Boris Sandler

דער „שוואַרצער טעלער‟

The Black Plate

פֿון באָריס סאַנדלער

  • Print
  • Share Share

ער איז געהאָנגען אויף דער וואַנט אין קיך כּמעט אונטער דער סטעליע, ענלעך צו דער פּסחדיקער קערה, נאָר טיפֿער, און אַ גאַנצן טאָג — פֿון זעקס אין דער פֿרי ביז צוועלף בײַ נאַכט — האָט זיך פֿון אים עפּעס געהערט: אָט האָט מען גערעדט, אָט האָט מען געשפּילט, און אָט האָט מען געזונגען. דער „שוואַרצער טעלער‟ איז געווען אַ טייל פֿון אונדזער משפּחה, און ווי אַלע אַנדערע מיטגלידער, האָט ער שטענדיק גערעדט, און נישט געהערט, וואָס מע רעדט צו אים. יעדנפֿאַלס, אַזוי האָבן אַלע געטראַכט, חוץ דעם זיידן.

יעדער אין שטוב האָט געהאַט צום „שוואַרצן טעלער‟ זײַן אייגענע באַציִונג. דער זיידע, ווי דער עלטסטער אין דער משפּחה, אַ פֿרומער ייִד, וואָס האָט אַלע זײַנען יאָרן ביז דער מלחמה געלעבט אין אַ קליין שטעטל, האָט געטענהט, אַז די „שוואַרצע זאַך‟ איז טריף, און קיין חכמה ברענגט עס נישט, ווײַל עס „קומט אַרויס פֿון דער מלוכה‟. נאָך מער: זײַן דעה איז געווען, אַז דער „טעלער‟ הענגט נישט סתּם אַזוי; „זיי האָבן אים ספּעציעל אויפֿגעהאָנגען צו וויסן, וואָס יעדער רעדט בײַ זיך אין שטוב!‟ — בײַ די ווערטער פֿלעגט זײַן לאַנגער ביינערדיקער פֿינגער דורכשטעכן די לופֿט, און ווען נישט די סטעליע, וואָלט ער מיט אים געטראָפֿן אין הימל אַרײַן. — „דעריבער דאַרף יעדער זיך היטן מיטן וואָרט‟.

די באָבע, אַ היפּוך פֿונעם זיידן, איז אויפֿגעוואַקסן אין בעלץ, וווּ די משפּחה האָט זיך באַזעצט שוין נאָכן קריג, קומענדיק פֿון דער עוואַקואַציע. זי האָט פֿאַרענדיקט אַ רוסישע גימנאַזיע פֿאַר מיידלעך נאָך אין די צאַרישע צײַטן, געלייענט גראַף טאָלסטוי, געשפּילט מאַנדאָלין און (ס‘איז שווער צו גלייבן!) געטאַנצט אַ „פּאָלאָנעז‟. נאָך גאָר אַ יונגע האָבן אירע עלטערן געמאַכט אַ שידוך מיט מײַן זיידנס עלטערן, און ער האָט זי אַוועקגעפֿירט אין זײַן שטעטל. דאָ פֿלעגט די באָבע אַרויסווײַזן, אַז זי קען נאָך פֿרעמדע שפּראַכן אויך, און אַ זאָג טאָן: „פֿיניטאַ לאַ קאָמעדיאַ!‟ די באָבע האָט זיך דעם גאַנצן טאָג געדרייט אין קיך, און איז בפֿירוש צופֿרידן געווען מיטן „גראַגער‟, ווי זי האָט גערופֿן דעם רעפּראָדוקטאָר, מחמת מע הערט אַ וואָרט, אַ ליד, אַנדערש קאָן מען דאָך אין גאַנצן ווערן אַ בהמה.

מײַנע עלטערן זײַנען אַ גאַנצן טאָג געווען בײַ דער אַרבעט, אַזוי אַז צום „שוואַרצן טעלער‟ פֿלעג דער טאַטע צושטעלן אַן אויער ערשט פֿאַרנאַכט, נאָך דער וועטשערע, ווען מ‘האָט איבערגעגעבן די „לעצטע ידיעות‟. געמאַכט העכער דעם קלאַנג, האָט ער געהערט די מאָסקווער נײַעס, אַרײַנקוקנדיק אין דער מאָסקווער צײַטונג „פּראַוודאַ‟ (אמת), ווי געוואָלט פֿאַרגלײַכן דאָס געהערטע מיטן געלייענטן. מײַן טאַטע איז געווען אַ לערער פֿון מאַטעמאַטיק אין שול. מעגלעך, דערפֿאַר האָט ער אַלץ געדאַרפֿט קאָנטראָלירן און פֿאַרפּינקטלעכן, אַפֿילו די „לעצטע ידיעות‟ פֿון מאָסקווע. און עס פֿלעגט זיך טאַקע נישט זעלטן טרעפֿן, אַז ער האָט בײַ „זיי געכאַפּט גרײַזן‟, בפֿרט ווען עס איז געקומען צו די באַריכטן.

— אַ שיינע מעשׂה, — האָט דער טאַטע זיך געחידושט, — דאָ שרײַבט מען איין ציפֿער, און דאָרט רופֿט מען אָן גאָר אַן אַנדערע?!

— שקר וגנבֿה אַרום און אַרום! — האָט זיך באַלד דערהערט דעם זיידנס קול. ער האָט שוין אַרויסגעקוקט אויפֿן טאַטנס באַמערקונג, און דאָס איז געווען גענוג, ער זאָל אַרויף אויף זײַן פֿערדל.

