רויטער קאַדילאַק און שלימזל

The Red Cadillac and the Man Without Luck

פֿון באָריס סאַנדלער

1

כאַריטאָן מעלאַמוד איז אויפֿגעשטאַנען אַן אויסגעשעפּטער, ווי בײַ נאַכט וואָלט מען פֿון אים אויסגעפּאָמפּט אַלע זײַנע כּוחות, צוזאַמען מיט די קישקעס. די צונג האָט אָפּגעלעקט פֿון די ליפּן די לעצטע טראָפּנס גאַל. פֿונעם שפּיגל אינעם וואַשצימער האָט אויף אים געקוקט אַ פֿאַרקרימטע ביטערע צורה. פּונקט די זעלבע צורה האָט ער געזען אין שלאָף — די שיטערע גרויע קלאָטשעס האָר אויפֿן קאָפּ, וואָס האָבן געלאָזט די לעצטע סימנים פֿון אַ מאָל שוואַרץ־געדיכטער באַוואַקסנקייט; דערפֿאַר איז דער שטערן געוואָרן העכער, ווי אָפּגעכאַפּט אַ שטיק שטח פֿונעם קאָפּ, וועלכער האָט אויסגעזען בלאַסער און מין אַ גלאַנץ. די אויגן האָבן אומעטיק אַרויסגעקוקט פֿון זייערע שפּאַלטן אויף כאַריטאָנען, ווי אויף אַן אַלטן באַקאַנטן, וואָס מע ווייסט שוין וועגן אים אַלץ און נאָך אַ ביסל.

— ווער ביסטו? — האָט הייזעריק געפֿרעגט כאַריטאָן, נישט דערקענענדיק זײַן אייגענע שטים.

— כ’הייס, שלימזל. — האָט קורץ געענטפֿערט דער פּאַרשוין אַנטקעגן.

— אַ מאָדנע נאָמען, צי אפֿשר איז עס אַ צונאָמען?

דער פּאַרשוין האָט זיך אַ קראַץ געטאָן די באַק, נישט געגאָלט שוין עטלעכע טעג.

— ניין, נישט קיין צונאָמען… אַזוי רופֿט מען מיך, זינט כ’געדענק זיך. ס’איז געשען אַזוי: איך האָב זייער ליב געהאַט צו סמאָטשקען דעם גרויסן פֿינגער פֿון מײַן רעכטער האַנט; כ’האָב אים אַרויסגענומען פֿון מויל נאָר ווען די מאַמע האָט זיך געזעצט מיך האָדעווען. דער פֿינגער, נעבעך, האָט שוין אויסגעזען דינער ווי קלענער, אויסגעשליפֿן און אויסגעטאָקט פֿון מײַן צונג. וואָס זשע האָט געטאָן מײַן מאַמע? ווען כ’בין געשלאָפֿן, האָט זי מיר אָנגעשמירט דעם גרויסן פֿינגער מיט אַ ביסל ריצנהייל. איך, ווי מײַן טבֿע איז געווען, האָב אים אַרײַנגעשטופּט אין מויל אַרײַן. כ’האָב זיך באַלד אויפֿגעכאַפּט און די ביטערע סלינע האָט געפֿליסט פֿון מײַן מויל ריטשקעסווײַז. כ’האָב געוויינט, און מײַנע טרערן האָבן געהאַט דעם זעלבן טעם, וואָס די סלינע. די מאַמע האָט מיך גענומען אויף די הענט, צוגעטוליעט צו זיך און באַרויִק, ווי מע טוט עס מיט אַ פּיצעלע קינד: „נו, נו, נו… שלימײַזעלע מײַנס… ביטער, נעבעך? מער וועסטו דײַן פֿינגערל אין מויל נישט נעמען, אַיאָ?‟ — פֿאַרשטייט זיך, אַז די גאַנצע געשיכטע האָט מיר שפּעטער דערציילט די מאַמע אַליין, נאָר דער נאָמען האָט זיך מיר פֿון דעמאָלט אָן אײַנגעקריצט אין מוח; צו מאָל האָב איך אים געהערט אַרויסזאָגן צערטלעך, מיט אַ גוטן מוט — „שלימײַזעלע‟, אָבער אינעם טאָג־טעגלעכן לעבן האָט ער שטענדיק געקלונגען — „שלימזל‟, ווי אַ פֿאָרוווּרף — און אַזוי איז שוין געבליבן ביז דער הײַנטיקער נאַכט…

שלימזל האָט זיך אַרויסגעוויזן אַ באַריי­דעוודיקער מאַן; זײַנע צעפֿלאָסענע ליפּן האָבן נישט אויפֿגעהערט צו מאַניפּולירן, ווי זיי וואָלטן געווען אויף אָנגעדרייטע שרײַפֿעלעך, צוגעלאָנטשט צו אַ מין „פּערפּעטום־מאָבילע‟. כ‘האָב פֿאַרשטאַנען, אַז איך שלאָף און דער פּאַרשוין מיטן נאָמען שלימזל, איז נישט מער ווי אַ חלום. ס’איז גענוג זיך אויפֿצוכאַפּן, און ער וועט פֿאַרשטומט און פֿאַרשוווּנדן ווערן. דווקא אין דעם האָט געשטעקט די צרה — כ’האָב נישט געקאָנט פֿון אים פּטור ווערן, ווײַל דער חלום האָט מיך נישט אָפּגעלאָזט… און שלימזל האָט זיך גערעדט ווײַטער. ער האָט אַפֿילו נישט געקוקט אין מײַן זײַט, ער איז זיכער געווען, אַז כ’וועל זיך אין ערגעץ נישט אַהינטאָן.

— ווי בײַ יעדן מענטש, איז אויך מײַן נאָמען געקניפּט און געבונדן מיט מײַן לעבן. דו ווייסט דאָך דאָס ווערטל: „ווי הייסטו?‟ — „משה…‟ — „אַזאַ פּנים האָסטו!‟… כי, כי… מײַן נאָמען איז מײַן גאַנץ לעבן געווען אָנגעצייכנט בײַ מיר אויפֿן פּנים. וואָס כ’זאָל נישט געווען טאָן, וווּ כ’זאָל זיך נישט אַ וואַרף טאָן, האָב איך נאָר געהערט — „שלימזל, ביסט שוין ווידער דאָ?!‟ — אין שול האָב איך קיין חבֿרים נישט גע­האַט, סײַדן, ווען עמעצער האָט געדאַרפֿט איבער­שרײַבן בײַ מיר די היים־אַרבעט אויף מאַטע­מאַטיק, פֿלעגט ער זיך צו מיר גוטמוטיק צושאַרן: „מיר זײַנען דאָך חבֿרים!‟ — יאָ, מאַטע­מאַטיק האָב איך ליב געהאַט, געווען דער בעס­טער אין קלאַס, אָבער אין לעבן דאַרף מען קענען פֿירן גאָר אַנדערע חשבונות, ווי מיינסטו?

