מאַמע־לשון

Mother-Tongue

פֿון טבֿיה גען

1

אַלע מײַנע גוטע פֿרײַנד װינטש איך פֿאַרברענגען אַזאַ װױלן זומער­דיקן חודש, װי איך האָב הײַנ­טיקס יאָר פֿאַרבראַכט אין פּאַ­לאַנ­גע. דער װעטער איז געװען אַן אױס­גע­צײכנ­טער און יעדן פֿרימאָרגן בין איך געגאַנגען צום ים, װוּ איך האָב שױן געהאַט אַ צענדליק באַקאַנטע מאַנספּאַרשױנען און פֿרױען, געקו­מענע צו פֿאָרן פֿון דער נאָענט — פֿון קאָװנע, פֿון װילנע, פֿון די מער װײַטערע — מינסק, באָריסאָװ און פֿון די נאָך מער װײַטערע — לענינגראַד (סאַנקט־פּעטערבורג), מאָסקװע און שױן גאָר־גאָר װײַטע פֿון דאַנען — סװערד­לאָװסק (יעקאַטערינבורג), נאָ­װאָסיבירסק.

אין פּאַלאַנגע, װי אױף יעדן לײַטישן קוראָרט, איז פֿאַראַן ניט אײן פּלאַזשע, נאָר עטלעכע. עס איז דאָ אַ מאַנצבילשע פּלאַזשע, אַ װײַבערשע און אַן אַלגעמײנע. די ערשטע צװײ פּלאַזשעס זײַנען אַרומגעצאַמט מיט הױכע הילצערנע פּלױטן. ס׳מאַכט זיך, אַז אַ נײַגעריק ייִנגל פֿאַלט צו מיטן נעזל צו אַ שפּאַרונקע אין דער צױם, דאַן כאַפּט מען אָן דעם יונגאַטש פֿאַר אַן אױער.

קוק ניט, װוּ מע דאַרף ניט, מאַרש פֿון דאַנען!

די אָפּגעצאַמטע פּלאַזשעס זײַנען שטילע, מיט קינדער גײט מען אַהין ניט. מע װאַרעמט זיך, מע צערטלט זיך, װי די מאַמע האָט געהאַט אונ­טער דער ליבער ניט־בראָטנדיקער ליט­װישער זון און מע האָט אַ שטילן פֿאַרגעניגן, אָן רעש און טומל. מע רעדט ניט הױך, און אױב מע לאַכט — איז אײַנגעהאַלטן, ניט צו פֿאַרטױבן דעם פֿאַרװיגנדיקן רױש פֿון די ים־כװאַליעס. ס׳איז דאָ אַזױ װי אין אַ װײכן שלאָפֿװאַגאָן: ניט איבערפֿולט, ניט רעשיק, אַ ביסל אומעטיקלעך.

פֿרײלעך און טומלדיק איז אױף דער אַלגעמײנער פּלאַזשע, װוּ מענער, פֿרױען, קינדער זײַנען איבערגעמישט. די צוקאָפּנס שפּאַרן זיך אָן אין די צופֿוסנס. אין דער לופֿטן טראָגט זיך אַן אומאױפֿהערלעכע זשומערײַ, קװיטשערײַ, לאַכערײַ, זינגערײַ. אױב מע איז ניט געװען באַפֿרײַנדט פֿון פֿריִער, באַפֿרײַנדט מען זיך אין משך פֿון אײן האַלבער שעה, װי נאָר מע איז געװאָרן שכנים אױף דער פּלאַזשע, און מאָרגן, און איבערמאָרגן, און אין װײַטערדיקע טעג, ביז ס׳װעט קומען די צײַט אַװעקצופֿאָרן, װעט מען זיך שױן דאָ טרעפֿן פּונקט אױפֿן זעלבן אָרט, מע װעט קומען בכּיװן פֿריִער, אַז קײן אַנדערע זאָלן אים ניט פֿאַרכאַפּן.

