דער וויכּוח

The Quarrel

פֿון שמואל־ניסן גאָדינער

אָט אַזױ זײַנען זײ אָפּגעזעסן אַ לאַנגע, בלױע װינטערנאַכט, אין דער אַלטער גרױסער שטוב מיט די שטומע שאָטנס פֿון זײדעס און עלטער־זײדעס מיט לאַנגע זילבער־בערד אין די טונקעלע װינקלען, מיטן פֿאַר­שטױבטן אומעט פֿון אײביקײט־שכינה מיט אָפּגעהאַקטע פֿליגל צװישן גלעזערנע שאַפֿעס מיט ספֿרים, מיט דער האַרציקער איבערגעגעבנקײט אײנער דעם צװײטן און מיט װילדער פֿרעמדקײט — און געפֿירט זײער װיכּוח.

ניט בײדע האָבן גלײַך עס געװאָלט.

ניט בײדע זײַנען פֿון אײן עלטער געװען.

ניט די װעגן זײערע האָבן זיך גלײַך געצױגן, האַנט בײַ האַנט. נאָר דער ציל האָט פֿון ערגעץ װוּ, פֿון די װײַטסטע װײַטענישן, פֿון די אומבאַקאַנטע צוקונפֿטן, װי אַ קלײן פֿינקלדיק שטערנדל, אַרױסגעשימערט און, ציטערנדיק, בײדן גלײַך געװוּנ­קען און גערופֿן:

— צו מיר, צו מיר קומט, אין מײַן ליכטנשײַן װעל איך אײַך פֿאַרװיקלען, זונען װעל איך פֿאַר אײַך צעשמעלצן און טוט מיט זײ, װאָס איר װילט…

נאָר דער ציל איז פֿאַר בײדן אײנער געװען.

נאָר פֿון אײן שטאַם זײַנען בײדע געװען.

פֿון אײן שטאַם, אָבער פֿון צװײ תּקופֿות, — אַלטער טאַטע און יונגער זון.

האָבן געשעענישן אױף אַ מינוט, װי װעלן אין אַ ברױזנדן ים אַ שפּענ­דעלע, אים, דעם יונגן זון, אין אַלטן טאַטעס אָרעמס פֿאַרװאָרפֿן. האָבן אַלטע קלוג־געניטע אױגן הינטער זיל­בער־ברעמען אַ שטילע טרער פֿאַר­לאָזט און געבעטן:

— דערצײל מיר, זון מײַן, װוּ און װי און מיט װאָס דו לעבסט — דער­צײל אַן אַלטן טאַטן.

האָט אַ פֿלאַטער געטאָן אַזאַ גאָלד־פֿאַרקרײַזלט קלײן בערדל, האָבן אױפֿ­געפֿינקלט אַ פּאָר שװאַרצאַפּלען הינטער ברילן־גלעזלעך און צװײ ליכ­טיקע שטערנדלעך אין זײ אױפֿ­געהעלט, האָט מיט אַ שמײכל אױפֿ­געלױכטן אַ ליכטיקער פּנים אַזאַ:

— צו װאָס, טאַטע?

און עטװאָס, אַ קלײנער ציטער נאָר, האָט געכאַפּט דעם אין טונקעלען גאָלד אײַנגעפֿאַסטן קאָפּ. נאָר אַ קלײן דורכזיכטיק װאָלקנדל האָט באַדעקט אַ גרױסן װײַסן שטערן.

— װײסטו דען אַלײן ניט?

— ביסט נאָך אַלץ אױף יענע װעגן?

— יאָ, טאַטע.

— און װאָס ביסטו אַהער געקומען?

— עס פֿאַרדריסט דיר דען?

— נײן… אָבער דאָ װעסטו גאָרניט מאַכן.

— זײַ מיר ניט קײן שׂונא, טאַטע. אונדזערע װעגן האָבן זיך דאָך שױן לאַנג צעשײדט…

— יאָ… ביסטו דען דערגאַנגען אָבער אױף מײַן װעג ביזן סוף? האָט עפּעס װאָס דען דיך איבערגעצײַגט, אַז מײַן װעג לאָזט זיך אױס מיט גאָרניט? ביסט דאָך פֿון מיטן אַװעק… זיך אָפּגעריסן, אַװעק און אָנגעהױבן אַלץ פֿון דאָס נײַ.