שלימזל איז אַנטשוויגן געוואָרן, ממש אויף אַ רגע, וואָס ער האָט אויסגענוצט, אָפּצוּווישן מיט צוויי פֿינגער די געדיכטע שטיקלעך סלינע אין די ווינקעלעך פֿון מויל. איך האָב אַ הייב געטאָן די אַקסלען; דאָס איז גענוג געווען אויסצופֿילן די קורצע פּויזע.

— ווייסטו וואָס, — האָט ער שיִער נישט אויסגעשריִען, — כ’האָב פֿאַר דיר אַ מתּנה.

שלימזל האָט אַ קנאַל געטאָן מיט דער צונג, ווי אַ קינד מאַכט נאָך דאָס צאָקען פֿון אַ פֿערדל, און לעבן אים איז, ווי פֿון אונטער דער ערד, אויסגעוואַקסן… ניין, פֿונעם הימל אַראָפּ (פֿאָרט אַ חלום!) אַ וועלאָסיפּעד. ער איז געווען שפּאָגל־נײַ, געגלאַנצט מיט אַלע זײַנע שפּיצעס אויף די צוויי רעדער. כ’וואָלט געקאָנט שווערן, אַז ס’איז דער זעלבער וועלאָסיפּעד, „שקאָלניק‟, וואָס די עלטערן האָבן מיר געשענקט אויף מײַן בר־מיצווה. דעמאָלט, אַ פּיאָנער, מיטן רויטן האַלדזטוך אַרום האַלדז, האָב איך, פֿאַרשטייט זיך, וועגן דער ייִדישער זאַך, בר־מיצווה, נישט געוווּסט.

אַזאַ וועלאָסיפּעד איז געווען אויף אונדזער גאַס נאָר איינער, בײַ מײַן פֿרײַנדל, סיאָמקע לאָקש. אויסצובעטלען בײַ אים ער זאָל מיר געבן צו מאַכן, כאָטש איין קרײַז — פֿון זײַן שטוב צו מײַנער און צוריק, וואָס איז בסך־הכּל געווען עטלעכע און צוואַנציק מעטער — איז מיר אָנגעקומען מיט גרינע ווערעם. וואָס האָב איך אים נאָר נישט צוגעזאָגט: געבן אויף אַ וואָך צו לייענען מײַן באַליבט ביכל „דער אַלטער כאָטאַביטש‟1) — „כ‘האָב ניט ליב קיין נאַרישע מעשׂהלעך‟; געבן איבערצושרײַבן די היים־אַרבעט אויף מאַטעמאַטיק — „איך דאַרף נישט מער ווי אַ ׳דרײַ׳!‟; אָפּצוגעבן אים די 10 קאָפּיקעס, וואָס די מאַמע וועט מיר געבן אויף צוויי פּירעזשקעס — „מילא, אָבער קוועטש נישט צו שטאַרק אויף די פּעדאַלן!‟

און דאָ נאַט אײַך — אויף מײַן געבוירן־טאָג אַזאַ מתּנה. כ’האָבן גלײַך אַרויסגעפֿירט מײַן „מוסטאַנג‟ אויף דער גאַס, זיך באַרימען פֿאַר סיאָמקען. ער האָט עס אָפּגעשאַצט אויף זײַן אייגענעם אופֿן: „נײַ, מיינט נאָך נישט — גוט! מע דאַרף די זאַך אויספּרוּוון.‟ און ער האָט אויס­געלייגט זײַן פּלאַן: זיך אַראָפּצולאָזן פֿונעם באַרג אין פּאַרק, וווּ עס נעמען זיך צונויף די עכטע „אַסן‟ פֿון דער שטאָט; דאָרט ווײַזט מען דעם העכסטן קלאַס.

גאָר אין גיכן זײַנען מיר שוין ביידע גע­שטאַנען אויבן, אויפֿן שפּיץ־באַרג: איך מיט מײַן „שקאָלניק‟, און סיאָמקע; זײַן „שקאָלניק‟ האָט ער געלאָזט אין דער היים. וואָס מיינט, „אויספּרוּוון די זאַך‟, איז צו מיר דערגאַנגען ערשט איצט. מעגלעך, ווען סיאָמקע וואָלט נישט געסאָפּעט שווער לעבן מיר — ער איז געווען אַ דיקלעכער, און די ייִנגלעך האָבן אים גערייצט „גראָבער לאָקש‟ — וואָלט איך זיך באַרעכנט, און זיך אַראָפּגעלאָזט פֿונעם באַרג צו פֿוס, ווי כ’האָב זיך פֿריִער אַהער אויפֿגעהויבן. פֿימקע האָט באַמערקט מײַן קווענקלעניש.

— וואָס זשע ביסטו געבליבן שטיין? — האָט ער אַ פֿרעג געטאָן מיט אַ שטאָך, — צי אפֿשר האָסטו זיך איבערגעשראָקן? פּחדן!

