צװײ מאָל צװײ איז נישט בלױז פֿיר

Two Times Two Isn’t Only Four

פֿון בער האַלפּערן

בײַ דער יוגנט פֿון די פּױליש־ליטװישע שטעטלעך האָט געגאָלטן דער כּלל: װיל מען זיך װידמען מיסחר — פֿאָרט מען קײן װאַרשע, װיל מען זיך װידמען תּורה — פֿאָרט מען קײן װילנע.

אַ יונג מיט אַ לענגלעך בלאַס פּנים, באַרעמט פֿון אַ שװאַרצן פּוך, װאָס קײן גאָלמעסער האָט עס נאָך ניט אָנגערירט, טרײסלט זיך אױף דער פֿור, װאָס פֿאָרט אַרײַן אין דער װילנער פֿאָרשטאָט. דער זשװי­ריקער װײכער שאָסײ האָט זיך געענ­דיקט, ס׳הײבט זיך אָן דער ברוק, און די פֿור צעבריאַזגעט זיך מיט אַלע אירע אײַזערנע אבֿרים. דער יונג קוקט מיט קײַלעכדיקע אױגן: ני­דערי­קע, באַלאָדנטע הילצערנע הײַזלעך מיט ברײט־טיריקע ייִדישע קראָמען; אַ פּױערשער װאָגן מיט אַ צוגע­בונדן פֿערד, װאָס האָט טיפֿזיניק אַראָפּגע­לאָזט דעם קאָפּ אין טאָרבע; אַ שמאָלער ייִד אין אַ לאַנגער קאַפּאָטע, װאָס שפּאַנט אַ פֿאַרטראַכטער, די הענט פֿאַרלײגט אױף הינטן; ייִנגלעך אין היטלען מיט פֿאַרריסענע דאַשעקעס, װאָס טראָגן זיך איבער דער גאַס, — אַלץ כּמעט, װי בײַ אים אין שטעטל. נאָר אָט װערן די הײַזער געדיכטער, עס שפּרינגט פּלוצלינג אַרױס אַ צװײ־גאָרנדיקער מױער, הינטער אים עפֿנט זיך אַ נײַע גאַס, אױך אַ ברוקירטע, און אױף איר שטופּן זיך צװײ־גאָרנדיקע און אַפֿילו דרײַ־גאָרנדיקע הײַזער און אין דער װײַטן, אין דער אונטערגײענדיקער זון, טורעמס פֿון קלױסטערס און שפּיצן פֿון דעכער און פֿאַבריק־קױמענס — נײן, ס׳איז נישט קײן שטעטל, ס׳איז װילנע! די גאַס גײט באַרג־אַראָפּ, דאָס פֿערדל שטעלט פֿיס. די פֿור טרײסלט און ליאַרעמט און בריאַזגעט און דרינגט אַרײַן טיפֿער און טיפֿער אין דעם געפּלאָנטער פֿון גאַסן, געסלעך, הײף, צױמען, קלױסטערס און מױערן. דער בעל־עגלה װערט לעבעדיקער, נעמט די בײַטש אין דער האַנט און קוקט זיך מעשׂה זיגער אום אױפֿן בחור:

נו, חײם־זעליק, אָנגעקומען!

חײם־זעליק קוקט אַ צעטומלטער און מבֿולבלטער אױף דער שטאָט. פֿון טרײסלעניש רוקט ער זיך אַלע װײַלע אַראָפּ פֿונעם אָנגעשטאָפּטן זאַק, אױף װעלכן ער זיצט. ער מאַכט זיך צו רעכט, קלאַמערט זיך אין װאָגן און קוקט זיך אומאױפֿהערלעך אַרום: הינטער יעדן פֿענצטער דאַכט זיך אים אַ תּלמוד־חכם, הינטער יעדער װאַנט מאָלן זיך אים שטענדערס, איבער װעלכע עילױם שאָקלען זיך און זײַנען משׂיג סיתרי־תּורה. אײן קלײניקײט — ס׳איז דאָך װילנע! טאָ װי קומט ער זיך רוקן אַהער מיט זײַנעם אַ חיבור?