— גלײַך נאָך זייער אַרײַנקומען אינעם שטעטל, אין 1940, איז דער גאַנצער עולם געווען אויפֿן זיבעטן הימל; אַ קלייניקייט — משיח אַליין, מיט די פֿאַרדרייטע וואָנצעס איז געקומען! אויפֿן צווייטן טאָג האָט מען געוויילט די נײַע מאַכט, און לייבעלע דער בעדער איז געוואָרן אַ גאַנצער יאַטיעבעדאַם, דער פֿאָרזיצער פֿונעם ראַט! אויפֿן דריטן טאָג האָט מען זיך געכאַפּט, אַז פֿון אַלע קלייטלעך און קרעמלעך איז נעלם געוואָרן די סחורה. אויפֿן פֿערטן טאָג, ניין, בײַ נאַכט האָט מען אַרעסטירט און אַרויסגעפֿירט אַלע בכּבֿודיקע מענטשן אינעם שטעטל, בראָש מיטן הויפּט־רבֿ, אויפֿן פֿינפֿטן טאָג האָט מען געשלאָסן די שילן און אין דער גרעסטער, שנײַדערשיל געמאַכט אַ קלוב…

דאָ פֿלעגט די מאַמע איבערשלאָגן דעם זיידנס „סאָוועטישן בראשית‟, ווי די באָבע האָט גערופֿן זײַן דרשה, און אָנווײַזן מיטן קאָפּ אויפֿן „שוואַרצן טעלער‟, ווי דערמאָנט דעם זיידן זײַן אייגענעם אָנזאָג וועגן „היטן זיך מיט אַ וואָרט‟. מער האָט ער נישט געדאַרפֿט: זיך פֿאַרהאַקט, ווי מע וואָלט מיט איין דריי פֿאַרמאַכט דעם קראַנט וואַסער. אין יענעם פֿאַרנאַכט איז אָבער אַלץ געווען אַנדערש. דער זיידע וואָלט אפֿשר דערציילט, וואָס ס’איז אין זייער שטעטל געשען אויפֿן זעקסטן און זיבעטן טאָג נאָך דער סאָוועטישער „באַפֿרײַונג‟, ס’האָט זיך אָבער פּלוצעם דערהערט דאָס קול פֿון דעם פֿעטער מאָטל, מײַן זיידנס פּלימעניק.

— כ’פֿאַרשטיי עפּעס נישט, — האָט ער מיט זײַן יעדן וואָרט ווי אַרײַנגעקלאַפּט שטאָלענע צוועקעס אינעם קיכטיש, — עס געפֿעלט דיר נישט, דיאַדיע*, אונדזער מאַכט?

דער פֿעטער מאָטל האָט זיך מיט אַ צוויי וואָכן פֿריִער דעמאָביליזירט, איז ער לויט מײַן מאַמעס דעפֿיניציע, געווען אַן „אויסגעדינטער חתן־בחור‟. זי האָט זיך אונטערגענומען צו געפֿינען אים אַ שידוך, אָבער ביז וואָס און ווען, האָט דער פֿעטער מאָטל געוווינט בײַ אונדז, און איז געשלאָפֿן אין איין צימער מיט מיר אויף אַ מאַטראַץ, אויסגעשפּרייט אויפֿן דיל.

פּונקט זעקס אין דער פֿרי, האָט דער „שוואַרצער טעלער‟ אַרויסגעוויזן קול; עס האָט זיך דערהערט דער לאַנגער אַקאָרד פֿונעם הימען, וואָס האָט מיט זײַן מאַזשאָר־טאָן געזאָלט מעלדן דער גאַנצער באַפֿעלקערונג פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, אַז דער נײַער טאָג, וואָס דערנענטערט יעדן בירגער פֿון לאַנד צום קאָמוניזם, איז געקומען. אָט די פּאָר רגעס, וואָס דער אַקאָרד האָט אָנגעפֿילט אַלע ווינקעלעך פֿון אונדזער שטוב, איז גענוג געווען, אַז דער פֿעטער מאָטל זאָל זיך אויפֿהייבן פֿון זײַן געלעגער און, וואַקלענדיק זיך, ווי ער וואָלט געשטאַנען אויף אַ שיפֿל, צולייגן די רעכטע האַנט צום קאָפּ אין אַ „סאַלוט‟. די אויגן האָט ער געהאַלטן פֿאַרמאַכט, אַ פּנים, מורא געהאַט אַרויסצולאָזן דעם חלום פֿונעם שלאָף; און טאַקע, ווי נאָר דער הימען האָט אָפּגעהילכט, האָט ער זיך אַ וואַלגער געטאָן אויף זײַן האַרטן מאַטראַץ און געשלאָפֿן ווײַטער.

אין יענעם פֿאַרנאַכט, אַרײַנמישנדיק זיך אינעם גאַנג פֿון זיידנס „סאָוועטישן בראשית‟, האָט דעם פֿעטער מאָטלס קול געקלונגען אַזוי, ווי זײַנע ווערטער וואָלט אַרויסגעבראַכט נישט אַבי ווער, נאָר יורי לעוויטאַן גופֿא. שטענדיק, ווען פֿונעם „שוואַרצן טעלער‟ פֿלעגן זיך פּלוצעם דערהערן די צוויי ווערטער: „עס רעדט מאָסקווע…‟, געזאָגט פֿון דעם באַקאַנטן דיקטאָר, איז דאָס האַרץ בײַ יעדן באַלד פֿאַרקילט געוואָרן. איך אַליין האָב עס, פֿאַרשטייט זיך, נישט געפֿילט, אָבער די באָבע האָט מיר דערציילט, אַז בעת דער מלחמה, פֿלעג יורי לעוויטאַן איבערגעבן אַלע וויכטיקע ידיעות פֿונעם פֿראָנט, וואָס נישט תּמיד זײַנען זיי געווען פֿריילעכע; און יעדער האָט זיי געהערט פֿאַרטײַעט דעם אָטעם.

