„טראַגיקאָמישע געשיכטעס פֿון לעבן פֿון ייִדישע שטעט און שטעטלעך אין פּוילן‟

The Tragicomic History of Jewish Cities and Towns in Poland

פֿון ש. קראַכמאַל

צווישן די פּאָפּולערע און לאַנג־יאָריקע רובריקן אין „פֿאַרווערטס‟ קאָן מען אָנרופֿן די רובריק מיטן לאַנגן נאָמען, „טראַגיקאָמישע (טראַגישע און קאָמישע) געשיכטעס פֿון לעבן פֿון ייִדישע שטעט און שטעטלעך אין פּוילן‟, וואָס פֿלעגט געדרוקט ווערן אין די שבת־נומערן. פֿונעם נאָמען אַליין איז שוין קלאָר, וואָס דער מחבר איז אויסן — קורצע נאָטיצן פֿונעם טאָג־טעגלעכן ייִדישן לעבן, זייער פֿרייד און לייד. געפֿירט האָט די רובריק ש. קראַכמאַל. אין דער לאַנגער רשימה פֿון די „פֿאָרווערטס‟־שרײַבער איז אַזאַ נאָמען נישטאָ; דעם נאָמען האָב איך אויך נישט געפֿינען אין בערל כּהנס „לעקסיקאָן פֿון ייִדיש־שרײַבערס‟ (דערשינען ווי אַ צוגאָב־באַנד צום באַקאַנטן „לעקסיקאָן פֿון דער נײַער ייִדישער ליטעראַטור‟) — נישט צווישן די שרײַבערס און נישט צווישן די 5,800 פּסעוודאָנימען.

פֿון דעסטוועגן, לייגט זיך אויפֿן שׂכל, אַז ש. קראַכמאַל איז בפֿירוש אַ פּען־נאָמען אויפֿן סמך פֿון דעם, וואָס מיט יאָרן שפּעטער האָט זיך אונטער דער זעלבער רובריק באַוויזן אַ נײַער נאָמען פֿונעם מחבר, דהײַנו — י. סינקע. ווי קומט די קאַץ איבערן וואַסער? קראַכמאַל און סינקע, זײַנען צוויי וויכטיקע זאַכן אינעם פּראָצעס פֿון וואַשן וועש, בפֿרט בעטגעוואַנט. אין די צײַטן, ווען די באַלעבאָסטעס פֿלעגן עס טאָן מיט זייערע אייגענע הענט, האָבן זיי פֿאַרן אויסדרייען און אַרויסהענגען דאָס איבערגעוואַשענע זיך טריקענען, עס אָנגעקראַכמאַליעט און צוגעגעבן אַ ביסל סינקע, צום „בלוילעכל בליאַסק‟. דער מחבר פֿון די צוויי פּסעוודאָנימען, מיין איך, האָט טאַקע דעם דאָזיקן וואַש־פּראָצעס געמיינט.

אַ טייל פֿון די נאָטיצן זײַנען טאַקע גענומען געוואָרן פֿון די אייראָפּעיִשע ייִדישע צײַטונגען; און אַ טייל האָט דער מחבר אַליין אויסגעטראַכט, ווי עס פֿלעגט זיך טרעפֿן מיט די בריוו פֿון אַן אַנדער פּאָפּולערער רובריק „אַ בינטל בריוו‟. דאָס לעצטע מאָל האָט די רובריק זיך באַוויזן דעם 26סטן אויגוסט 1939. דעם 1טן סעפּטעמבער איז נאַצי־דײַטשלאַנד אָנגעפֿאַלן אויף פּוילן. עס האָט זיך אָנגעהויבן די צווייטע וועלט־מלחמה. אויף דער זײַט, וווּ עס פֿלעגן זיך דרוקן די „טראַגישע און קאָמישע געשיכטעס‟ איז מיט גרויסע קידוש־לבֿנה אותיות געווען אָנגעשריבן: „מלחמה פֿלאַקערט אין גאַנץ פּוילן‟.

ווײַטער וועט איר געפֿינען אַ מוסטער פֿון אַ נאָטיץ, פֿאַרעפֿטלעכט אין דער רובריק:

Read more

ווען איך בין גאָט

If I were God

פֿון ב. קאָוונער

זייער אַ וויכטיקע אויפֿגאַבע, וואָס דער אַלטער „פֿאָרווערטס‟ האָט אין גאַנג פֿון זײַן לאַנג־יאָריקער געשיכטע כּסדר אויפֿגעהאַלטן, אַפֿילו אין די שווערסטע צײַטן אין דער געשיכטע פֿון ייִדן, איז געווען הומאָר. שלום־עליכמס אָנזאָג, אַז „לאַכן איז געזונט‟, איז געווען איינער פֿון די וויכטיקע פּריאָריטעטן פֿון דער רעדאַקציע. צווישן די פּאָפּולערסטע מחברים פֿון דעם הומאָריסטישן זשאַנער איז געווען יעקבֿ אַדלער.

