ליטעראַטן מיט בקיאות

Literature with Skill

פֿון דער טונקעלער

אײן מאָל, אין אַ שײנעם פֿרי­מאָרגן, באַװײַזט זיך אין דער צײַ­טונג „מעשענער פֿײַפֿל” אַן אַרטיקל פֿון ד״ר זשיטלאָװסקי: “די פֿרױ אין דער דינאַמישער אַטמאָספֿער פֿון די שאַפֿונגס־כּוחות אין דער פֿעאָדאַ­לער עפּאָכע”. דערבײַ ברענגט ער אַזאַ שטעלע: “יאָ, אַלס באַװײַז פֿאַר דער ריכטיקײט פֿאַר מײַן טעאָ­ריע קען איך ברענגען אַ פֿראַזע פֿון באַ­רימטן פֿילאָסאָף און טיפֿן אַנאַ­לי­טיש־רעװאָלוציאָנערן דענקער שינ­צע, װעלכע לױטעט: “די פֿרױ איז דער צימעס פֿון דער נאַטור”. דער דאָ­זיקער אַפֿאָריזם, װעלכן ער האָט גע­שריבן אױפֿן פֿערציקסטן יאָר פֿון זײַן שאַפֿן, האָט געקענט בלױז אַרױסדרינגען פֿון אַ טיף דורכגע­טראַכטער פֿילאָסאָפֿישער אָנשױונג אַלס פּועל־יוצא פֿון אַ קאָסמישער אַלץ אַרומכאַפּנדיקער סיסטעם”.

נאָך דעם אַרטיקל באַװײַזט זיך אַן אַרטיקל פֿון לעאָ פֿינקעלשטײן אין די ליטעראַרישע בעזעם־בלעטער אױף דער טעמע “די רעאַלע רוחניות און די מעטאַפֿיזיק פֿון הינערפּלעט”. צװישן אַנדערן שרײַבט ער: “גע­װיס, דאָס אַרטיקל פֿון קאָלעגע ד״ר זשיטלאָװסקי צװינגט אױך צו פֿאַרטראַכטן זיך איבער דער גרױסער פּראָבלעמאַטישער פּראָבלעם פֿון דער אײביקער װײַבערישער װײַב­לעכ­קײט פֿון דער װײַב. זעלבסט־פֿאַרשטענדלעך, אַז די ציטאַטע, װאָס ער ברענגט פֿון דעם ענגלישן דענקער, דעם געניאַלן שינצע, אַז “די פֿרױ איז דער צימעס פֿון דער נאַטור”, האָט געטראָפֿן אין סאַמע צענטער פֿון פּינטל. און מערקװירדיק איז, בשעת איך האָב געלײענט די געניאַלע װערק פֿון דעם גרױסן און מײַן באַליבטן און גײַסטיק פֿאַרװאַנדעטן שינצע, האָב איך אױך זיך אָפּגעשטעלט אױף דער דאָזיקער פֿראַזע, װעלכע איז פֿאַר מיר, װי פֿאַר פֿיל אונדזערע פֿון זײַנע תּלמידים און דענקענדיקע מענטשן, פּשוט אַן אַנטפּלעקונג. יאָ, “די פֿרױ איז דער צימעס פֿון דער נאַטור”. אַזאַ לאָזונג האָט געקענט געבױרן װערן אין דעם מוח פֿון אַן ענגלענדער, אַ ראַציאָנאַליסט, פּאָזיטיװיסט און פֿילאַטעליסט, װי עס איז געװען דער ענגלענדער שינצע… און הגם עס טײלט אונדז אָפּ גאַנצע 7 יאָרהונדערטער פֿון זײַן שאַפֿונג־פּעריאָד, דאָך בלײַבט זײַן יעדע פֿראַזע פֿריש און יונג און גענוג אַקטועל פֿאַר אַלע צײַטן און דורות. יאָ, “די פֿרױ איז דער צימעס פֿון דער נאַטור”.

