קיװקע גנבֿ

Kivke the Thief

פֿון יוסף אָפּאַטאָשו

נאָכן לוסטגאָרטן, װוּ ס׳איז אַמאָל געשטאַנען אַ צערקװע און הײַנט איז פֿון דער צערקװע געבליבן בלױז דער ציגלנער פֿונדאַמענט — דאָרט, צװישן שטײנער און װילדע געװיקסן, איז געלעגן קיװקע גנבֿ. לעבן אים — אַ רעקל. אױפֿן רעקל — אַ בלױ טוכן היטל מיט אַ לעדערנעם דאַשיק. קיװקע האָט זיך געװאַרעמט. ס׳העמד אַרום האַלדז איז בײַ אים געװען צעקנעפּלט. ער האָט הנאה געהאַט, װאָס די סעפּטעמבער־זון בריט נישט מער, װאָס אַרום איז אַזאַ בלױע רחבֿות. און אין דער רחבֿות, װוּ עס טראָגן זיך אלול־פֿעדים, הערט זיך ס׳געקלימפּער פֿון טרוקענע בלעטער, הערט זיך אַ װײַט גערודער פֿון װילדע גענדז.

װוּהין פֿליִען די גענדז?

פֿון דער בלױער רחבֿות, װי פֿון אַ גוטן טרונק בראָנפֿן, האָט קיװקע דערפֿילט, װי הענט און פֿיס גיסן זיך אָן מיט גבֿורה. דאָס ליגן אין פֿעלד האָט אים אָנגעהױבן צו דערעסן. די פֿױלקײט האָט געהאַלטן אין אױסװעפּן. ער האָט גרױס חשק געהאַט זיך צו לאָזן מיט די בערגלעך בלעטער, אַװעקצופּאַטשן פֿונעם שטעטל. און קיװקע האָט דאָ קײנעם נישט געהאַט, כאָטש ער איז געװען אַ געבירטיקער אַ מלאַװער.

פֿאַר די אַכט יאָר, װאָס קיװקע איז ניט געװען אינעם שטעטל, האָט זיך אַלץ געענדערט, און צום ערגערן. אַז די װעלט־מלחמה האָט אױסגעבראָכן, איז קיװקע געזעסן אין אָדעס פֿאַר אױפֿהאַקן אַ קאַסע. און אַז מען האָט אים באַפֿרײַט — איז שױן געװען נאָך דער מלחמה, ס׳איז געװען רעװאָלוציע. פֿיר יאָר האָט ער זיך געשלעפּט פֿון אָדעס קײן מלאַװע. ס׳האָט אים געצױגן אַהײם, װוּ ער האָט געהאָפֿט צו טרעפֿן די אַלטע מאַמע, געהאָפֿט צו טרעפֿן מאַרילען, “ס׳גאָלדענע הענטל”, װאָס איז מיט אים געפֿאָרן אױף יאָרמערק. די אַלטע מאַמע איז געשטאָרבן אין דער מלחמה, און מאַרילע, װאָס איז אים געװען געטרײַער, װי אַ לײַבלעך װײַב, איז װי אין װאַסער אַרײַן. דערצו אַזאַ דלות! פֿריִער בײַם רוס האָט די שטאָט געלעבט פֿון דער גרענעץ. מען האָט געמולכט פֿון פּרײַסן זײַדנס, ציגאַרן, בלאָזן אָקעװיט, זײגערלעך. מען האָט “געשװאַרצט” קײן דײַטשלאַנד פֿערד, פּאַרשױנען, װאַגאָנען מעל. בײַם פּאָליאַק האָט אַלץ אױסגעװירטשעפֿט. אױס מולכן, אױס שװאַרצן, אױס גרענעץ. דרײען זיך אַרום אַ שטאָט מיט מתים.

קיװקע װאָלט באַלד צו מאָרגנס אַנטלאָפֿן פֿון מלאַװע. האָט ער אָבער געװאָלט שטעלן דער מוטער אַ מצבֿה, געװאָלט בלײַבן דאָ איבער די ימים־נוראָים.

פֿון לוסטגאָרטן האָבן זיך דערטראָגן קולות, פֿאַרשטיקטע קולות, װי מען װאָלט עמעצן געשלאָגן. דאָס האָט אָנגעהאַלטן בלױז אַ װײַל און ס׳איז צוריק שטיל געװאָרן. באַלד האָט זיך דערהערט דאָס בילן פֿון אַ הונט, אַ בײז בילן. נאָכן בילן — װידער קולות.

קיװקע האָט זיך אַ האַסטיקן זעץ אױף געטאָן. די בלױקײט האָט בײַ אים צוגענומען די ראיה. ער האָט זיך געריבן די אױגן און זיך אײַנגעהערט. ס׳געניטע אױער האָט אױפֿגעכאַפּט שטיקלעך געװײן. ס׳האַרץ האָט אים געזאָגט, אַז מען שלאָגט עמעצן, מען שלאָגט אַ ייִד.