חײם־זעליק איז ניט געװען קײן געװײנטלעכער ישיבֿה־בחור, װאָס פֿאָרט זיך לערנען אין ראַמײַלערס ישיבֿה. ער איז געװען אַן עילױ, נאָר אַן עילױ פֿון אַ באַזונדערן מין. דאָס אײ, װאָס די הון האָט געלײגט אום שבת, האָט ניט פֿאַרטשעפּעט זײַן דמיון. ס׳האָבן אים פֿאַרכאַפּט אַלערלײ חשבונות און לוח־אױסרעכענונגען, װאָס זײַנען צעשפּרײט אין תּלמוד. צו אַכצן יאָר איז ער משׂיג געװען אַלע אױסלײגעכצן אין חכמת־החשבון. ניט קענענדיק קײן אײן שפּראַך, אױסער דעם תּלמוד־לשון און מאַמע־לשון, האָט ער אַלײן דערטראַכט זיך צו אַן אײגענער מאַטעמאַטיק און פֿאַרפֿאַסט אַ חיבור, אין װעלכן ס׳איז געװען אי אַלגעברע, אי אַפֿילו עלעמענטן פֿון העכערער מאַטעמאַטיק.

ער האָט געװיזן דעם חיבור דעם רבֿ און אַנדערע מבֿינים אין שטעטל. יענע האָבן געקנײטשט די שטערנס, זיך געװוּנדערט אױפֿן טיפֿן שׂכל, נאָר נישט פֿאַרשטאַנען און גע­געבן אים בריװעלעך צו װילנער משׂכּילים — דאָרט װעט מען זיך שױן פֿאַנאַנדערקלײַבן און אפֿשר אױך אָפּדרוקן דעם חיבור.

די פֿור האָט פֿאַרקערעװעט אין אַ שמאָל געסל, און אין אַ װײַלע אַרום איז זי אַרײַנגעפֿאָרן אין אַ ברײט־צעעפֿנטן נידעריקן טױער פֿון אַ ברוקירטן הױף. דאָרט זײַנען שױן געשטאַנען עטלעכע װעגענער. עס האָט געשמעקט מיט שטאַל. אונטער די פֿיס האָבן זיך געװאַלגערט קופּ­קע­לעך הײ און מיסט. צװישן די האָר­באַטע שטײנער איז גערונען פֿער­דישע השתּנה.

אין אַ װײַלע אַרום איז שױן חײם־זעליק געזעסן אין דער אַכסניא בײַ אַ טישל. דאָס זעקל מיט די זאַכן האָט ער אַװעקגעשטעלט צופֿוסנס, דעם כּתבֿ־יד האָט ער אַװעקגעלײגט אױפֿן טיש און ניט אַראָפּגענומען פֿון אים קײן אױג.

דער בעל־הבית, אַ מענטש מיט אַ בנימוסדיק פּנים און מיט אַ גע­קרײַזלטער שװאַרצער באָרד, האָט דערלאַנגט דעם אורח אַ טעלער װאַ­רעמס און שמײכלענדיק אַ װוּנק געטאָן אױפֿן כּתבֿ־יד:

— אַ חיבור?

— אַ חיבור, — האָט אַ בורטשע געטאָן חײם־זעליק, נעמענדיק זיך צום װאַרעמס.

נאָר דער בעל־הבית איז ניט אָפּגעטראָטן. זײַנע קלײנע שװאַרצע אױגן האָבן אַרױסגעשמײכלט פֿון די פֿולע קנײטשן אַרום זײ.

פֿון ערגעץ אַ שטעטל און גע­בראַכט עס אױף מבֿינות אין װילנע?

חײם־זעליק איז ניט שטאַרק צו­פֿרידן געװען פֿונעם בעל־הבית׳ צו­דרינג­לעכקײט.

— כ׳האָב בריװ צו משׂכּילים…

— אין װילנע זײַנען אַלע משׂכּילים… אפֿשר װעט איר דערלױבן אַרײַנ­קוקן אין דעם?

— ס׳איז נישט פֿון דעם מין, װאָס איר מײנט.

פֿון דעסטװעגן… אױב נישט קײן עצה, איז כאָטשבע אַ מײנונג…

חײם־זעליק האָט אָן חשק אים צוגערוקט דעם כּתבֿ־יד. דער בעל־הבית איז אַװעק צום טאָמבאַנק, פֿאַ­נאַנדערגעװיקלט דעם כּתבֿ־יד און זיך פֿאַרטיפֿט אין אים.