— …עס געפֿעלט דיר נישט, דיאַדיע, אונדזער מאַכט?…

— מאָטל… — האָט זיך אָנגערופֿן דער טאַטע, — טראַכט, איידער דו רעדסט!

— נישט מאָטל, — האָט זײַן קול געברומט, — נאָר מאַטוועי!

ס’איז געוואָרן שאַ־שטיל. דער „שוואַרצער טעלער‟ האָט אויך געשוויגן, ווי זיך צוגעהערט, געוואָלט וויסן, וואָס ס’וועט אין דער שטוב געשען ווײַטער. אָנגערופֿן האָט זיך די מאַמע:

— זאָל זײַן מאַטוועי, — האָט זי געזאָגט, און צוגעגעבן צום גראַם: סײַ־ווי — יעוורעי**…

גלײַך נאָך אירע ווערטער, האָט דער „טעלער‟ געמאָלדן: „טעאַטער בײַם מיקראָפֿאָן. הערט ווײַטער די אינסצעניזאַציע פֿון דאָסטאָיעווסקיס ראָמאַן ׳אידיאָט׳‟…

דער פֿעטער מאָטל איז נאָך אײַנגעשטאַנען בײַ אונדז אַ צוויי וואָכן און זיך אַריבערגעצויגן אין דער צוזאַמענוווינונג פֿון דער פֿוטער־פֿאַבריק, וווּ מ’האָט אים אָנגענומען אויף אַרבעט. ער איז געווען דער ערשטער אין אונדזער משפּחה, ווער ס’איז אַרויסגעפֿאָרן קיין ישׂראל.

און אין שטוב, פֿאַרפֿלייצט מיט די „לעצטע נײַעס‟ פֿון פֿעלדער און פֿאַבריקן, איז שוין אָנגעגאַנגען דאָס געוויינטלעכע טאָג־טעגלעכע לעבן. דער זיידע, נאָך דעם ווי ס’איז געשלאָסן געוואָרן די איינציקע שיל אין אונדזער שטאָט — אַ קרבן אינעם קאַמף מיט רעליגיע — האָט געדאַוונט אין דער היים. די באָבע האָט זיך געפּאָרעט בײַ דער פּליטע, געטראָגן איר שטענדיקע וואַך, צוגרייטנדיק דער מאַמען און דעם טאַטן, יעדן באַזונדער, אַן אָנבײַסן־פּעקעלע, צו נעמען מיט זיך צו דער אַרבעט. איך אַליין, אויפֿגעוועקט נישט אַזוי פֿונעם הימען — אונטער זײַנע קלאַנגען פֿלעג איך בפֿירוש גוט שלאָפֿן — ווי צוליב דעם פֿעטער מאָטלס „סאַלוט‟, בין זיך געלעגן אויף דער פּלייצע, נאַזנדיק, די הענט אַרונטערגערוקט אונטערן קאָפּ, און זיך געלאָזט אַ ביסל „פּעסטען‟, זיך צוהערנדיק צום „שוואַרצן טעלער‟.

אפֿשר אין אַזעלכע מינוטן פֿון קינדערשער פֿאַרטראַכטקייט האָב איך זיך געדרייט דעם קאָפּ, נישט נעמענדיק אין טאָלק, ווי אַזוי זשע באַקומט זיך עס, אַז נישט הינטער אים און נישט הינטער דער וואַנט, וווּ דער „שוואַרצער טעלער‟ הענגט, איז גאָרנישטאָ, און פֿאָרט הערן זיך לעבעדיקע שטימען, לידער און אַפֿילו אַ גאַנצער סימפֿאָנישער אָרקעסטער?! דער פֿעטער מאָטל, וואָס האָט געדינט אין דער אַרמיי ווי אַ ראַדיסט, האָט מיר געפּרוּווט צו דערקלערן, אַז פֿון אַ ראַדיאָ־סטאַנציע, ווערן געשיקט ספּעציעלע סיגנאַלן דורך די דראָטן, וואָס זײַנען צוגעלאָנטשעט צום „רעפּראָדוקטאָר‟. קיין ליגן האָט דער פֿעטער מאָטל, אַוודאי, נישט געזאָגט; כ’האָב דאָך די דראָטן, וואָס ציִען זיך פֿון איין סלופּ צו אַן אַנדערן געזען מיט מײַנע אייגענע אויגן. פֿון דעסטוועגן, ווי קאָנען קלאַנגען זיך באַוועגן איבער אַ פּשוטן דראָט, און דערנאָך אַרויספֿליִען פֿונעם „שוואַרצן טעלער‟, ווי פֿייגעלעך פֿון אַ שטײַג? עפּעס, האָב איך געטראַכט דעמאָלט, האַקט ער אַ טשײַניק, דער פֿעטער מאָטל. כ’האָב דאָך געהערט, ווי דער זיידע האָט אים איין מאָל אַ זאָג געטאָן: „מ’האָט דיר אין מיליטער פֿאַר די דרײַ יאָר גוט פֿאַרקלאַפּט דעם קאָפּ!‟

מײַן באַליבטסטע ראַדיאָ־פּראָגראַם אין יענער צײַט איז געווען „פּיאָנערן־באַגינענרייט‟, וואָס כ’פֿלעג הערן כּמעט יעדן אינדערפֿרי. זי פֿלעגט זיך אָנהייבן מיט אַ קלינגעוודיקן האָרן־רוף; און כאָטש ביז צו ווערן אַן עכטער פּיאָנער און טראָגן דעם רויטן פּיאָנערישן האַלדזטוך איז געווען נאָך ווײַט, האָט זיך מיר, הערנדיק דעם האָרן־רוף, געוואָלט אונטערשפּרינגען פֿון מײַן געלעגער און זינגען צוזאַמען מיט יענע ייִנגעלעך און מיידעלעך פֿונעם „שוואַרצן טעלער‟:

פֿינקלען אין פֿינצטער פֿונקען פֿון פֿײַער,
מיר זײַנען קינדער פֿון פּראָלעטאַריער.
ס’וואַרטן אונדז יאָרן ליכטיקער פֿרייד,
הערסט, פּיאָנערן דיך רופֿן: „זײַ גרייט!‟

כ’האָב געטרוימט צו זײַן אַ פּילאָט און פֿליִען אויף אַ רעאַקטיוון מיליטער־עראָפּלאַן, אַזאַ ווי מע קאָן זען פֿון אונדזער הויף. ער טראָגט זיך דורך אין הימל מיט אַ מסוכּנעם זשום, ווי אַ דונער וואָלט פּלוצעם אויסגעבראָכן אין מיטן העלן טאָג; און נאָך אים, ציט זיך אַ ווײַסער עק, וואָס פּאַמעלעך צעשווענקט ער זיך אין דער געדיכטער בלויקייט. איין זאַך האָט מיך דעמאָלט געמאַטערט: ווי אַזוי אין אַזאַ קליינעם עראָפּלאַן, ממש אַ שפּילעכל, קריכט אַרײַן דער פּילאָט? שוין זשע מוזן אַלע פּילאָטן זײַן קאַרליקעס?

אין די זונטיקן, 9:15 אין דער פֿרי, האָט אונדזער משפּחה, חוץ דעם זיידן, זיך צוגעהערט צו דער פּראָגראַם „אַ גוט מאָרגן‟. מע פֿלעגט זיך אויסזעצן בײַם טיש אין קיך, ווי בײַ אַ יום־טובֿדיקער סעודה, און זיך צוהערן צו דעם, וואָס דער „טעלער דערלאַנגט‟. מ’האָט געשפּאָרט צו גיין אויף אַ קאָנצערט, ווײַל דער קאָנצערט, מיט די בעסטע אַרטיסטן איז געקומען גלײַך אין שטוב אַרײַן. דאָס איינציקע אָרט אין אונדזער שטאָט, וווּ מ’האָט געקאָנט זען אַ לעבעדיקן אַרטיסט, איז געווען דאָס „קולטור־הויז‟ אויף דער צענטראַלער לענין־גאַס; אַן אַלטע צוויי־גאָרנדיקע געבײַדע, מיט פֿיר, אומגעלומפּערטע זײַלן פֿון פֿאָרנט. ווי כ’האָב איין מאָל געהערט פֿון מײַן באָבען, איז אין דעם בנין פֿאַר דער מלחמה געווען „שאַפּיראָס סינעמאַ ׳אילוזיאָן׳‟, און די גאַס אַליין האָט געטראָגן דעם נאָמען פֿונעם רומענישן קיניג קאַרל.

זומערצײַט, פֿאַרנאַכט צו אין די זונטיקן, איז דאָס בעסטע פֿאַרווײַלעכץ געווען זיך אומצודרייען אויסגעפּוצט הין־און־צוריק אויף דעם אַספֿאַלטירט שטיקל שטח, וואָס די אָרטיקע ייִדן האָבן עס גערופֿן, „פּלעצל‟. דאָרט האָט מען געקאָנט זיך טרעפֿן מיט באַקאַנטע און קרובֿים, וואָס האָבן געוווינט אין פֿאַרשיידענע ערטער, און זיך זען מיט זיי אין מיטן דער וואָך, איז נישט געווען ווען. דאָס „פּלעצל‟, וואָס אַזוי האָט מען עס גערופֿן אויך פֿאַר דער מלחמה, האָט מיטן „קאָפּ‟ זיך אָנגעשפּאַרט אינעם „קולטור־הויז‟, און מיט די „פֿיס‟ — אינעם פּאַרק. אויפֿן „פּלעצל‟, פֿלעג מען זיך דערוויסן די לעצטע משפּחה־נײַעס, און הערן אַלע פּליאָטקעס, וועלכע האָבן צירקולירט איבער דער שטאָט פֿון איין זונטיק צו אַ צווייטן. אויף דער פֿאַסאַד־וואַנט פֿונעם „קולטור־הויז‟ זײַנען געהאָנגען גרויסע אַפֿישן, וואָס צו מאָל האָט מען אויף זיי געקאָנט איבערלייענען די נעמען פֿון די אַרטיסטן און זינגער, וועלכע מ’האָט פֿריִער געהאַט געהערט זינגען און שפּילן אויפֿן „שוואַרצן טעלער‟, בפֿרט אין דער פּראָגראַם „אַ גוט מאָרגן‟. ס’האָט מיר אויסגעזען ווי אַ נס; אָט קומען אָן אין אונדזער שטוב, דורך די פֿאַרזשאַווערטע דראָטן, עפּעס „סיגנאַלן‟ מיט שטימען פֿון די אַרטיסטן — נישט מע זעט זייערע פּנימער, נישט מע קען זיי אָנטאַפּן; און אָט קומען זיי שוין אַליין אין אונדזער שטאָט, לעבעדיקערהייט אויפֿצוטרעטן פֿאַר אַ גאַנצן עולם…

באַזונדערס האָבן אויסגענומען בײַ מײַנע עלטערן עטלעכע אַרטיסטן: אַרקאַדי רײַקין און דאָס פּאָרעלע מיט מאָדנע נעמען — שטעפּסל און טאַראַפּונקיע. רײַקין, בעת זײַן אויפֿטריט, האָט יעדעס מאָל געביטן זײַן שטים: אָט האָט ער ערשט געפֿאָנפֿעט אונטער דער נאָז, גענודיעט, געקלאָגט זיך, און אָט שרײַט ער שוין אויף עמעצן, ווי אונדזער שכן אויף זײַן ווײַב… שטעפּסל מיט טאַראַפּונקיע קלינגען אויך קאָמיש: שטעפּסל רעדט רוסיש קלאָר און דײַטלעך, און טאַראַפּונקיע קנאַקט עפּעס אַ סקאַליעטשעטע שפּראַך, אַ מין געמיש פֿון רוסיש און אוקראַיִניש, וואָס איך האָב קוים פֿאַרשטאַנען. אַלע בײַם טיש האָבן געלאַכט, זיך געקאַטשעט פֿאַר געלעכטער, האָב איך שוין אויך געמוזט לאַכן.