דאָס לעצטע וואָרט איז געווען נישט קיין וואָרט, נאָר טאַקע אַ שטאָך מיט אַ שפּילקע, אַרײַנגעשטאָכן מיר אין מײַן הינטן. כ’בין אַרויפֿגעשפּרונגען אויף מײַן „מוסטאַנג‟, זיך אײַנגעקלאַמערט מיט די פֿינגער אינעם רודער, און… ווײַטער האָב איך שוין ווינציק פֿאַרשטאַנען, וואָס עס קומט מיט מיר פֿאָר. די ביימער האָבן געשווינדלט פֿון ביידע זײַטן, ווי צעלאָפֿן זיך, אויס מורא, זיך צו טרעפֿן מיט מיר אויף איין וועג. כ’האָב, דאַכט זיך, נישט געאָטעמט, אײַנגעהאַלטן די לופֿט, ווי כ’וואָלט אַרײַנגעשפּרונגען מיטן קאָפּ אין וואַסער אַרײַן. אויף אַ רגע האָב איך אַפֿילו פֿאַרזשמורעט די אויגן, און ווען כ’האָב זיי אויפֿגעמאַכט איז שוין געווען צו שפּעט. דער פּניאָק — אַ שוואַרצער, אַן אַלטער, באַוואַקסן מיט גרינעם מאָך — האָט זיך פֿאַרעקשנט און פֿונעם אָרט זיך נישט געוואָלט רירן. כ’האָב געמוזט אין אים אַרײַנפֿאָרן, און ווײַטער — בין איך שוין נישט געפֿאָרן, נאָר געפֿלויגן…

מײַן נײַעם וועלאָסיפּעד איז געווען נישט צו דערקענען: דער רודער אויסגעקרומט, די פֿאָדערשטע ראָד האָט דערמאָנט די ציפֿער 8, און די גלאַנצנדיקע שפּיצעס האָבן פֿון איר אַרויס­געשטעקט, ווי די נאָדלען בײַ אַן אויפֿ­גע­רייצטן שטעכל־חזיר. וועגן מײַן אויסזען רעד איך נישט, ווײַל כ’האָב זיך פּשוט נישט געקאָנט זען, כ’האָב נאָר געפֿילט, אַז מײַן קאָפּ און לײַב ווילן מיך נישט פֿאָלגן. „אויס ליסאַפּעד!‟ — האָט מײַן מאַמע אין יענעם אָוונט אַרויסגעטראָגן איר פּסק־דין. דער טאַקע האָט, ווי שטענדיק גע­שוויגן, אָבער סוף־כּל־סוף, זיך אָנגערופֿן: „לערן זיך גוט, זון, וועסטו אַמאָל פֿאָרן אויף אַן אויטאָ… וואָס טויג דיר אַ וועלאָסיפּעד?!‟

— נו, — האָט געפֿרעגט שלימזל, ווי געפֿעלט דיר מײַן מתּנה? געטראָפֿן, האַ?

ער האָט זיך אַ צי געטאָן צום גלעקל, וואָס איז צוגעטשעפּעט געווען צום רודער פֿון דער רעכטער זײַט, און אָנגעקוועטשט אויפֿן צינגל. עס האָט זיך דערהערט אַ דורכדרינגלעכער קלינג… כאַריטאָן האָט זיך אויפֿגעכאַפּט און, נאָך אַ פֿאַרשלאָפֿענער, אָנגעטאַפּט מיט דער האַנט דעם וועקזייגער…

ער איז נאָך אַלץ געשטאַנען אַנטקעגן דעם שפּיגל אין וואָשצימער, זיך געריבן מיט דער דלאָניע די בערשטיקע פֿאַרוואַקסנקייט אויף די באַקן, ווי געפֿרעגט בײַ זײַן אָפּשפּיגלונג אַן עצה, צי זאָל ער זיך הײַנט גאָלן, צי נישט? זעט אויס, אַז קיין ענטפֿער האָט ער נישט באַקומען; אָפּגעפּוצט די ציין און זיך אָפּגעוואַשן דאָס פּנים, האָט כאַריטאָן פֿאַרענדיקט זײַן פֿרימאָרגנדיקע פּראָצעדור.

2

ס’איז געווען אַ מחיהדיקער שבתדיקער טאָג. כאַריטאָן, אָנגעטאָן אין זײַן יום־טובֿדיקן טונקל־ברוינעם קאָסטיום איז געגאַנגען אין שיל אַרײַן. מיט עטלעכע און צוואַנציק יאָר צוריק, ווען עמעצער וואָלט אים געזאָגט, אַז ער וועט אין די שבתים גיין אין שיל, וואָלט ער אים געהאַלטן פֿאַר אַ משוגענעם. כאַריטאָן מעלאַמוד, אַ סאָווע­טישער אינזשעניר־עקאָנאָמיסט, וואָס זײַן בילד הענגט אויף דעם ערן־שילד צווישן די בעסטע אַרבעטער פֿון דער גרעסטער אינדוסטריע־אונ­טערנעמונג אין רעפּובליק, זאָל גלייבן אין גאָט?… ער ווייסט אַפֿילו ניט, וווּ די איינציקע אין שטאָט שיל געפֿינט זיך.

דער טאָג איז טאַקע געווען אַ שיינער, אַ וואַרעמער, ער האָט זיך געשפּרייט איבערן בלוי־ציכטיקן הימל מיט זײַן געטלעכער רויִקייט. געציילטע דורכגייער האָבן זיך באַגעגנט כאַ­ריטאָנען אויפֿן וועג: אַ פֿאַרשלאָפֿענער יונגער­מאַן האָט אַרויסגעפֿירט זײַן טעריער אויפֿן הינטישן פֿרימאָרגן־שפּאַציר. דערזען כאַרי­טאָנען, האָט דער הונט זיך אַ צי געטאָן צו אים, אָבער דער באַלעבאָס האָט אָנגעצויגן דעם רימען, אָפּהאַלטנדיק זײַן הונטס נײַגעריקייט מיט דער קאָמאַנדע: „פֿו, דזשערי!‟ — און דער­בײַ געשיקט אַ שמייכל צו כאַריטאָנען. פֿאַר וואָס עפּעס „פֿו…‟? — האָט אַ טראַכט געטאָן כאַריטאָן, שוין זשע זעט ער אויס אַזוי מיאוס, אַז מע דאַרף פֿון אים אָפּטרײַבן אַ הינטל?! ער האָט זיך ווידער אַ טאַפּ געטאָן דאָס פּנים, ווי פֿריִער בײַם שפּיגל, און ווי געענטפֿערט יענעם, וואָס האָט געקוקט אויף אים פֿון דאָרטן: פֿאָרט געדאַרפֿט זיך אָפּראַזירן!

פֿון דער צווייטער זײַט גאַס האָט גע­שטופּט פֿאַר זיך אַ וועגעלע אַ כינעזישע פֿרוי. אַ קליינוווּקסיקע, מיט אַ שטרויענער הוט אויפֿן קאָפּ, האָט מען זי קוים געקאָנט אָנזען הינטער די צוויי ריזיקע שוואַרצע ניילאָן־זעק, אָנגעשטאָפּט מיט ליידיקע בלעכענע פּושקעלעך פֿון געטראַנק. „זיך געפֿונען אַ ביזנעס… — האָט זי באַגלייט מיטן בליק כאַריטאָן, — נישטערן בײַ נאַכט אין די מיסט־קאַסטנס, ווי קעץ, לאָזן נישט די מענטשן שלאָפֿן!..”