ער איז געבוירן געוואָרן אין גאַליציע, אין 1874, אינעם שטעטל דינאָוו. קיין אַמעריקע איז ער געקומען אין דער עלטער פֿון 23 יאָר צו מאַכן אַ פּאָעטישע קאַריערע. די ערשטע לידער אין „פֿאָרווערטס‟ האָט אַדלער אָפּגעדרוקט אין 1897, גלײַך ווי די צײַטונג האָט אָנגעהויבן דערשינען, אונטערן פּען־נאָמען „נשר‟, וואָס מיינט אויף העברעיִש — אָדלער. שפּעטער האָט שוין אב. קאַהאַן אים צוגעטשעפּען דעם פּען־נאָמען ב. קאָוונער, מיט וועלכן ער פֿלעגט שפּעטער אונטערשרײַבן זײַנע פֿעליעטאָנען, הומאָרעסקעס און הומאָריסטישע דערציילונגען. ב. קאָוונער האָט געבראַכט דעם אַמעריקאַנער לייענער פֿון „פֿאָרווערטס‟ אַזעלכע פּערסאָנאַזשן ווי יענטע טעלעבענדע און איר מאַן מענדל; משה קאַפּויער, פּיישע דער פֿאַרמער, וואָס זײַנען געוואָרן אַזוי פּאָפּולער, אַז „זיי זײַנען אַרײַן אין דער ייִדישער שפּראַך און זײַנען ביזן הײַנטיקן טאָג פֿאַרבליבן אין דעם וואָקאַבולאַר פֿון דעם אַמעריקאַנער ייִדיש‟, האָט געשריבן הלל ראָגאָוו, דער צווייטער רעדאַקטאָר פֿון „פֿאָרווערטס‟.

נישט ווייניק פֿון זײַנע הומאָרעסקעס זײַנען דראַמאַטיזירט געוואָרן, ווי למשל, די קאָמעדיע „יענטע‟, וואָס איז מיט דערפֿאָלג געשפּילט געוואָרן אין די ייִדישער טעאַטערס. יעקבֿ אַדלער האָט געפֿאָלגט שלום־עליכמס אָנזאָג; זײַן אויפֿנעמען דאָס לעבן מיט הומאָר און געלעכטער, האָט אים פֿאַרלענגערט די יאָרן. ער איז געשטאָרבן אין 1974, אין עלטער פֿון 100 יאָר.

---

Read more

מענטשן, טיפּן, אַרום ייִדישן טעאַטער

Real Characters of the Yiddish Theater

יוסף רומשינסקי איז גוט באַקאַנט ווי אַ ייִדישער קאָמפּאָזיטאָר, מחבר פֿון פּאָפּולערע זינגלידער און אָפּערעטעס. ערשט נישט לאַנג צוריק האָט די „פֿאָלקסבינע‟ געשפּילט אין ניו־יאָרק מיט גרויס דערפֿאָלג זײַן אָפּערעטע „די גאָלדענע כּלה‟. רומשינסקי האָט אויך לאַנגע יאָרן אָנגעפֿירט מיטן אָרקעסטער בײַ דער ראַדיאָ־סטאַנציע WEVD, וואָס האָט געהערט דער „פֿאָרווערטס־אַסאָציאַציע‟.

גאָר ווייניק, אָדער כּמעט פֿאַרגעסן איז געוואָרן זײַן נאָמען, פֿאַרבונדן מיט דער צײַטונג גופֿא. זײַן דיריגיר־שטעקעלע פֿלעגט רומשינסקי אָפֿט פֿאַרבײַטן אויף אַ פּען. חוץ אַרטיקלען וועגן מוזיק און מוזיקער, טעאַטער און אויפֿפֿירונגען, האָט ער אויף די שפּאַלטן פֿון „פֿאָרווערטס‟ געדרוקט מיט המשכים זײַנע זכרונות וועגן זײַן טעאַטער־טעטיקייט, וואָס זײַנען שפּעטער אַרויס אויף ייִדיש אין אַ בוך־פֿאָרעם. יוסף רומשינסקי האָט אָבער געהאַט אַ זעלטענעם טאַלאַנט פֿון דערציילן אויסגעטראַכטע מעשׂיות פֿון דער קונסטוועלט, פֿול מיט הומאָר, גראָטעסק און שאַרפֿזיניקער אײַנפֿאַלערישקייט. ער פֿלעגט זיי דרוקן אין דער רובריק „מענטשן, טיפּן אַרום ייִדישן טעאַטער‟. איך לייג אײַך פֿאָר צוויי מוסטערן פֿון אַזאַ מין מעשׂה; אָבער קודם, עטלעכע ווערטער וועגן די הויפּט־העלדן פֿון די דאָזיקע מעשׂיות.

Read more

פֿאַרגעסן און ווידער געדרוקט

Forgotten, and Now - Republished

ווי מיר האָבן שוין געשריבן, גייט איצט אָן די אַרבעט אַריבערצופֿירן דעם אַלטן „פֿאָרווערטס‟ אויף אַ דיגיטאַלישן אופֿן. אַ טייל פֿון דעם אַרכיוו קען מען שוין לייענען. דאָס לעבן פֿון אַן אַרטיקל אין אַ צײַטונג איז נישט לענגער ווי בײַ אַ נאַכט־פֿלאַטערל. דער איצטיקער עלעקטראָנישער אויפֿטו דערמעגלעכט אונדז זיך צו דערמאָנען און אַריבערברענגען אינעם הײַנט די פֿאַרגעסענע, געבליבן אין דער געשיכטע פֿאַקטן, דערשײַנונגען, געשטאַלטן, און אַ קוק טאָן אויף זיי מיט אַנדערע אויגן.

אונדזער נײַעם בלאָג „פֿאַרגעסן און ווידער געדרוקט‟ הייבן מיר אָן מיט אַ בריוו פֿון אַ לייענער, געפֿונען אין דער פּאָפּולערער רובריק „אַ בינטל בריוו‟ (יאַנואַר 2, 1936).

באָריס סאַנדלער

Read more