אַז רײַקין איז אַ ייִד, האָט געוווּסט יעדער איינער אויפֿן „פּלעצל‟, כאָטש אויף דעם ראַדיאָ אַליין האָט מען וועגן דעם קיין מאָל נישט געמאָלדן; מ’האָט אויך גערעדט, אַז פֿון די צוויי קאָמישע פּאַרשוינען, איז שטעפּסל אַ ייִד, און טאַראַפּונקיע איז אַן אוקראַיִנער. שטעפּסל איז אַ קליינטשיקער און אַ כיטרע, און שטעפּלס איז אַ לאַנגער דראָנג און אַ נאַר. די אינפֿאָרמאַציע איז אויך נישט אַרויסגעקומען פֿונעם „שוואַרצן טעלער‟, עס זײַנען אָבער געווען עדות, וואָס ס’האָט זיי אָפּגעגליקט צו זען די אַרטיסטן אויף זייער איינציקן קאָנצערט אין אונדזער „קולטור־הויז‟. בכלל איז דאָס „פּלעצל‟ געווען אַ מין גרויסער „שוואַרצער טעלער‟, וווּ דאָס נישט־אַרויסגעזאָגטע אויפֿן קליינעם „שוואַרצן טעלער‟, פֿלעג מען דאָרט הערן און גלײַך באַהאַנדלען, און דווקא אָן שום דראָטן.

צווישן פֿאַרשיידענע מוזיקאַלישע פּראָגראַמען, וואָס דער „טעלער‟ פֿלעגט מיט זיי אָנפֿילן אונדזער קיך, האָט זיך אויסגעטיילט די פּראָגראַם, וואָס איז צונויפֿגעשטעלט געוואָרן לויט די באַשטעלונגען פֿון די צוהערער אַליין. זי האָט טאַקע אַזוי געהייסן: „קאָנצערט לויט אײַערע באַשטעלונגען‟. דער זיידע האָט, אַוודאי, זייער געצווייפֿלט, אַז די מענטשן, וואָס מע רופֿט אָן זייערע נעמען און שטעט, פֿון וועלכע זיי האָבן אַרײַנגעשיקט זייערע בריוו, זײַנען טאַקע אמתע. ער האָט זיך געהאַלטן בײַ זײַנעם: „אַ ליגן, ווי אַלץ, ווער וועט שיקן זײַן נאָמען און אַדרעס?!‟ ביז ס’איז נישט געשען דאָס, וואָס ס’איז געשען.

די מאַמע, וואָס האָט זייער ליב געהאַט צו זינגען און האָט עס זייער זעלטן געטאָן, סײַדן בײַם אויסנייען אירע שיינע בילדער מיט קאָליר־באַוול „מולינע‟, האָט געשעפּט פֿון דער דאָזיקער פּראָגראַם נחת. אָבער נישט נאָר נחת; זי האָט געשעפּט פֿון דאָרט נײַע לידער, וואָס זי פֿלעגט זיי באַלד פֿאַרגעדענקען — סײַ די מעלאָדיעס און סײַ די ווערטער. מיט יאָרן שפּעטער האָב איך געפֿונען צווישן די אַלטע זאַכן עטלעכע העפֿטן, שוין מיט פֿאַרגעלטע זײַטלעך און אָפּגעבליאַקעוועטע טינט־שורות — טעקסטן פֿון צענדליקער לידער, וואָס די מאַמע האָט זיי געהערט צום ערשטן מאָל אין דער פּראָגראַם „קאָנצערט לויט אײַערע באַשטעלונגען‟. איין זאַך האָט זי שטענדיק פֿאַרדראָסן, הלמאַי, גיט מען קיין מאָל נישט איבער אַ ייִדיש ליד. האָט איר די באָבע איין מאָל אַ זאָג געטאָן, מעגלעך אַפֿילו, נישט גאָר ערנסט, נאָר מער זי צו טרייסטן: „איז וואָס שרײַבסטו נישט אָן אַהין?‟

זעט אויס, אַז די מאַמע האָט דער באָבעס עצה אָנגענומען ערנסט און האָט טאַקע אַרײַנגעשיקט אַ בריוו אויפֿן מאָסקווער אַדרעס פֿון דער פּראָגראַם, וואָס מ’האָט אים שטענדיק אָנגערופֿן צום סוף. ווי גרויס איז געווען דער חידוש, ווען אין אַן אָוונט, ווען די פּראָגראַם פֿלעגט מען איבערגעבן, הערט זיך פֿונעם „שוואַרצן טעלער‟ ווי מע רופֿט אָן מײַן מאַמעס נאָמען און די שטאָט, פֿון וואַנען דער בריוו איז אָנגעקומען; און באַלד נאָך דעם קלינגט אויף ייִדיש דאָס ליד „איציק האָט שוין חתונה געהאַט‟.