די שיל „לבֿ בנימין‟, וואָס כאַריטאָן האָט אָנגעהויבן אַהין אַרײַנצוגיין מיט אַ יאָר צוויי צוריק, האָט זיך געפֿונען אויף דער קאָברין־גאַס, נישט ווײַט פֿון דעם „קאָאָפּ‟־בנין, וווּ ער האָט געוווינט מיט זײַן ווײַב. פֿרום איז ער נישט געוואָרן, כאָטש ער איז קיין מאָל נישט געווען קיין אַטעיִסט אויך. די עטלעכע און פֿערציק יאָר פֿון לעבן דאָרט האָבן אים אויסגעלערנט צו קענען אָפּטיילן דאָס אַרומיקע פֿון דעם, וואָס ער טראָגט אין זיך. רעליגיע, פֿרומקייט האָט לויט זײַן דעפֿיניציע, געהערט צום דרויסנדיקן, און גאָט, געטלעכקייט — צו זײַנע געפֿילן און געדאַנקען. אין שיל האָט ער געפֿונען אַן אָרט, וווּ זײַן אויסגעמאַטערט האַרץ קען אָטחיען פֿון דער וואָכעדיקער האַוועניש. דאָרט, זיצנדיק צווישן די פֿרומע ייִדן, האָט ער זיך געפֿילט היימיש און פֿאַרזיכערט, ווי אין זײַן קינדשאַפֿט אין די פֿאַרנאַכטן, ווען עס זיט דער טשײַניק אויף דער פּליטע און אַלע — דער טאַטע, די מאַמע און ער — זעצן זיך צום טיש טרינקען טיי מיט אײַנגעמאַכטס פֿון ווײַנשל.

די שיל, אַ געוועזן פּריוואַט הויז, איבער­געבויט פֿונעם לאַנד־סוחר בנימין שוואַרץ נאָך בײַ זײַן לעבן, האָט זיך שוין געהאַט אָנגעזען, ווען כאַריטאָנס בליק איז פֿאַרכאַפּט געוואָרן פֿון דעם רויטן אויטאָ, וואָס איז געשטאַנען פּאַר­קירט אינעם שאָטן פֿונעם אַלטן הויכן פּלאַטאַן־בוים, בײַם סאַמע ראַנד פֿון וועג. ווי דער אויטאָ זאָל זיך נישט געווען צוטוליען צום טראָטואַר, האָט ער סײַ־ווי, מיט זײַן נידעריק־געזעצטן און רחבֿותדיקן קאָרפּוס פֿאַרנומען אַ האַלבן שאָסיי. כאָטש אַן אַלטער, פֿון אַן אָפּגעלעבטער צײַט, האָט דער אויטאָ, מיט זײַן עלעגאַנטנעם אויסזען שטאָלץ געגעבן צו וויסן, אַז שיינקייט און רײַכקייט עקזיסטירן אויסער אַלע הײַנטיקע מאָדעס. מיט איין וואָרט, כאַריטאָן וואָלט געקאָנט שווערן מיט זײַן שוואַכן געזונט, אַז ער שטייט איצט פֿאַר אַן עכטן קאַדילאַק „על­דאָראַדאָ ברועם‟ פֿון יאָר 1957.

נעכטן האָט אים דאָ כאַריטאָן נישט געזען, דעם אַנטיק. ער האָט זיך אַרום אים פּאַמעלעך אַרומגעדרייט, זיך פּאַסמאַקעוועט מיט יעדן פּרט: דער זילבערדיק־בלישטשענדיקער דאַמ­פּער, גראַציעז אויסגעבויגן, מיט שוואַרצע שטאַרצנ­דיקע צוויי רײַסציין; די פֿיר לעמפּ — צו צוויי פֿון יעדער זײַט — האָבן אַרויסגעקוקט פֿון די אויגנלעכער, ווי הונגעריקע באַלכער בײַ אַ פֿאַנטאַסטישער באַשעפֿעניש מיט אַן אויס­געצויגענעם קערפּער און צוויי שאַרפֿע פֿלוספֿעדער הינטן. דער גאַנצער אויסזען פֿון דעם וווּנדער האָט עדות געזאָגט וועגן זײַן אויסערערדישן ייִחוס.

אויף דער הינטערשטער שויב, איז מיט אַ פֿעסטער האַנט געווען אָנגעשריבן מיט ווײַסער פֿאַרב: FOR SALE — און אָנגעוויזן דער טעלעפֿאָן־נומער… כאָטש נעם, קלינג, און קויף… אַ טרוים… אַ חלום… אַ חלום, וואָס כאַריטאָן האָט זיך געיאָגט נאָך אים לאַנגע יאָרן, זינט ער האָט אים צום ערשטן מאָל דערזען אין מאָסקווע, אָנהייב 1980ער, ווען מ’האָט אים אַהין געשיקט פֿון דער אַרבעט. בײַם אָנהייב האָט ער דערזען אַ הייפֿל מענטשן, וואָס האָבן מיט נײַגער עפּעס באַטראַכט, געפֿאָכעט מיט די הענט, הויך קאָמענטירט. שטיקער רייד זײַנען צו אים אויך דערגאַנגען: „אַ מיליאָנערסקיע זאַך… גיב אַ קוק אויף דעם דאַך — אײַזן!… 230 פֿערדקראַפֿט…‟ צוגעקומען נענטער, האָט כאַריטאָן שוין מיט זײַנע אייגענע אויגן דערזען דאָס, וואָס בײַ די אויפֿגעהיצטע דורכגייער האָט אַרויסגערופֿן התפּעלות. ער האָט אויך פֿאַרשטאַנען, אַז מיט ווערטער איז די שיינקייט אוממעגלעך צו באַשרײַבן. זי האָט אים באַלד פֿאַרוואַנדלט אין אַ פֿאַרחלומט קינד און אין אַ פֿאַרליבט בחורל — אין איין צײַט. אין דעם רויטן אויטאָ, ווי ס’האָט זיך אים דעמאָלט געדאַכט, האָט זיך אָפּגעשפּיגלט גאַנץ אַמעריקע, מיט איר פֿרײַהייט־סטאַטוע, וואָלקנקראַצערס, האָליוווּד, שנעל־שאָסייען, קאַזינאָס, דזשעז־מוזיק, ווילדע קאַו­בויען און גענגסטערס, אונטערגעדריקטע אינ­דיאַנער און שוואַרצע, מיט איין וואָרט, דאָס פּעקל פֿאַרשלעפּטע קלישעען, וואָס איז געווען פֿאַרשפּרייט אין יענע יאָרן. מעגלעך אַפֿילו, אַז דער רויטער קאַדילאַק „עלדאָראַדאָ ברועם‟, האָט פֿאַרפֿלאַנצט אין זײַן האַרץ דאָס קערנדל, וואָס האָט זיך צעבליט אין צען יאָר אַרום, ווען כאַריטאָן איז שוין אין גאַנצן רײַף געוואָרן אײַנצוגעבן די פּאַפּירן אויף אַרויסצופֿאָרן פֿונעם לאַנד. וווּהין צו פֿאָרן האָט ער נישט געצווייפֿלט — זײַן חלום האָט אים געמאַניעט און געפֿירט; דאָרטן, אין דער „גאָלדענער מדינה‟, שיטן זיך רויטע קאַדילאַקן פֿון הימל, ווי געבראָטענע קאַטשקעס…

