿרידע גערעדט, נאָך און נאָך זיך אײַנקוקנדיק אין דער פֿאָטאָגראַפֿיע, — װאָס מער דו קוקסט, װערט זי דיר אַלץ נענטער און אײגענער.

איך האָב ניט אײן מאָל געטראַכט, — האָט סאַשע געזאָגט, — נאָך דעם אַלעמען, װאָס איך האָב זיך אָנגעזען אױף די בית־עולמס, אין די יאַרן, אין די אױפֿגעעפֿנטע גריבער, האָב איך ניט אײן מאָל געטראַכט: מע מוז עס פֿאַרגעסן, כּדי קאָנען אַראָפּשלינגען דעם ביסן, פֿרײען זיך מיט דער זון, װײַטער לעבן. און דאָך טאָר מען עס ניט פֿאַרגעסן. ניט זיך, ניט קײנעם װאָלט איך עס ניט מוחל געװען.

פֿאַרגעסן און געדענקען. יאָ, יאָ, איך פֿאַרשטײ, נאָר װי קאָן מען פֿאַרגעסן?

ערשט איצט האָט ער באַמערקט איר צושטאַנד.

דו ציטערסט, ס׳איז דיר קאַלט, — האָט ער געזאָגט און אַרױפֿגעװאָרפֿן אױף איר דעם מאַנטל אױף די פּלײ­צעס.

זי האָט נאָך שטאַרקער גענומען ציטערן, אַלץ די אױגן ניט געקאָנט אָפּרײַסן פֿון דער פֿאָטאָגראַפֿיע, גע­קוקט און געשעפּטשעט:

— װי קאָן מען אַזױנס פֿאַרגעסן?…

1945