איך געדענק יענעם אָוונט ביז הײַנט. די מאַמע איז גראָד נישט געווען אין קיך, כאָטש איר באַליבטע פּראָגראַם האָט זיך שוין געהאַט אָנגעהויבן; פּלוצעם הערט זיך, ווי די באָבע שרײַט, רופֿט די מאַמע. אויף איר געשריי זײַנען שוין אין קיך אַרײַנגעלאָפֿן אויך דער טאַטע מיטן זיידן. (נאָך אַלעמען האָט דער זיידע געזאָגט דער באָבען: “מ’האָט געקאָנט מיינען, אַז דו גייסט, חלילה, צו קינד!”) קיין וואָרט איז די באָבע נישט מסוגל געווען אַרויסצוברענגען; זי איז געשטאַנען פֿאַרציטערט, מיט אַ פֿאַרגליווערטער מינע אויפֿן פּנים, וואָס וואָלט געקאָנט זײַן סײַ אַ שמייכל און סײַ אַ קרומע גרימאַסע פֿאַר ווייטיק. אויפֿגעהויבן די האַנט, האָט זי מיטן פֿינגער אָנגעוויזן אויפֿן “שוואַרצן טעלער”.

דאָס ליד האָט געזונגען דער באַרימטער מאָסקווער חזן און זינגער מישע אַלכּסנדראָוויטש. איך בין נישט זיכער, אַז עמעצער פֿון מײַן משפּחה האָט פֿריִער געהערט דעם נאָמען; ער איז אָבער פֿאַרקריצט געוואָרן אין מײַן זכּרון, צוזאַמען מיט די קלאַנגען פֿון דעם פּשוטן פֿריילעכן פֿאָלקסליד וועגן איינעם אַ שלימזל — איציק. דאָס ליד וואָלט געפּאַסט אויך פֿאַר מײַן פֿעטער מאָטל־מאַטוועי. מעגלעך, דעמאָלט האָב איך צום ערשטן מאָל דערפֿילט, קוקנדיק אויף מײַן מאַמען, אַז טרערן קאָנען שטייען אין די אויגן פֿאַר פֿרייד אויך.

אינעם ערשטן זונטיק נאָך יענער פּראָגראַם האָט דאָס “פּלעצל” געקאָכט. עפּעס אַ קלייניקייט! ווער האָט זיך דען געקאָנט אַזוינס פֿאָרשטעלן, אַז פֿונעם “שוואַרצן טעלער” זאָל קלינגען אַ ייִדיש ליד, אַ ייִדיש וואָרט?! מ’האָט, אַוודאי, גוט געוווּסט, אַז סתּם אַזוי קומט אין “אונדזער מלוכה” גאָרנישט פֿאָר, בפֿרט ווען ס’האָט צו טאָן מיט ייִדן. דער נײַער באַלעבאָס אין קרעמל, וואָס אויף אונדזער “פּלעצל” איז ער באַקאַנט געווען ווי “פּאַרך”, שיקט, אַ פּנים, דורך “איציקל” אַ סיגנאַל, אַז מע דאַרף וואַרטן “שינויים”; צי וועלן זיי זײַן צום גוטן, צי צום שלעכטן, וועט שוין דאָס לעבן ווײַזן. אייניקע חכמים האָבן זיך דערבײַ געוויצלט, אַז פֿונעם “גוטן” איז מען שוין זאַט איבערן קאָפּ, אַבי ס’זאָל נישט זײַן נאָך בעסער. מײַן זיידן האָבן די אַלע ריידערײַען אויפֿן “פּלעצל” נישט געאַרט; ער, אָנגעלערנט פֿונעם “סאָוועטישן בראשית” אין זײַן פֿאַרברענט שטעטל, האָט זיך געהאַלטן בײַ דער פֿעסטער מיינונג, אַז “די באַנדיטן טאָר מען נישט גלייבן!” די באָבע פֿלעג אים אָבער באַלד אַראָפּזעצן: “גלייב יאָ, גלייב נישט — דאָס געצל וועט סײַ־ווי בלײַבן!”

אַן אַנדער זאַך — מײַן מאַמע. מ’האָט אָנגעהויבן צו איר צוגיין, אויספֿרעגן, ווי אַזוי איז איר אַזוינס אײַנגעפֿאַלן; און אפֿשר, אַז מע קען זי שוין דאָרט אין מאָסקווע, זאָל זי באַשטעלן נאָך אַנדערע לידער, און מ’האָט איר אַפֿילו אונטערגעזאָגט פּינקטלעך וועלכע, למשל, “מײַן שטעטעלע בעלץ”, אָדער “וואַרניטשקעס”, אָדער “די מאַמע איז ניט שולדיק”; איינער האָט אַפֿילו איבערגעגעבן דורך אונדזער שכנה אַ צעטעלע, וווּ ער האָט געבעטן די מאַמע, זי זאָל “באַשטעלן אויף דעם ראַדיאָ ׳אָבֿינו־מלכּנו׳”. בעל־פּה, האָט זײַן פֿאַרמיטלערין צוגעגעבן, אַז אויב מע וועט דאַרפֿן, איז ער גרייט צוצאָלן מזומן.

איך האָב קיין מאָל נישט געפֿרעגט מײַן מאַמע, צי זי האָט נאָך אַמאָל אָנגעשריבן אין דער פּראָגראַם „קאָנצערט לויט אײַערע באַשטעלונגען‟, אָבער זינט יענעם אָוונט האָב איך שוין מער קיין ייִדיש ליד פֿונעם „שוואַרצן טעלער‟ נישט געהערט. שוין אין ישׂראל, נאָך אַ פֿופֿצן יאָר לעבן דאָרט, האָט די מאַמע מיך אַרײַנגערופֿן אין קיך, פֿאַרמאַכט די טיר און דערציילט, אַז אין אַ צוויי וואָכן אַרום נאָך “יענער פּראָגראַם”, האָט מען זי אַרויסגערופֿן אינעם “קאַדער־אָפּטייל” פֿון דער אונטערנעמונג, וווּ זי האָט געאַרבעט ווי אַ בוכהאַלטערין, און געלאָזט פּנים־אל־פּנים מיט אַ מאַנספּאַרשוין. ער איז געווען ציוויל אָנגעטאָן, זיך אויפֿגעפֿירט מיט איר זייער העפֿלעך און שטיל דערקלערט, ווער ער איז און פֿון וואַנען ער קומט. לאַנגע דיבורים האָט ער מיט דער מאַמען נישט געפֿירט, נאָר געעצהט איר, זי זאָל מער אין מאָסקווע אַזעלכע “באַשטעלונגען” נישט שיקן. עס זײַנען דאָ מענטשן, האָט ער איר דערקלערט, וואָס קאָנען אויסניצן אירע אויפֿריכטיקע נאַציאָנאַלע געפֿילן אויף שלעכטע טועכצן…