אין שיל איז שוין געווען אַ מנין מיט אַ האַלב. דערזען די באַקאַנטע פֿעטע פּלייצע, איבערגעדעקט מיט אַ טלית, זיצן אויפֿן אָרט ווי שטענדיק, האָט כאַריטאָן זיך שטילערהייט אַוועקגעזעצט אויף דער באַנק לעבן דער ברייטער פֿיגור. נישט געקוקט אין זײַן זײַט, האָט די פֿיגור אַ בורטשע געטאָן: „פֿאַר וואָס אַזוי שפּעט?‟

— כ’האָב, דאַכט זיך, גאָרנישט אָנגעוווירן. — האָט כאַריטאָן געענטפֿערט.

פֿון אונטער דער פּלייצע האָט זיך אַרויס­גערוקט אַ גרויסער קײַלעכדיקער קאָפּ מיט אַ שוואַרצער יאַרמלקע אויפֿן שפּיץ. די, וואָס האָבן אַמאָל גערייצט דאָס באַלײַבטע ייִנגעלע „גראָבער לאָקש‟, וואָלטן איצט פֿאַרחידושט אַרויסגעבראַכט אויף די ליפּן: „יאָ, וואָס יאָרן מאַכן מיט אַ מענטש!‟ אייגנטלעך, האָבן די יאָרן צוגעגעבן דעם דאָזיקן מענטש אַ סך וואָג, און נישט נאָר אין קילאָס; דער אַמאָליקער סיאָמקע לאָקש איז געוואָרן אַ וואָגיקע פֿיגור אין דער „קאָנגרעגעישאָן לבֿ בנימין‟. אין דעם אָרן־קודש געפֿינט זיך די ספֿר־תּורה, וואָס ער האָט זי געשענקט דער קהילה. ער איז דער באַלעבאָס פֿון אַ נעץ קראָמען אין ברוקלין מיטן אַלגעמיינעם נאָמען — „קנעפּל־פּעטעלקיע‟; ווי אַ קלייניקייט אין שטוב, קאָן מען דאָרט קריגן.

— עפּעס זעסטו הײַנט אויס נישט וואַזשנע, — האָט געשעפּטשעט סיאָמקע, נישט צו שטערן די מתפּללים. — ביסט שלעכט געשלאָפֿן?

כאַריטאָן האָט אויפֿגעעפֿנט דעם סידור, וואָס דער שכן האָט אים צוגערוקט, אַרויסגעשלעפּט די ברילן פֿונעם שאַכטל און, איידער זיי אָנטאָן, פּונקט אַזוי שטיל געענטפֿערט:

— געזען אַ שלעכטן חלום.

— פֿון אַ שלעכטן חלום ווערט מען נישט באַדלותט, — האָט סיאָמקע געשעפּטשעט ווײַ­טער, — און פֿון אַ גוטן — ווערט מען נישט רײַך.

זײַן פֿליישיק פּנים האָט אויסגעקנאָטן אַ שמייכל, וואָס האָט שמעלער געמאַכט די אויגן. ער האָט געוואָלט עפּעס נאָך צוגעבן צו זײַן וויץ, ס’האָט זיך אָבער דערהערט פֿון אַ זײַט אַ בייזלעכער „ששש־ששאַ‟.

כאַריטאָן האָט אַ בלעטער געטאָן די זײַט­לעך פֿונעם סידור, געפֿונען דאָס פּאַסיקע אָרט, און זיך אײַנגעקוקט אין די שורות — איין זײַטל, פֿון רעכטס, איז געווען דער אָריגינאַל, געדרוקט מיט גרויסע אומבאַקאַנטע העברעיִשע אותיות, און אויף דער לינקער זײַט, מיט פּיצינקע בוכ­שטאַבן — די איבערזעצונג אויף רוסיש. פֿאַר די יאָרן, וואָס כאַריטאָן איז געוואָרן אַ מיטגליד פֿון דער „קאָנגרעגעישאָן‟, אָט ער זיך אויסגעלערנט, וואָס און ווען מע דאַוונט. יעדנפֿאַלס, די שבתדיקע שחרית־תּפֿילה האָט ער נישט געדאַרפֿט לאַנג זוכן.

געגליטשט מיטן בליק איבער די גלײַכע קורצע שורות, האָט כאַריטאָן זיך פּלוצעם פֿאַר­האַקט אויף אַ זאַץ און עס איבערגעחזרט עטלעכע מאָל… ער האָט זיך דערמאָנט: אין זײַן קינדהייט, יעדן זונטיק פֿלעגט דער טאַטע פֿון אין דער פֿרי אָן דרייען זײַן באַליבטע פּלאַטע פֿון עמיל גאָראָוועץ2); אַ פֿאַרשלעפּטע און אויסגעריבענע, האָט זי זיך שטענדיק פֿאַרהאַקן אויף דעם זעלבן ליד און אָרט: „איציק האָט שוין חתונה געהאַט, אוי, איציק האָט שוין חתונה… אוי, איציק האָט שוין חתונה…‟ — ביז דער טאַטע האָט לײַכט געגעבן אַ שטורץ מיט דער דלאָניע דעם פּלאַטעשפּילער, און ס’האָט זיך ווײַטער געדרייט, ווי געשמירט.