און אַן אַלטער גרױער קאָפּ רײַסט זיך אין דער הײך אַרױף, און שטאָלץ אַזױ קלינגט אַן אַלטע שטים:

— און װען אַ װאַנדערער װאַרפֿט זיך יעדער מינוט אין דער זײַט, אױף הינטערװעגלעך און פֿאַרדרײטע שטעג­לעך, װעט ער דען דערגײן װען עס איז װוּהין עס איז? און װאָס זײַנען מיר דאָ, אױב ניט קײן דורכגײער, אָרעמע װאַנדערער?

און שטיל בעטנדיק אַזױ:

— קום מיט מיר, מײַן זון. אַן אױס­געפּרוּװטער אַלטער װעג איז מײַ­נער… עלטער־זײדעס און זײדעס האָב איך הינטער זיך געלאָזט… און אָן אַ שטרױכלונג איז דער װעג — אין גאַנצן פֿאָרױסגעזען דורך זײ, ביז אין קץ אַרײַן… און צו װאָס זײַנען זײ געבליבן הינטער מיר, אַז דו ביסט אין דער זײַט אַװעק? און צו װאָס איז דער גאַנצער װעג מיט זײ פֿאַרזײט? קום מיט מיר, מײַן זון. איך װעל שױן װײַט ניט גײן, אָבער מיטן לעצטן בליק װעל איך דײַן װײַטערדיקן שפּאַן אױפֿכאַפּן… װעסט װײַטער גײן, װײַטער, און ציִען אַזוי דעם שנור און פֿאַרלענגערן דעם וועג, אונדזער וועג, און דערנענטערן צו זיך דעם סוף און קירצער מאַכן די שטרע­קע צו דער גאולה…

און מיט טױזנט־יאָריקן טרױער:

— מיר זײַנען דאָך נאָך אין ערגעץ ניט געקומען! אין מיטן װעג זײַנען מיר. לאָזסטו מיר אַלײן, װערט עס אָפּגעהאַקט, אָפּגעריסן און פֿאַרלאָרן. װער װעט ציִען װײַטער דעם שנור?

— איך צי אים, טאַטע.

— דו ביסט אַװעק פֿון מיר.

— איך בין ייִנגער, זע איך שאַרפֿער, גײ איך מיט קירצערע װעגן.

— מיט פֿרעמדע װעגן.

— װאָס איז פֿרעמד, װען דו גײסט צו אַלץ?

— אַלץ איז גאָרניט, זון, אַלץ איז, — קוק דורכן פֿענצטער אַרױס, — דער גאַנצער בלױער הימל מיט די מיליאַסן שטערן אױף אים. לײַכט ער דען אונדז אין שטוב אַרײַן? אָבער אונדזער פֿאַררײכערט לעמפּל אין זײַן טונקל־רױט פֿלעמל איז עפּעס. פֿאַרלעש דאָס לעמפּל, װערט פֿינצ­טער אין שטוב. אַלץ — שטערן — לײַכטן שװאַך, פֿינקלען קױם… עפּעס — שװאַך פֿלעמל — באַלײַכט מיר דײַן געזיכט, טוק איך זיך אין אים און װער דערפֿרײט. אַלץ, זון, איז די גאַנצע װעלט, אַלע פֿעלקער, אַלע ברואים. עפּעס — ביסטו, דײַן גוף, דו, מײנסט, דער אָנדענק פֿון מײַן זײַן, פֿון מײַן געװען…

און שטיל אַזױ און אָרעם:

— פֿאַרלירסטו אַלץ, פֿאַרלירסטו גאָרניט. פֿאַרלירסטו עפּעס, פֿאַרלירסטו אַלץ. מיר זײַנען דאָך עפּעס, דאַרפֿן מיר עפּעס האָבן.

— דײַן מחשבֿה, טאַטע, האָט אָנ­גע­בראָכענע פֿליגל, פּױזעט זי אױף דר׳ערד און זוכט נאָר עפּעס.

— דײַנע מחשבֿות, זון, פֿליִען אין די הימלען, האָבן זײ עפּעס אױך ניט, האָבן זײ גאָרניט.