— כ’האָב וועגן דעם קיין מאָל קיינעם נישט דערציילט, אַפֿילו דײַן טאַטן, זאָל זיך מיִען, — נישט געוואָלט ער זאָל איבערלעבן…

די מורא פֿון יענע ווײַטע יאָרן האָט נאָך געציטערט אין אירע שוואַרצאַפּלען; און מיר דאַכט, אַז נאָך יענער טרעפֿונג אינעם “קאַדער־אָפּטייל”, האָט די מאַמע אויך, ווי דער זיידע, אָנגעהויבן טראַכטן, אַז דער “שוואַרצער טעלער” איז נישט אומזיסט געהאָנגען אויף דער וואַנט אין יעדער שטוב; אַז די סיגנאַלן איבער די דראָטן פֿליסן טאַקע אין ביידע עקן.

אין יענע פֿופֿציקער יאָרן, וועלכע איך דערמאָן דאָ, איז געשען נאָך איין געשעעניש, וואָס האָט אַרײַנגעבראַכט די וועלט אין אַ נײַער תּקופֿה, און ווי אַ סך אַנדערע נײַע דערשײַנונגען האָט עס נישט בלויז אַרויסגערופֿן חידוש, נאָר קודם־כּל, אָנגעשראָקן, אָנגעוואָרפֿן אַ פּחד.

אין אַ פּשוטן האַרבסטיקן טאָג 1957 האָט דער “שוואַרצער טעלער” פּלוצעם איבערגעריסן זײַן טראַנסמיסיע, און ס’האָט זיך נאָר געהערט, ווי אויף דער סקאָווראָדע שקוואַרטשען די קאָטלעטן, וואָס די באָבע האָט געפּרעגלט. די מאָדנע שטילקייט האָט אָנגעשפּיצט דער באָבעס שאַרפֿן געהער. זי האָט אָפּגעווישט די הענט אין איר פֿאַרטעך און צוגעגאַנגען צו דער וואַנט, וווּ דער “גראַגער” איז געהאָנגען.

— עפּעס געפֿעלט מיר נישט זײַן שווײַגן, — האָט די באָבע זיך אָנגערופֿן, קוקנדיק אַרויף, ווי דערוואַרט פֿון דאָרט אַן ענטפֿער.

דער ענטפֿער איז באַלד געקומען; ער האָט געקלונגען מיט דער שטים פֿון יורי לעוויטאַן, וואָס האָט אויף זײַן שטייגער, לאַנגזאַם און פֿעסט, עטלעכע מאָל איבערגעחזרט די זעלבע ווערטער: “עס רעדט מאָסקווע…”

די באָבע האָט אויפֿגעציטערט און אויך אַזוי לאַנגזאַם מיט פֿעסטע טריט צוגעגאַנגען צו מיר, אַרומגעכאַפּט מײַן קאָפּ, און צוגעדריקט צו זיך. כ’האָב דערפֿילט דעם ריח פֿון איר פֿאַרטעך, וואָס האָט אײַנגעזאַפּט, מסתּמא, אַלע ריחות פֿון באָבעס מאכלים. מיט איין אויער האָב איך זיך אָנגעשפּאַרט אין איר בויך, און דעם אַנדערן אויער האָט זי מיר פֿאַרמאַכט מיט דער דלאָניע, ווי אומיסטן, כ’זאָל נישט קאָנען הערן וואָס לעוויטאַן זאָגט. כ’האָב זיך קוים אויסגעדרייט פֿון אירע הענט, און דערהערט דאָס אומבאַקאַנטע וואָרט — “ספּוטניק”…

פּונקט אין דער מינוט איז אין קיך אַרײַן אונדזער שכנה. די טרערן זײַנען איר געשטאַנען אין די אויגן. זי האָט זיך געפּאַטשט מיט די הענט אין די זײַטן און געהאַלטן אין איין פֿרעגן: “כ’בעט אײַך, זאָגט מיר, וואָס איז אַזוינס, ׳ספּוטניק׳, ׳קאָסמאָס׳?…” די באָבע, וואָס אַלע אויף אונדזער גאַס האָבן געוווּסט, אַז זי האָט פֿאַרענדיקט אַ רוסישע גימנאַזיע, געלייענט גראַף טאָלסטוי, געשפּילט מאַנדאָלין און געטאַנצט אַ “פּאָלאָנעז”, — האָט איבער די שכנות געהאַט אַ דעה. זי האָט פֿאַרראָכטן די פֿאַטשיילקע אויפֿן קאָפּ און מיט אַ זיכער קול אַרויסגעוויזן אירע קענטענישן אין רוסיש:

— ספּוטניק, מיינט אַ מיטגייער, און קאָסמאָס…

זי האָט זיך פֿאַרהאַקט. זעט אויס, אַז אין דער פּראָגראַם פֿון דער רוסישער צאַרישער גימנאַזיע האָט מען וועגן קאָסמאָס נישט געלערנט. צו הילף איז איר געקומען דער זיידע, וואָס לעוויטאַנס שטימע האָט אים, אַפּנים, אויך געצוווּנגען זיך צוהערן צום “שוואַרצן טעלער”.

— קאָסמאָס, שמאָסמאָס, — האָט ער געזאָגט, — קיין גוטע זאַך וועלן זיי נישט צוטראַכטן!