איצט האָבן זיך „פֿאַרהאַקט‟ און געדרייט אין כאַריטאָנס מוח די זעלבע ווערטער: „דער האַר דרעמלט נישט און שלאָפֿט נישט. ער וועקט פֿונעם שלאָף די אײַנגעשלאָפֿענע און וואַכט אויף די אײַנגעדרעמלטע, און מאַכט רעדנדיק די שטומע, און באַפֿרײַט די געבונדענע, און ער האַלט אונטער די פֿאַלנדיקע, און גלײַכט אויס די אײַנגעהויקערטע…‟

מיט דרײַ יאָר צוריק האָט כאַריטאָן געהאַט אַ האַרץ־אַטאַקע. נאָכן אַרויסגיין פֿונעם שפּיטאָל האָבן זײַן ווײַב און טאָכטער זיך אַרויפּֿגעזעצט אויף אים, ער זאָל פֿאַרלאָזן זײַן אַרבעט, וווּ ער האָט אָפּגעאַרבעט כּמעט צוואַנציק יאָר. ס’האָט אים בפֿירוש אָפּגעגליקט מיט דעם: אין אַ האַלב יאָר אַרום, וואָס זיי זײַנען געקומען קיין אַמעריקע, האָט ער געפֿונען אַ שטעלע אין אַ גרויסער קאָמערץ־פֿירמע, וואָס האָט גע­האַט אירע פֿיליאַלן אין עטלעכע רוסישע שטעט; האָט מען געדאַרפֿט אַ מענטש, וואָס זאָל אויף זיי האַלטן אַן אויג. אַוודאי, איז אים אויס­געקומען אָפֿט אַהין פֿליִען — די נאַכט נישט קיין נאַכט, דער טאָג נישט קיין טאָג — געוואָרן אויסגעריסן. אַפֿילו די וואַקאַציע־וואָך, ווען ער פֿלעגט פֿאַרברענגען מיט דער משפּחה אין אַ שיף־קרויִז, אָדער ערגעץ אין אַ גוטן האָטעל אויף די קאַריביער אינדזלען, האָט ער נישט אַרויסגעלאָזט זײַן מאָבילקע פֿון האַנט, שטענדיק געווען אויף דער וואַך… איז עס געשען. דער מענטש איז טאַקע פֿון אײַזן, אָבער נישט תּמיד האַלט עס זײַן האַרץ אויס.

ער האָט זיך געלאָזט אײַנרעדן, און דאָך נישט געוואָלט און נישט געקאָנט זיצן ליידיק. אָט דעמאָלט האָט זיך צו אים צוגעקאַטשעט זײַן אַלט פֿרײַנדל, סיאָמקע לאָקש. ער איז שוין צו יענער צײַט געוואָרן אַ גבֿיר, אַ באַלעבאָס, אַ חשובֿער מענטש, וואָס זײַן וואָגיקע פֿיגור האָט מען אָפֿט געקאָנט זען אויף דעם אָרטיקן רוסישן טעלעוויזיע־קאַנאַל, צווישן די „ספּאָנסערס‟ פֿון פֿאַרשידענע פֿילאַנטראָפּישע אונטערנעמונגען. זײַן נאָמען האָט איצט געקלונגען אַנדערש — דער דאָרטיקער סיאָמקע לאָקש, האָט זיך דאָ אָנגעהויבן רופֿן אויפֿן אַמעריקאַנער־ייִדישן שטייגער — סעם נודלמען.

סעם נודלמען האָט אָנגעקלונגען כאַריטאָנען און אים פֿאַרבעטן אויף אַ „לאָנטש‟ אין אַ טײַערן כּשרן רעסטאָראַן מיטן נאָמען „ביסטראָ שאַגאַל‟; אַז מע וויל זיך דרייען אין אַ לײַטישער געזעלשאַפֿט פֿון אַמעריקאַנער ייִדן, דאַרף מען זיך אויפֿפֿירן, ווי עס פּאַסט אַן ערלעכן ייִד.

— ווי פֿלעגט מען זאָגן דאָרט, אין אונדזער אַלטער היים, — האָט אים מיסטער נודלמען דערקלערט דעם אַלף־בית פֿון עליטאַר־לעבן, — אַז מע דרייט זיך צווישן לייבן, מוז מען ברומען ווי אַ לייב…

— נישט צווישן לייבן, נאָר וועלף, — האָט אים פֿאַרראָכטן כאַריטאָן, — גאָר אַן אַנדער חיה. האָסט שוין פֿאַרגעסן, זע איך, דעם רוסישן פֿאָלקלאָר.

— כ’וויל פֿאַרגעסן אַלץ, וואָס ס’איז געווען דאָרטן — אַאַאַלץ!

ער האָט זיך אָנגעגאָסן נאָך אַ ביסל סקאָטש („150 דאָלאַר אַ פֿלעשל!‟) — כאַריטאָן האָט זיך אָפּגעזאָגט צו טרינקען — און צוגערוקט צו זיך דאָס טעלערל מיט געהאַקטער לעבער. דער טיש, פֿאַרשטעלט מיט כּל־טובֿ, האָט שוין גיכער אויסגעזען ווי אַ רײַכע סעודה, ווי אַ טאָג־טעגלעכער אַמעריקאַנער „לאָנטש‟. כאַריטאָן האָט דאָס ערשטע און דאָס לעצטע מאָל געזען סיאָמקען עטלעכע וואָכן נאָך זײַן אָנקומען מיט דער משפּחה קיין ניו־יאָרק. זיי האָבן דעמאָלט געדונגען אַ קליינע דירה פֿון איין שלאָף־צימער פֿאַר דער טאָכטער, און אַליין געשלאָפֿן אינעם „ליווינגרום‟, ווי מע רופֿט דאָ דאָס אייבערשטע צימער. סיאָמקע איז אַרײַנגעלאָפֿן אַ צעשײַנטער, שוין האַלטנדיק ברייט צעשפּרייט זײַנע אָרעמס, אין וועלכע עס זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן כאַריטאָן און זײַן ווײַב, און זיי אויף אַ רגע צוגעדריקט צו זײַן שטאַרצנדיקן בויך. גראָד אין דעם מאָמענט האָט אַ בליץ געטאָן עטלעכע מאָל, און כאַריטאָן האָט דערזען, ווי עס דרייט זיך אַרום זיי אַ מענטש מיט אַ פֿאָטאָאַפּאַראַט.