נאָך דעם דאָזיקן אַרטיקל באַ­װײַזט זיך אַן אַרטיקל פֿון ד״ר גליקס­מאַן אין זשעליבאָזשער אַלמאַנאַך. דאָס אַרטיקל הײסט “פּראָפֿ׳ פֿרױד אין זײַן מעדיצינישער אַנאַליזע פֿון ד״ר לײפּונער”. צװישן אַנדערן שרײַבט ער: “װען איך זאָג, אַז דער געשלעכטס־באַטריב איז די אַקס, אױף װעלכער עס דרײט זיך דער קאָסמאָס, מײן איך צו זאָגן, אַז דער קאָסמאָס איז די אַקס, אױף װעלכער עס דרײט זיך דער געשלעכטס־באַטריב. און מהאַי־טעמא מוז איך זאָגן, אַז די ציטאַטע, װאָס ד״ר זשיטלאָװסקי ברענגט פֿונעם דײַטשישן דיכטער שינצע (זאָל מיר מוחל זײַן דער חבֿר לעאָ פֿינקעל­שטײן: שינצע איז קײן מאָל נישט געװען קײן ענגלענדער און האָט נישט געלעבט אין מיטלעלטער, נאָר אַ דײַטשישער דענקער איז ער געװען און אַ געניאַלער ענציקלאָפּעדיסט, װאָס האָט געהערט צו דער גרופּע ענציקלאָפּעדיסטן פֿון דער פֿירמע “בראָקהױז, עפֿראָן עט קאָמפּ׳”, װאָס האָט געלעבט אין דער ערשטער העלפֿט פֿון 18טן יאָרהונדערט און װעמענס לעקציעס איך האָב געהאַט דאָס גליק צו הערן אין בערן אין יאָר 1905), אַז די פֿרױ איז דער צימעס פֿון עראָטישן אונטערבאַװוּסטזײַן, איז פּשוט טרעפֿלעך און געניאַל, און אַז דאָס איז דער קװינטעסענץ פֿון גאַנץ פֿרױדיזם. עס פֿרײט מיך זײער, װאָס קאָלעגע און אױך דאָקטער, נעמ­לעך, ד״ר זשיטלאָװסקי, האָט גע­טראָפֿן, פּונקט װי איך, צו ציטירן מײַן באַליבטן דענקער, װעלכן איך האָב נאָך פֿון מײַן ייִנגסטער יוגנט, װען איך בין נאָך געװען אַ װוּנ­דער­קינד, ליב געהאַט צו לעזן און צו קאָמענטירן און צו ציטירן, און װעל­כער האָט מיר געגעבן אַזױ פֿיל עספּרי און װערדע און שאַרם פֿאַר מײַן דיסערטאַציע “די פֿרױ, פֿרױד און זײַן פּסיכאָאַנאַליסטישע דימ­פּראָגאַע”. די דאָזיקע געניאַלע פֿראַזע פֿון שינצע האָב איך אױך אײניקע מאָל געבראַכט אַלס מאָטאָ צו מײַנע אָפּהאַנד­לונגען. יאָ, “די פֿרױ איז דער צימעס פֿון דער נאַטור!”