חײם־זעליק האָט שױן לאַנג געענ­דיקט זײַן װאַרעמס. ער איז געזעסן און געקוקט אױפֿן בעל־הבית. קענטיק, יענער בלעטערט ניט סתּם אַזױ, נאָר איז טיף פֿאַרטאָן אין לײענען. צי דען איז דער ערשטער װילנער, אױף װעלכן ער האָט אָנגעטראָפֿן, טאַקע דער אמתער מבֿין? און װער? דער בעל־הבית פֿון אַן אַכסניא…

ענדלעך האָט דער בעל־הבית אױפֿגעהױבן די אױגן. אָנגעשטױסן זיך אױפֿן אומגעדולדיקן בליק פֿונעם בחור, האָט ער צו אים אַ שמײכל געטאָן. ער איז צוגעגאַנגען צום בחור, אַװעקגעלײגט דעם מאַנוסקריפּט אױפֿן טיש און זיך צוגעזעצט.

טשיקאַװע, טשיקאַװע… גאָר טשי­קאַ­װע… איר זײַט פֿון תּלמוד אַרי­בער צו חכמת־המאַטעמאַטיק… און אַ סך מחדש געװען… אַ סך…

דעם בחורס בלאַסע באַקן האָבן זיך אָנגעגאָסן מיט אַ פּאַמעלעכדיקער רױטער פֿאַרב. נאָר דער ייִד האָט שױן געבלעטערט דעם כּתבֿ־יד.

אָט דאָ האָט איר אַ טעות גע­האַט… ס׳איז נישט אַזױ… און דאָ האָט איר נישט דעם ריכטיקן באַװײַז געבראַכט… מען דאַרף עס באַװײַזן אָט אַזױ… און אָט דאָ בלאָנדזשעט איר אַרום און אַרום, אָבער טרעפֿט פֿאָרט צום אמת, לאָמיר זאָגן, האָט קײן פֿאַראיבל ניט, װי אַ בלינדער פֿערד צום האָבער…

דער בחור איז געזעסן אַ גע­פּלעפֿ­טער. ער האָט געפּרוּװט דיסקוטירן, דערװײַזן… נאָר דער בעל־הבית האָט אים אָפּגעשטעלט מיט אַ ברײטן מאַך מיט דער האַנט:

— נישט דאָס איז דער עיקר. דער עיקר איז, װאָס אַלץ, װאָס איר האָט מחדש געװען, איז שױן לאַנג דערפֿונדן. דאָס איז דאָ אין די ביכער און מען לערנט דאָס אין די גימנאַזיעס און אוניװערסיטעטן.

— פֿון װאַנען װײסט איר דאָס? — האָט מיט אַ געבראָכענער שטים געפֿרעגט דער בחור… — איר האָט עס אַלײן געלײענט?

— איך האָב עס נישט געלײענט, נאָר אַרײַנגעקוקט אין יענע ביכער האָב איך. אין דער יוגנט האָט מיך אױך געצױגן צו אָט די פֿראַגעס.

— איר האָט זיך פֿאַרנומען מיט חכמת־המאַטעמאַטיק?

— זיך געװאָלט פֿאַרנעמען, — אין דעם אַלטנס שטים האָט אָפּגעקלונגען די צאַרטע בענקשאַפֿט צו דער גע­ליבטער פֿון זײַן יוגנט, די בתולה מאַטעמאַטיק, — נאָר כ׳האָב מורא געהאַט.

— מורא געהאַט?

— יאָ, מורא געהאַט. כ׳האָב מורא געהאַט, כ׳װעלט אַראָפּגײן פֿון דרך־הישר.

— װאָס הײסט, דרך־הישר? — איז אױפֿגעקאָכט געװאָרן דער יונג. — צװײ מאָל צװײ איז דאָך שטענדיק פֿיר, װער און װען עס זאָל דאָס נישט זאָגן.

— נײן, ניט שטענדיק. מאַטעמאַטיק — דאָס איז די שטרענגסטע פֿאָרעם פֿון לאָגיק, און לאָגיק לײקנט אָפּ דעם גלױבן. שױן ניט אײן מאָל האָט בײַ אונדז פּאַסירט, אַז מענטשן, װאָס האָבן אָנגעהױבן מיט צװײ מאָל צװײ — פֿיר, האָבן געענדיקט דערמיט, װאָס זײ זײַנען געװאָרן אַפּיקורסים.