---

2

צװישן די פּאַלאַנגער נײַע באַ­קאַנטע מײַנע האָב איך אײנעם, װאָס הײסט בײַ מיר “הערט, הערט אַ מעשׂה”, װײַל די קלײנע געשיכטע, װאָס ער האָט דערצײלט, האָט ער אָנגעהױבן מיט די װערטער און דערנאָך ניט אײן מאָל זײ איבערגעחזרט — “הערט, הערט אַ מעשׂה”… געװאָרפֿן האָט ער זיך מיר אין די אױגן, װי נאָר ער האָט זיך באַװיזן אױף דער פּלאַזשע. דער אױסזען איז בײַ אים פֿון אַן אַלטן קאַזאַק. די האָר אױפֿן קאָפּ — געשױרן אין אַ רעדל און באַקרױנט מיט אַ טשוב, װאָס פֿאַלט אױפֿן שטערן; די װאָנצעס — לאַנגע און זײ הענגען אַראָפּ, װי בײַ טאַראַס בולבאַ. אַ פּאָר מינוט איז ער געשטאַנען אױף אַ בערגל צום אַראָפּגײן אױף דער פּלאַזשע, און אַזױ װי אַ קאַזאַקישער אַטאַמאַן, װאָס באַקוקט דעם לאַגער זײַנעם, װעלכער האָט זיך צעשפּרײט אױף אַ גרױסן שטח, אַזױ האָט ער אױפֿמערקזאַם, אָנצילנדיק די אױגן אין אײן זײַט, אין דער אַנדערער, באַטראַכט דעם עולם, דערנאָך האָט ער זיך אײַנגעמאָסטיעט אין דער סאַ­מער געדיכטעניש פֿון אונדזער “מיק­ראָראַיאָן”, און דװקא צװישן מײַן פּלײצע און דער פּלײצע פֿון מײַן שכן, יחיאלן. אַ לענגערע צײַט איז ער געלעגן אױף זײַן אונטערגעשפּרײטן האַנטעך, ניט אױסגערעדט אַ װאָרט, נאָר געהערט מיט אַ שפּיץ אױער, װאָס אַנדערע רײדן און דערצײלן, דערנאָך איז ער פּלוצעם אַרױס מיט לשון — אַ גוטן ייִדיש פֿון אַ ייִדן, אַ ליטװאַק.

הערט, הערט אַ מעשׂה, — האָט ער זיך געװענדט צו אונדזער גאַנצן רעדל, — אַ שאָק מיט יאָרן בין איך דאָ ניט געװען… שטאַמען שטאַם איך פֿון דאַנען, פֿון ליטע, קאָװנער גובערניע, פּאָנעװעזשער אוּיעזד, נאָר פֿון נאָך דער מלחמה לעב איך אין אַ קאַזאַקישער סטאַנציע, ראָס­טאָװער געגנט. איך האָב פֿאַרענדיקט אַ װעטע­רינאַרן טעכניקום (קאַלעדזש) און מע האָט מיך געשיקט אַהין אַרבעטן.

ער האָט גענומען איבערשיטן זאַמד פֿון אײן האַנט אין דער אַנדע­רער, און פּאַװאָליע דורכלאָזנדיק דעם זאַמד צװישן די פֿינגער, גערעדט װײַטער:

אין דער סטאַנציע האָב איך חתונה געהאַט פֿאַר אַ קאַזאַטשקע, בין איך אױך געװאָרן אַ קאַזאַק. האָבן די קאַזאַקן געװאָלט מיך אױס­פּרוּװן — אַװעקגעזעצט אױף אַ הײסן פֿערד, און ער האָט מיך אַ טראָג גע­געבן, אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זאָטל אײן מאָל, — האָב איך זיך װי עס איז װידער אַרױפֿגעכאַפּט אױף אים; אַ צװײטן מאָל — אױף ס׳נײַ מיך אַראָפּ­געשלײַדערט און גענומען שלעפּן איבער דער ערד. די קאַזאַקן שטײען און לאַכן. איך שפּרינג אַרױף אױפֿן פֿערד צום דריטן מאָל, און ער דרײט מיך, און קערעװעט מיך, הײבט די פֿיס, קלאַפּט מיט די פּידקאָװעס, נאָר איצט האָב איך אױסגעהאַלטן, געבליבן אױפֿן זאָטל. איך האָב אַ יאָג אַװעק געגעבן אױפֿן צעהיצטן סוס, װי אַ װינט. קײן שװאַכינקער בין איך ניט געװען, און גאָר קײן נײַיִנקער רײַטער — אױך ניט, עס איז מיר אױסגעקומען צו רײַטן אױף פֿערד, װען כ׳האָב געלערנט אין טעכ­ניקום. מלחמה־צײַט האָב איך, אמת, אױף פֿערד ניט געריטן, נאָר אַ דיװערסאַנט בין איך געװען. אין אײן שײנעם טאָג זײַנען צו אונדז אין באַטאַליאָן געקומען “קונים”, אַזױ האָבן מיר צװישן זיך, אין אַ שפּאַס, גערופֿן די שטאַביסטן, װעלכע פֿלעגן זיך פֿון צײַט צו צײַט יאַװען צו אונדז אין ראָטע אױסצוזוכן און אַװעק­נעמען מענטשן אין אַנדערע מיליטער־טײלן. דאָס מאָל האָט מען געדאַרפֿט שיקן אין אַ דעסאַנט דרײַ סאָלדאַטן. איך בין אַרײַנגעפֿאַלן אין דרײַלינג און געװאָרן אַ דעסאַנטניק־דיװערסאַנט. ס׳איז ניט קײן שפּילכל, מאַכן דיװערסיעס בײַם שׂונא אונטער דער נאָז. נאָר, װי איר זעט, בין איך געבליבן לעבן. דערנאָך, װען עס איז געשאַפֿן געװאָרן אַ ליטװישע דיװיזיע, האָט מען מיך אַרױסגערופֿן און געשיקט קײן גאָרקי (ניזשני־נאָװ­גאָראָד), װוּ די דיװיזיע האָט זיך פֿאָרמירט. דאָרטן זײַנען געװען שלמהלעך און חײמלעך פֿון גאַנץ ליטע.

ער איז אַנטשװיגן געװאָרן, װי װעלנדיק זיך באַטראַכטן, צי זאָל ער זיך פֿאַרטיפֿערן אין די מלחמה־יאָרן, אָדער פֿאַרקערעװען צו דער שפּע­טערדיקער צײַט, צו דער סטאַנ­ציע, װוּ ער לעבט ביז איצט און אַרבעט. ער האָט אױסגעקליבן דאָס לעצטע.