און אַזױ װײַטער און אַזױ װײַ­טער ציט עס זיך אין דער שטילער בלױער נאַכט אַרײַן. אַלטער גרױער קאָפּ איז אָנגעלאָדן מיט געדיכט־פֿאַר­האַרטעװעטע שטיקלעך שׂכל, פֿון גרױסע ספֿרים־שאַפֿעס אױס­גע­זױגענע, פֿון אָפּגעלעבטע דורות איבער­געבליבענע, פֿון אױסגע­ראָ­טענע װעגן אָנגעזאַמלטע. יונג גע­קרײַזלטער טונקל־גאָלדענער קאָפּ איז אָנגעהױכט מיט זונענליכט, מיט רױמען־ברײטקײט, מיטן אָטעם פֿון דער װעלט. שיטן אַלטע ליפּן גיך און פֿיל גאַנצע בערג האַרטע שטײנער פֿון טױזנט־יאָריקע חורבֿות. שטײן נאָך שטײן, ציגל נאָך ציגל. דאָס האָט עלטער־זײדע אײַנגעפֿונדעװעט, דאָס האָט זײדע אײַנגעשטעלט, דאָס האָט טאַטע דאָ פֿאַרלײגט… יונגע ליפּן שמײכלען נאָר, שמײכלען זיך שטיל אַזױ און רײדן אַזױ װײניק… אַז ס׳שװימט אין די ברײטקײטן פֿון דער װעלט, אַז ס׳פֿילט די מאָס פֿון אַלץ. רײַסט עס דעם װיכּוח איבער און פֿירט אַלטן טאַטן צום פֿענצטער צו:

— זעסט, טאַטע, עס טאָגט שױן באַלד, עס גראָט שױן.

און —

— הער זיך אײַן.

שטעלן זיך אױף אַלטע אױערן. שטרענגט זיך אָן אַן אַלטער גרױער קאָפּ. װיקלען זיך קלאַנגען פֿון ברײטן שליאַך־װעג, װײך אַזױ און רויִק און זיכער, װי װעלן פֿרישער טױ אין אַ יונגן פֿרילינגס־באַגינען:

“דאָס איז שױן דער לעצטער

און אַנטשײדענער שלאַכט”…

און אַ שאַלן הערט זיך. אַ רוף אַזאַ אין באַגינען אַרײַן. פֿרעגט באַאומרויִקט דער אַלטער:

— װאָס באַטײַט עס? דער שאַלן װאָס הײסט?

— צונױפֿזאַמלונג. דאָס רופֿט מען אונדז צונױף, טאַטע.

— און… דו גײסט אַװעק מיט זײ?

— יאָ. מיטן קירצסטן װעג.

װערט עס רויִק אַזױ אַרױסגע­רעדט, מיט אַזאַ שטיל־זיכערן שמײ­כעלע, אַז אַלטע פֿיס װאַקלען זיך און ליפּן שטאַמלען נאָר:

— מיטן קירצסטן װעג… װוּהין?

— זאָל זײַן צו דער גאולה.

— צו װעמען?

— צו אַלעמענס. און צו דײַנער, טאַטע. זײַ געזונט.

און אַװעק.

אַז עס גראָט אױף טאָג און אַז מען רופֿט, גײט יונגער פֿון אַלטער שטוב און פֿון אַלטן טאַטן נאָכן רוף אַװעק. בלײַבט צװישן שטומע שאָטנס פֿון עלטער־זײדעס אין די טונקעלע װינקלען בײַ טונקל־רױט פֿלעמל פֿון פֿאַררײכערטן לעמפּל אַלײן דער אַל­טער ייִד און טראַכט שטיל אַזױ:

“אַ זון האָב איך דערצױגן, ער זאָל אױף ברײטע רוסישע װעגן אומרו זײען… די גאולה דאָרט זוכן…”

נאָר אין אַ מינוט אַרום, אַז ס׳פֿאַלט זײַן בליק אױפֿן צאַנקנדיקן פֿלעמל פֿון לעמפּל, װי יענער װאַרפֿט זיך אין אַלע זײַטן און ציט זיך אין התלהבֿות און שװערע ספֿקות:

— טיק־טאַק, טיק־טאַק, טיק־טאַק.

— עס װײסט דען עמעצער פֿון װעלכער זײַט די ליכטיקע בשׂורה װעט קומען?…