— אַבי קיין מלחמה זאָל נישט זײַן, — האָט געזיפֿצט די שכנה. — איך שרעק זיך באַלד, ווען איך הער זײַן שטים; זי גייט מיר נאָך פֿון יענע וויסטע יאָרן אָן…

נאָך נישט איין יאָר האָט דער “שוואַרצער טעלער” אַרײַנגעבראַכט אין אונדזער שטוב די “סיגנאַלן”, געשיקט פֿון מאָסקווע, אַרײַנכאַפּנדיק אונדזער משפּחה אַ דער נעץ פֿון דעם אַלגעמיינעם לעבן, אין וועלכן אַלע האָבן דעמאָלט עקזיסטירט. אַן אַנדער “קול”, אַפֿילו “קולות”, חוץ מאָסקווע, האָבן זיך דערהערט אין אונדזער שטוב, ווען דער טאַטע האָט געקויפֿט דעם ראַדיאָ־אַפּאַראַט “בעלאַרוס־57” — אַ טײַערע, שיינע זאַך, וואָס איז געוואָרן אַ טייל פֿון דעם באַשיידענעם מעבל־גאַרניטור אינעם שלאָף־צימער פֿון מײַנע עלטערן. מ’האָט צו דעם ראַדיאָ־אַפּאַראַט צוגעקויפֿט אַ קליין טישל, און די ביידע זאַכן אַרײַנגערוקט אין אַ ווינקל, צווישן דער שאַפֿע און דער ברייטער בעט, וואָס די באָבע האָט מיט שטאָלץ גערופֿן — “טאַכטאַ”.

אויף דער גלעזערנער שקאַלע פֿון דעם ראַדיאָ, וואָס מ׳האָט אָנגעהויבן צערטלעך רופֿן, “קעסטעלע”, האָט מען געקאָנט זען אָנגעוויזן אַלע גרויסע שטעט פֿון דער וועלט, ווי אויף אַ מאַפּע. דער טאַטע האָט אָבער געזוכט אַן איין־און־איינציק פּאַסיקל, אַ שמאָלס, ווי אַ האָר, וווּ קיין סימן פֿון אַ שטאָט איז בפֿירוש נישט געשטאַנען, נאָר עס האָט זיך דורכן דעם זשום און טראַסק קוים געהערט: “קול ישׂראל…”.

ס’איז שוין שפּעט. פֿונעם “שוואַרצן טעלער” גיסט זיך אַ שטילע קלאַסישע מוזיק, ווי זי וואָלט באַגלייט אין דער אייביקייט נאָך איין טאָג. דער זיידע, אָפּגעדאַוונט מעריבֿ, זיצט נאָך אַלץ בײַם קיך־טיש, אַרײַנקוקנדיק אין אַ ספֿר. כּמעט זײַן גאַנץ לעבן איז אים אויסגעקומען זיך צו געפֿינען אין צוויי היפּוכדיקע וועלטן: אין דער פֿאַרקריפּלטער וועלט, וואָס האָט אים אַרומגערינגלט, און אין דער וועלט פֿון זײַן אמונה, וווּ ער האָט געזוכט צו געפֿינען דעם אמת. צי האָט ער אים געפֿונען?

די באָבע זיצט אַנטקעגן אים אויפֿן שמאָלן דיוואַנדל, די אָנגעהאָרעוועטע הענט פֿאַרלוירן אויף די קני, פֿאַרדעקט מיטן פֿאַרטעך. אַ קליינוווּקסיקע, גרייכן נישט אירע פֿיס ביזן דיל; הוידען זיי זיך לײַכט אין דער לופֿטן, אויסגעבענקט נאָך די טאַנץ־פֿיגורן פֿון אַ “פּאָלאָנעז”. איידער די באָבע גייט זיך לייגן שלאָפֿן, שטעלט זי אויף דער פּליטע אויפֿצוזידן אַ טשײַניק וואַסער. זי זאָרגט פֿאַר אַלעמען: אויף בײַנאַכט מוז זײַן געזאָטענע וואַסער — מאַלע וואָס, מע זאָל עס נישט באַדאַרפֿן.

דער טאַטע האַלט שוין בײַם פֿאַרענדיקן צו קאָנטראָלירן די העפֿטן פֿון זײַנע שילער אין שול. זיכער, אַז ער האָט נישט דורכגעלאָזט קיין איין פֿעלער נישט. ער איז שטענדיק געווען אויף דער וואַך, ווען עס פֿלעג קומען צו פֿרעמדע פֿעלערן. אין די אָנהייב זיבעציקער, ווען ס’איז געווען די געלעגנהייט אַרויסצופֿאָרן קיין ישׂראל, האָט אים דער פֿעטער מאָטל פֿאָרגעלייגט עס צו טאָן אין איינעם. וואָס האָט אים דעמאָלט מײַן טאַטע געזאָגט: “מאַטוועי, דו מאַכסט אַ גרויסן פֿעלער!”

די מאַמע לייגט שוין אויך אָפּ אויסצונייען די צוויי שיינע רויזן אויף דער קאַנווע, אָנגעצויגן צווישן די צוויי דינע הילצערנע שטיקרייפֿן. נאָך אַ פּאָר פֿאַרנאַכטן און אויף דער ברייטער “טאַכטאַ” וועט צוקומען נאָך איין אויסגענייט קישעלע.

און איך בין שוין צו יענער צײַט געלעגן אין מײַן בעטעלע, קוים צוהערנדיק זיך צו די שטילע מוזיק־קלאַנגען, וואָס האָבן מיך אײַנגעוויגט און זיך פּאַמעלעך צונויפֿגעגאָסן מיט מײַנע ערשטע חלומות.


* דיאַדיע (רוס.) — פֿעטער

** יעוורעי (רוס.) — ייִד