ער האָט אַרױפֿגעװאָרפֿן אױף זיך ס׳רעקל, ס׳היטל און זיך אַ לאָז געטאָן מיט די בערג בלעטער, װאָס זײַנען געלעגן צװישן די קאַשטאַן־בײמער. מיטן לױפֿן איז אין אים געװאַקסן אַן אימפּעט. אָט איז ער שױן אין לוסטגאָרטן. ער קען דאָ יעדן בױם, יעדע אַלעע, יעדעס װעגל און אונטערװעגל. דאָ האָט מען זײַן פֿאָטער, אליה “װילנער”, דערהרגעט. פּױערים מיט דרענגער, מיט שטעקנס, האָבן זיך געיאָגט נאָך אים, זיך געיאָגט פֿון אַלטן פֿערדמאַרק, אים אַרײַנגעטריבן צװישן די קאָרטשעס, װי מען טרײַבט אַרײַן אַ װאָלף, און מיט דרענגער, מיט די שטעקנס, אים אַװעקגעלײגט. דעם פֿאָטערס קולות, באַנומענע קולות, שטײען נאָך איצט בײַ אים אין די אױערן. װען איז דאָס געװען? מיט אַ קנאַפּ פֿערטל יאָרהונדערט קריק. קיװקע איז נאָך געװען אַ קינד, קײן זיבן יאָר נישט אַלט געװען. פֿאַר דער צײַט האָט ער שױן נישט אײן מאָל פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון שטעקנס, פֿון דרענגער. אַ מאַרק פּױערים יאָגן זיך נאָך דיר — כאַפּט אַ גנבֿ, כאַפּט אַ גנבֿ — און די ערד שפּאַלט זיך נישט אונטער דיר, װענט צערוקן זיך נישט און ס׳נעמט רעגענען מיט שטעקנס, מיט דרענגער.

אױף אַ זײַטיק װעגל איבער אַ באַנק איז געשטאַנען אַן איבערגעשראָקענער ייִד. אַ רױטער הונט, גרױס װי אַ קאַלב, האָט זיך צוגעזעצט אױף די הינטערשטע פֿיס און מיט די פֿאָדערשטע איז ער געװען גרײט זיך אַ װאָרף טאָן אױפֿן ייִד.

אָן אַ זײַט איז געשטאַנען אַ געװיקסיקער פּאָליאַק מיט געלאָקטע װאָנצן, װי פֿײקעס. ער האָט גרױס נחת געהאַט װאָס דער כּלבֿ זײַנער איז גרײט צו דורסן אַ ייִד. אַ װאָרט, צי אַ װוּנק — און דער הונט װעט אומװאַרפֿן דעם ייִד, װעט צערײַסן אים די קאַפּאָטע, װעט אים אױסרײַסן די באָרד. ס׳האָט נישט געהאָלפֿן װאָס דער ייִד האָט זיך געבעטן בײַם גױ ער זאָל צונעמען דעם הונט. און אַז דער הונט האָט אָפּגעדעקט די שאַרפֿע, שפּיציקע צײן און זיך צעבילט, װי אַ מלחמה־רוף, האָט דער ייִד זיך צעשריגן מיט באַנומענע קולות.

פֿאַר קיװקען איז דאָס נישט געװען סתּם קײן ייִד. דאָס האָט ער מיט אַ מאָל דערהערט דעם אײגענעם פֿאָטערס שרײַען. ער איז אָנגעלאָפֿן אױפֿן פּאָליאַק מיט אַזאַ רציחה, אַז דער גױ האָט זיך גענומען רוקן אױף קריק, קיװקע האָט געװאַלדעװעט:

— דו הינטישער זון, אַ װינט דיר אין די חזירישע אױגן! װאָס װילסטו פֿון דעם מענטש, אַ שטילן מענטש, װאָס דו רײצסט אױף אים אָן דײַן הונט? שטײסט, דו פֿאַרזשאַװערטער קנאָפּ, און פּרעגלסט זיך פֿון נחת, װאָס דער ייִד שרײַט! װאַרט, איך װעל דיך אַזױ אַװעקשטעלן, דו הינטישער עק, װעסטו אײן מאָל אױסטאַנצן אַ מאַזורקע!

— און װאָס פֿאַר אַ “גרױסער פּאַן” ביסטו דאָס מיר, װאָס האָסט זיך אַזױ צעפּיסקעװעט? — האָט דער פּאָליאַק גענומען גײן אױף קיװקען.

אין דעם באַלעבאָס׳ בײזערן זיך האָט דער הונט זיך אָנגעשטױסן, אַז מען דאַרף זיך װאַרפֿן אױף דעם נײַעם פּאַרשױן. און אײדער הונט איז פֿאַרטיק געװאָרן מיט זיך, האָט דער גױ געװיזן אױף קיװקען און שטיל דורך די צײן אַ צישע געטאָן:

— נעם אים, צעזאַר, נעם אים!

קיװקע האָט װױליונגעריש אַ צי געטאָן איבערן קאָפּ דאָס טוכענע היטל, פֿאַרשפּיליעט ס׳געפּאַסטע רעקל אױף אַלע קנעפּלעך, װי דאָס װאָלט אים צוגעגעבן גבֿורה, און איז געװען גרײט זיך צו פֿאַרמעסטן מיטן הונט, װאָס האָט שױן געהאַט אָפּגעלאָזט דעם ייִד און זיך געקליבן אַ שפּרונג טאָן אױף קיװקען.