אין אַכסניא זײַנען אַרײַנגעקומען אורחים פֿון אַ נײַ־אָנגעקומענער פֿור. דער בעל־הבית האָט זיך אױפֿגעהױבן זײ אַנטקעגן. זײַן בליק איז געװאָרן װאָכעדיק. חײם־זעליק האָט געקוקט אױפֿן בעל־אַכסניא, און אַלץ האָט אין אים געברױזט. אױב מען דאַרף דורכשטודירן אַנדערע, ניט קײן ייִדישע ביכער, װעט ער זיך ניט אָפּ­שרעקן פֿאַר דעם, ער װעט זײ דורכ­שטודירן. צװײ מאָל צװײ איז פֿיר. װי קאָן אַזאַ אמת אַװעקפֿירן פֿון דער אמונה? אַז מ׳האָט פֿליגלען, טאָר מען זײ ניט אָפּשנײַדן. מ׳דאַרף פֿליִען און ניט באַדינען פֿורמאַנעס מיט שנאַפּס.

שפּעטער, אַז די בעל־הביתטע פֿון דער אַכסניא האָט זיך באַװיזן, האָט דער בעל־הבית אַװעקגעפֿירט דעם יונגן אורח אין אַ באַזונדערן חדר, ערגעץ טיף אין שטוב. ס׳איז געװען אַ קלײן צימערל מיט צװײ אַלמערס ביכער און מיט אַ הױכער קושעטקע.

— איר װעט זײַן מײַן אורח. נישט דער אורח פֿון אַכסניא. אָט דאָ װעט איר שלאָפֿן.

בײַם ליכט פֿון אַ לעמפּל ביז שפּעט אין דער נאַכט אַרײַן זײַנען זײ געזעסן, געשמועסט, געבלעטערט ספֿרים. דער יונג איז געװען פֿאַרגאַפֿט.

װער זענט איר? װי איז אײַער נאָמען? — האָט סוף־כּל־סוף אױסגע­רופֿן דער אורח, אָפּרײַסנדיק זיך פֿון אַן אָרט אין אַ ספֿר, װאָס דער קרעטש­מער האָט קאָמענטירט מיט אַ גװאַל­דיקער חריפֿות.

יעקבֿ באַריט.

— דער גאָון יעקבֿ באַריט? — האָט אַ פֿאַרװוּנדעטער אױסגעשריִען חײם־זעליק.

דער בעל־הבית האָט שװײַגנדיק געגלעט זײַן באָרד. אַלע טיפֿע קנײ­טשעלעך אױפֿן ברײטן לומדישן פּנים האָבן געקוקט טרױעריק פֿאַרשעמט.

— און װער זענט איר? װי איז אײַער נאָמען?

— חײם־זעליק סלאָנימסקי.

— דעם נאָמען װעל איך פֿאַרגע­דענקען. אױב איר װעט זײַן דרײסטער פֿאַר מיר אין פֿאַרנעמען זיך מיט אָט דעם “צװײ־מאָל־צװײ”, װעט אײַער נאָמען נאָך מפֿורסם װערן אַמאָל בײַ ייִדן.

מיט יאָרן שפּעטער איז טאַקע דער נאָמען פֿון חײם־זעליק סלאָ­נימסקי ברײט באַקאַנט געװאָרן. “דער ייִדישער הומבאָלדט” האָט מען אים גערופֿן. ער איז געװען דער פּאָפּו­לאַריזאַטאָר פֿון עקזאַקטע װיסנ­שאַפֿטן בײַ ייִדן, דער מחבר פֿון אַ סך ביכער אין העברעיִש װעגן מאַטע­מאַטיק און דער עיקר פֿון נאַטור־װיסנשאַפֿטן.

אָבער פֿון “ייִדישקײט” — װי מען האָט עס באַנומען מיט הונדערט יאָר צוריק — איז ער אַװעק. זײַן אײניקל, אַנטאָני סלאָנימסקי, איז באַרימט ווי אַ פּױלישער פּאָעט.

צװײ מאָל צװײ איז טאַקע ניט בלױז פֿיר.