ענדלעך קומט דער געלערנטער קאַ­װע. אין דער הקדמה צו י.י. טרונקס װערק “דער געשפּרעך צװישן דיאָגענעסעס פֿעסל און אַכי­לע­סעס פּיענטע” שרײַבט ער פֿאָלגנ­דיקס: “עס איז מיר איבער הױפּט אױפֿ­פֿאַלנדיק, װאָס דער אַנאַל­פֿאַ­בעט ד״ר זשיטלאָװסקי און אַזעלכע פֿאַר­שטאָפּטע מוחות, װי לעאָ פֿינ­קעל­שטײן און ד”ר גליקסמאַן נעמען ציטירן דעם געניוש שינצע, װעלכן איך בין אין ספֿק, צי האָבן זײ אים גאָר גע­לײענט. װײַל שינצע האָט גאָר זײַנע װערק נישט געדרוקט. זײ זײַנען פֿאַרבליבן אַן אוניקום בלױז אין דרײַ הונדערט טױזנט מאַנוסקריפּטן, װאָס ער האָט געשריבן בעל־פּה און װעלכער געפֿינט זיך בײַ מיר אין בריטישן מוזײ און װעגן װעלכן איך שרײַב איצט אַ מאָנאָגראַפֿיע אין 72 בענד, װי אױך אַ גרױס האַנטבוך מיט אַ שליסל, שלאָס און נאָכשליסל. אַ דאַנק דער דאָזיקער מאָנאָגראַפֿיע װיל איך אַרײַנטראָגן אַ ביסעלע אָר­דענונג אין דעם כאַאָס פֿון די מוחות פֿון די גרעסטע דענקערס, װאָס הערשט בנוגע דער ביאָגראַפֿיע פֿון ד״ר שינצע. אין דער דאָזיקער מאָנאָגראַפֿיע, אין דעם 67סטן באַנד, זײַטע 2,795, שטעל איך פֿעסט, אַז דער ד”ר שינצע איז געװען נישט קײן סלאַװ, נאָר אַ יאַפּאַנעזער, אַ זון פֿון קאַזאַנאָװאַ און אַ פֿרײַנד פֿון דעם אַנגלאָ־זאַקסישן סטענקאַ ראַזין, און געשריבן האָט ער זײַנע װערק אין אַראַבישן לאַטײַן מיט סאַנקריסטישע בוכשטאַבן, װאָס — ס׳פֿאַרשטײט זיך — אַז נישט אַזאַ פֿאַרשטאָפּטער קאָפּ, װי לעאָ פֿינקעלשטײן און ד”ר זשיטלאָװסקי און אַזאַ עם־האָרץ װי ד״ר גליקסמאַן זײַנען אין שטאַנד צו לעזן. װאָלטן זײ נישט געװען קײן פֿלאַכקעפּ, װאָלטן זײ געװוּסט, אַז לױט דער טראַנסקריפּציע פֿון דײַטשישן געלערנטן פּראָפֿ׳ װערעמ­קראַוט פֿון מינכענער עלעקטראָװניע באַדאַרף מען די פֿראַזע “די פֿרױ איז דער צימעס פֿון דער נאַטור” לײענען גאַנץ אַנדערש, נעמלעך: “דער צימעס איז די נאַטור פֿון דער פֿרױ”, און אַז דער דאָזיקער אַפֿאָריזם איז געשריבן געװאָרן פֿון דעם גרױסן שינצע נישט אױף דעם פֿערציקסטן יאָר פֿון זײַן שאַפֿן, װי דער אַנאַלפֿאַבעט זשיטלאָװסקי װיל, נאָר אױף דעם אײן און פֿערציקסטן מיט אַ האַלבס. נאָר אַז פֿלאַכקעפּ הײבן אָן צו רײדן װעגן װיסנשאַפֿט, איז דאָך נישט שײך. מען דאַרף זיך נעמען צו זײ! זאָל איך נאָר פֿאַרטיק װערן מיט מײַן ענציקלאָפּעדיע, װעל איך מיט זײ אױך פֿאַרטיק װערן. דיקסי, לאַסוקסי, טוקסי מיטרײקסי (פֿון בולגאַרישן עפּאָס).

אין עטלעכע טעג אַרום נאָך דער דאָזיקער ליטעראַרישער פּאָלע­מיק, װאָס צײכנט זיך אױס מיט גרױס ערודיציע, באַװײַזט זיך אין דעם אָרגאַן „דער מעשענער פֿײַפֿל” פֿאָלגנ­דיקע נאָטיץ:

תּיקון־טעות

“צום באַדױערן מוז איך באַמערקן אַ פֿאַרדריסלעכן טעות, װאָס האָט זיך אַרײַנגעגנבֿעט אין מײַן אַרטיקל ‘די פֿרױ אין דער דינאַמישער אַטמאָספֿער פֿון די שאַפֿונגס־כּוחות אין דער פֿעאָ­דאַלער עפּאָכע׳, נעמלעך: אַנשטאָט שינ­צע באַדאַרף זײַן ניצשע”.

ד״ר זשיטלאָװסקי

װאַרשע 1924