פֿון די צעװאָרפֿענע אַלעעס האָט זיך גענומען טראָגן אַ נײַגעריקער עולם, זיך איבערגעװאָרפֿן לױפֿנדיק:

— מען שלאָגט?

— װעמען שלאָגט מען?

דאָס אַלץ האָט בלױז געדױערט אַ רגע. אין דער רגע האָט קיװקע אָפּגעמאַכט בײַ זיך, אַז ער טאָר זיך נישט קײן ריר טאָן פֿון אָרט. טוט ער זיך אַ ריר — איז דער הונט אױף אים. ער האָט געקוקט אױפֿן הונטס גרױסן בױך און ס׳איז אים אױך אײַנגעפֿאַלן, אַז ס׳איז נישט קײן יונגע סוקע. און װי דער הונט האָט אױפֿגעכאַפּט די טריט פֿונעם עולם האָט אַ דרײ געטאָן מיטן קאָפּ, איז קיװקע מיטן גאַנצן כּוח און אימפּעט פֿאַרפֿאָרן מיטן נײַעם שוך דער סוקע אין בױך אַרײַן. פֿונעם קלאַפּ האָט זיך בײַם הונט אין בױך װי עפּעס אָפּגעריסן. דער הונט איז אַ פֿאַל געטאָן מיט פֿאַרװאָרפֿענע לאַפּעס.

דער פּאָליאַק איז אַ װײַל געבליבן שטײן אַ געפּלעפֿטער, װי נישט דער פֿרעמדער װאָלט דערהרגעט דעם הונט, נאָר אַ דונער װאָלט אים געטראָפֿן. באַלד האָט זיך אַרױסגערוקט אַ פּאַרשױן.

— איך װאָלט דעם ייִד נישט געשװיגן.

— ס׳איז דען אַ ייִד?

— ס׳איז דאָך קיװקע גנבֿ.

ערשט איצט האָט דער פּאָליאַק זיך געװאָרפֿן אױף קיװקען, װאָס האָט פֿאַר דער צײַט אָפּגעבראָכן אַ צװײַגל פֿון אַ בױם און מיט אַ דין, לאַנג מעסערל עס געשניצט. קיװקע מיט די אײַנגעפֿאַלענע באַקן, מיטן פּאַרמעט־פּנים, איז געװען אַזױ רויִק, װי נישט צוליב אים האָט זיך דער עולם געבונטעװעט. און אַז דער באַלעבאָס פֿונעם הונט האָט זיך געװאָרפֿן אױף אים, איז ער אַלץ געבליבן מיט די פּלײצעס אָנגעשפּאַרט אָן אַ בױם, זיך קײן ריר נישט געטאָן, בלױז ס׳קלינגל האָט זיך געשניטן אין פֿײַכטן האָלץ אַרײַן, װי אין װײַסן קעז. ער האָט רויִק אַ זאָג געטאָן צום פּאָליאַק:

— דעם הונט האָב איך אָפּגעשלאָגן די געדערים און דיר װעל איך זײ אַרױסלאָזן, אָט מיט דעם מעסערל. נו, װאָס װאַרפֿסטו זיך נישט אױף מיר?

— מען װעט זיך װאַרפֿן, מען װעט זיך, — האָבן זיך פֿון אַלע זײַטן געהערט קולות.

— װעסט האָבן אַן ערגערן סוף װי דער הונט! ביסט געזעסן איבערן בלעכענעם עמער און װעסט װײַטער זיצן!

— אַזאַ גנבֿ!

— אַזאַ ייִד!

— ער האָט דערהרגעט סטאַשעװ­סקיס הונט!

דער רויִקער קיװקע איז מיט אַ מאָל אומרויִק געװאָרן. ער האָט פֿון דער װײַטנס דערזען װי מען ברענגט אַ פּאָליציאַנט. ער האָט זיך אַ שאַר געטאָן פֿון בױם, איז אַרײַן אין די קאָרטשעס, געװאָלט אָפּציִען. פֿון דער זײַט איז מען אים פֿאַרלאָפֿן דעם װעג, מען האָט אים אָפּגעמאָסטן מיט אַ שטעקן איבערן קאָפּ. ער האָט זיך אָפּגעשאָקלט װי פֿון ברי, און זיך געװאָרפֿן אױפֿן שײגעץ. בײדע זײַנען אַ פֿאַל געטאָן אױף דער ערד. ס׳האָט גענומען רעגענען מיט שטעקנס, מיט שטײנער. אין די אױערן — באַנומענע קולות, דעם פֿאָטערס קולות, װאָס איז אומגעקומען דאָ אין לוסטגאָרטן. די בלױע רחבֿות האָט גענומען אײַנלױפֿן, מיטגעבראַכט די אַלטע מאַמע, מיטגעבראַכט מאַרילען, “ס׳גאָלדענע הענטל”, זיך אַראָפּגעלאָזט אַלץ נידעריקער און נידעריקער, אים אײַנגעדעקט.

1937