— אַזאַ מינוט, — האָט מיט אַ ציטער אין קול אַרויסגעבראַכט סיאָמקע, און אַ פֿיר געטאָן מיטן פֿינגער אונטערן אויג, — אַזאַ דערהויבענע מינוט… וועלקאָם טו אַמעריקאַ, מײַן אַלטער פֿרײַנד!

דער פֿאָטאָאַפּאַראַט האָט געקנאַקט און גע­בליצט, און די צוויי „גרינע‟ זײַנען, נעבעך, גע­שטאַנען, פֿרעמדע אויף יענעמס שׂימחה. גע­כאַפּט האָט זיך כאַריטאָנס פֿרוי:

— זעצט זיך, מיסטער לאָקש, — האָט זי זיך אַרויסגעדרייט פֿון זײַנע פֿעסטע אָרעמס, — אַ גלאָז טיי… צי אפֿשר אַ קאַווע?

— אַ דאַנק, טײַערע, כ’בין אַרײַן נאָר אויף אַ מינוטקעלע… צײַט, ווי מע זאָגט דאָ, איז געלט!

ער האָט זיך ברייט צעשמייכלט, ווי ר’וואָלט אויך מיטן שמייכל געקאָנט זיי ביידע אַרומכאַפּן. אַ בליץ געטאָן מיט די צוויי קונציק־גלײַכע שורות ציין (כאַריטאָנס ווײַב, אַליין אַ דענטיסט, האָט זיי גלײַך אָפּגעשאַצט!), האָט ער דערלאַנגט כאַריטאָנען אַ פֿירעקיק קאַרטל.

— דאָרט זײַנען דאָ אַלע מײַנע טעלעפֿאָנען… קלינג!

דער אומדערוואַרטער גאַסט איז פֿאַרשוווּנדן, צוזאַמען מיטן פֿאָטאָגראַפֿטשיק, און דאָס וויזיט־קאָרטל איז געבליבן. פֿון דעם דאָזיקן קאַרטל האָט די משפּחה מעלאַמוד זיך דערוווּסט, אַז זייער אַמאָליקער לאַנדסמאַן, סיאָמקע לאָקש, הייסט איצט „סעם נודלמען‟. נאָך מער: אַ דאַנק אים, זײַנען זיי גלײַך באַקאַנט געוואָרן דער גאַנצער רוסיש־רעדנדיקער באַפֿעלקערונג פֿון ניו־יאָרק און אפֿשר, נישט נאָר, ווײַל אין צוויי טעג אַרום איז אויף דער ערשטער זײַט פֿון דער אָרטיקער רוסישער צײַטונג „נאָוואָיע רוסקאָיע סלאָוואָ‟ אָפּגעדרוקט געוואָרן דאָס שיין קאָליריק בילד, אויף וועלכן דער „קאַנדידאַט אינעם שטאָט־ראַט, סעם נודלמען, טרעפֿט זיך מיט זײַנע אַלטע גוטע פֿרײַנט, וואָס ער האָט זיי געהאָלפֿן צו קומען קיין אַמעריקע…‟ — און ווײַטער האָט מען געקאָנט לייענען, ווי שווער עס איז אים אָנגעקומען זיי „אַרויסצורײַסן פֿון די סאָוועטישע אַנטיסעמיטישע הענט‟; און וויפֿל ענערגיע ער גיט אָפּ צו קעמפֿן שוין דאָ מיט די אָרטיקע ביוראָקראַטן, כּדי „אײַנצואָרדענען די אָנגעפּלאָגטע אימיגראַנטן אין זייער נײַער פֿרײַער היים…‟

כאַריטאָן האָט דעמאָלט געלייענט די נאָטיץ, און די אַלטע אָבידע אויף דעם „גראָבן לאָקש‟, שוין, דאַכט זיך, אַ פֿאַרגעסענע פֿון צײַט, האָט מיטאַמאָל אויפֿגעוואַכט און אים אַ שלאָג געטאָן אין קאָפּ אַרײַן. כאַריטאָן האָט זיך דעמאָלט געלערנט אויפֿן ערשטן קורס אינעם פּאָליטעכנישן אינסטיטוט. ער האָט געטרוימט צו ווערן אַן אינזשעניר־מעכאַניקער. נאָך פֿון קליינערהייט אָן ליב געהאַט זיך צו „פּאָרען מיט אײַזן‟. שוין אין די העכערע קלאַסן, אין די קאַניקולן, פֿלעגט אים דער שכן, אַן אויטאָ־מעכאַניקער, נעמען מיט זיך צו דער אַרבעט, וווּ כאַריטאָן פֿלעג זיך גריבלען אין די מאַשינען שעהען לאַנג. אַזוי אַז נאָכן פֿאַרענדיקן די שול, האָט ער קיין סעקונדע נישט געצווייפֿלט, וווּהין צו גיין זיך לערנען. ער איז געפֿאָרן קיין אָדעס און האָט זיך זײַנס דערשלאָגן. עס האָט אים אויך אָפּגעגליקט מיט דער וווינונג, ער האָט באַקומען אַן אָרט אין דער צוזאַמענוווינונג אין אַ צימער מיט נאָך דרײַ סטודענטן פֿון זײַן פֿאַקולטעט.

אין אַ זונטיק גיט מען אים איבער, אַז אַ גאַסט וואַרט אויף אים בײַם אַרײַנגאַנג. אַרײַנצולאָזן אַ פֿרעמדן אינעם בנין, איז געווען שטרענג פֿאַרווערט, האָט כאַריטאָן זיך גיך אַראָפּגעלאָזט מיט די טרעפּ, פֿאַרכאַפּט פֿאַר נײַגער. זײַן חידוש איז גרויס געווען, ווען ער האָט דערזען סיאָמקע לאָקש שטיין, אָנגעשפּאַרט אין אַ וואַנט, און רייכערן אַ סיגאַרעט. אין דער האַנט האָט ער געהאַלטן אַ קליין טשעמאָדאַנדל. ער האָט ברייטהאַרציק אַרומגעכאַפּט כאַריטאָנען און באַלד דערקלערט:

— זאָלסט נישט מיינען, כ’וועל זיך בײַ דיר נישט אָפּשטעלן. כ’האָב צו דיר נאָר איין ביטע, קאָנסט דאָס טשעמאָדאַנדל לאָזן בײַ זיר ביז מאָרגן אין דער פֿרי?