נו, — האָט ער פֿאָרגעזעצט װײַ­טער, — װי באַלד די פֿרױ איז אַ קאַ­זאַטש­קע, איז דער מאַן אַ קאַזאַק. און די קינדער — קאַזאַקלעך. דרײַ טריט פֿון אונדזער שטוב איז דער טײַך דאָן, און בײַ דער שטוב איז אַ סאָד, און אַ גאָרטן, און גײ איך אַרױס פֿון מײַן הױף, האָב איך די קאָלכאָזנע (קאָלעקטיװע װירטשאַפֿט) בעלי־חײם. אַ טאַבון פֿערד, אַ טשערעדע שאָף, חזירים. פֿאַראַן אַן עופֿות־פֿערמע און דאַרף מען קראָליקעס — איז קראָליקעס אױך דאָ. מענטשן קומען אַלײן צום דאָקטער, אָדער צום פֿעלדזשער, װען ס׳נעמט זײ עפּעס װײ טאָן, אַ בעל־חי קומט ניט, מע דאַרף קומען צו אים. פּראָפֿילאַקטיק, אײַנשפּריצונגען. מע דאַרף אױסהיטן, עס זאָל זיך ניט אַרײַנכאַפּן ברוצעליאָז, יאַשטשור, אַנדערע מגפֿות. אַז ס׳מאַכט זיך אַן אָנפֿאַל פֿון אַ קרענק אױף אַ פֿערמע, שטאַרקט מען זיך צו זײַן טאָג און נאַכט אױף די פֿיס, נאָר װען די עפּידעמיע גײט דורך, װערט מען אַלײן קראַנק פֿון דער איבערגעמידקײט און פֿון די איבערלעבונגען, װאָס מע האָט געהאַט. מיט די בעלי־חײם רעד איך זיך אַמאָל דורך אױף ייִדיש. אפֿשר װעלן זײ מיך בעסער פֿאַרשטײן. “שטײ זשע, בריקעװע זיך ניט, איך װיל דאָך דײַן טובֿה…” זאָג איך צו אַ בהמה, װאָס לאָזט ניט צו צו זיך, װיל מיך אַ שטאָך טאָן מיט די הערנער. ס׳מאַכט זיך, אַ פֿערד האָט מען ניט אָנגעקאָרמעװעט, זאָג איך צו אים: “זעסט נאָר, נעבעך, אַ הא אין סידור”. װען די װײַב מײַנע צערעדט זיך צו פֿיל, קאָן איך אױך געבן א מאַך צו איר: “אַ מענה־לשון פֿון אַ ייִדענע…” אָדער צו די קינדער, װאָס האָבן זיך צעטומלט: “זאָל זײַן שטיל, ממזרים!” דאָס, װאָס מע זױגט אײַן מיט דער מאַמעס מילך, פֿאַרגעסט מען ניט, כאָטש ס׳איז שױן צענדליקער יאָרן, װי איך הער קײן ייִדיש װאָרט ניט. אין די שטעט קומט אַמאָל אַראָפּ אַ ייִדישע טרופּע, אַ ייִדישער אַנסאַמבל, אַ זינגער, אַ זינגערין, װאָס צװישן אַנדערע לידער זינגען זײ אױך אױס אַ ייִדיש ליד. צו אונדז אין דער סטאַנ­ציע פֿאַרבלאָנדזשעט פֿון זײ קײנער ניט.

איצט הערט נאָר, הערט אַ מעשׂה…

איך האָב אַן אײניקל, װאָלאָדיע הײסט ער. איך אַלײן, װי איר זעט, בין ניט קײן טונקעלער, און די װײַב אױך ניט, און די קינדער — כ׳האָב אַ טאָכטער מיט אַ זון — זײַנען אױך בלאָנדע, און דער זון האָט חתונה געהאַט אַזױ װי איך אַמאָל, פֿאַר אַ בלאָנדער קאַזאַטשקע — אַלע דורכױס בלאָנדע, און ער, דאָס אײניקל, איז אַ שװאַרצינקער. שװאַרצע האָר, שװאַרצע אױגן, װי בײַ מײַן זײדן עליו־השלום. איר האָט דאָך געלערנט מענדעלס געזעץ: די ירושה־אײגנ­שאַפֿטן גיבן זיך אָפֿט מאָל איבער אין דריטן צי אין אַ פֿערטן דור. קומט ער אַנומלטן צו לױפֿן, דער שװאַרצינקער װאָלאָדיע, און פּלעפֿט מיך מיט אַזאַ קשיא:

דיעדושקאַ (זײדע), האָסט געזען אַמאָל אַ ייִדן?

די דערציִערין פֿון קינדער־גאָרטן האָט געפֿירט די קינדער אױף אַ שפּאַציר אױסער דער סטאַנציע, און דאָרטן איז פֿאַראַן אַ ברודער־קבֿר. די דערציִערין האָט געזאָגט, אַז אין קבֿר ליגן אַ סך ייִדן, װאָס די פֿאַשיסטן האָבן מלחמה־צײַט דערשאָסן. איז ער נאָכן שפּאַציר געקומען פֿרעגן, צי איך האָב געזען אַמאָל אַ ייִדן.

האַ, װי געפֿעלט דאָס אײַך? אָבער װאָס איז דאָ דער װוּנדער, אױב דער דיעדושקאַ איז שױן דרײַסיק יאָר אַ קאַזאַק!… זאָגט מיר נאָר, פֿאַרװאָס בענקט זיך פֿון דעסטװעגן צו הערן אַ ייִדיש װאָרט… איך ליג דאָ אױף דער פּלאַזשע און האָב הנאה, כ׳הער מאַמע־לשון…