כאַריטאָן האָט זיך אויפֿן מאָמענט פֿאַרלוירן. דעם אמת געזאָגט, האָט ער זיך גאָר נישט געריכט צו זען דאָ דווקא סיאָמקען; ער האָט זיך מיט אים קיין מאָל באַזונדערס נישט געחבֿרט, בפֿרט, ווען די עלטערן זײַנען אַריבערגעפֿאָרן אין אַן אַנדער געגנט. סתּם געטראָפֿן זיך צומאָל אויפֿן אָרטיקן „בראָדוויי‟, ווי מ’האָט צווישן זיך גערופֿן די ברייטע צענטראַלע גאַס, וווּ ס’פֿלעגן זיך אין די וואַרעמע פֿאַרנאַכטן אַרויסלאָזן אויף אַ שפּאַציר כאָפּטעס חבֿרה. דאָרטן האָט כאַריטאָן געהערט, אַז סיאָמקע דרייט זיך צווישן די היגע „פֿאַרצאָוושטשיקעס‟3); ער איז טאַקע אַליין געגאַנגען אויסגעפּוצט פֿון קאָפּ ביז די פֿיס אין „Levi Strauss‟, וואָס האָט געקאָסט אַ שיינע פּאָר חודש־געהאַלטן פֿון אַן אינזשעניר.

סיאָמקע האָט באַמערקט כאַריטאָנס קווענ­קלעניש און זיך אָנגערופֿן.

— אויב דו ווילסט נישט, וועל איך זיך נישט באַליידיקן. כ’האָב פּשוט נישט געוואָלט זיך אַרומשלעפּן מיט דעם אַ גאַנצן טאָג. — ער האָט זיך צעשמייכלט און אַ וווּנק געטאָן מיט אַן אויג, — פֿאָרט אָדעסאַ־מאַמאַ… דערצו וועל איך פֿאַרברענגען די נאַכט אין אַ פֿריילעכער קאָמפּאַניע, וואָלט איך נישט געוואָלט… נו, דו פֿאַרשטייסט שוין אַליין.

— גוט, — האָט באַשלאָסן כאַריטאָן, — נישט קיין פּראָבלעם. אָבער מאָרגן, נישט שפּעטער פֿון אַכט… כ’האָב אין דער פֿרי אַ לעקציע.

— אָפּגערעדט, סטודענט… — און סיאָמקע האָט איבערגעגעבן כאַריטאָנען דאָס טשעמאָדאַנדל. — קלייניקייטן פֿאַר מײַן שוועסטערל, און דער מאַמען אַ קליידל… ווייסט דאָך, אַלץ איז בײַ אונדז דעפֿיציט!

ביז אין דער פֿרי איז כאַריטאָנען נישט אויס­געקומען צו וואַרטן. פֿאַר נאַכט, אַלע זײַנען מיטוווינער זײַנען שוין געווען אין צימער, קלאַפּט מען אָן אין דער טיר. צוויי מאַנספּאַרשוינען, אָנגעטאָן אין ציווילע קליידער, האָבן אים געוויזן זייערע שײַנען, אַז זיי זײַנען מיטאַרבעטער פֿון פּראָקוראַטור. עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז סיאָמקע איז אַרעסטירט געוואָרן בײַ אַ טרעפֿונג מיט אַ מאַטראָס פֿון עפּעס אַן אויסלענדישער שיף, וואָס געפֿינט זיך אינעם אָדעסער פּאָרט, און האָט בײַ אים געקויפֿט קאָנטראַבאַנדע־סחורה. בשעתן פֿאַרהער האָט סיאָמקע געזאָגט, אַז בײַ זײַן „שותּף ליגט באַהאַלטן אַ טשעמאָדאַנדל מיט נאָך סחורה צום פֿאַרקויף‟.

ווען די צוויי פּאַרשוינען האָבן געעפֿנט דאָס טשעמאָדאַנדל, וואָס כאַריטאָן האָט אַרויס­געשלעפּט פֿון אונטער זײַן בעטל, האָבן זיי דאָרט געפֿונען פֿינף פּאָר אַמעריקאַנער דזשינסן און אַ ניילאָן־פּעקל מיט טײַערן פּאַרפֿום. יענע נאַכט האָט כאַריטאָן גענעכטיקט אינעם פּאָ­ליציי־צירקל, אויף אַ האַרטער באַנק. אויפֿן צווייטן טאָג נאָכן פֿאַרהער האָט מען אים אָפּגעלאָזט. דער סוף איז געווען, אַז מ’האָט אים אויסגעשלאָסן פֿונעם אינסטיטוט, און סיאָמקען האָט מען פֿאַרמישפּט צו צוויי יאָר פֿאַרשיקונג אויף בוי־אַרבעט ערגעץ אין אודמורטיע.

פֿאַרשטייט זיך, אַז צוריק זיך אויפֿשטעלן אויפֿן זעלבן פֿאַקולטעט, אַפֿילו מיט אַ יאָר שפּעטער, האָט כאַריטאָנען זיך נישט אײַנ­גע­געבן; סײַדן, מען האָט אים געגעבן אַן עצה: אויפֿן עקאָנאָמישן פֿאַקולטעט פֿעלן אויס אַבי­טוריענטן, אויב ער וויל, קאָן ער אַ פּרוּוו טאָן זײַן מזל דאָרט. מיט סיאָמ­קע לאָקש האָט ער זיך מער נישט גע­זען, נאָר געהערט, אַז יענער האָט זיך שוין אין אַ פּאָר חדשים נאָך דער פֿאַר­שיקונג באַפֿרײַט, חתונה גע­האַט, און איז אַוועק­געפֿאָרן קיין אַמעריקע…

די וואַל־קאַמפּאַניע האָט סעם נודלמען פֿאַר­שפּילט; עס האָט נישט געהאָלפֿן די רירנדיקע געשיכטע וועגן דעם אַלטן פֿרײַנד. בײַ כאַריטאָנען איז אָבער פֿאַרבליבן נאָך איין פֿלעק אין זײַן זכּרון, אַ צוגאָב צו יענעם, וואָס האָט צעשטערט זײַן שיינעם חלום צו ווערן אַן אינזשעניר־מעכאַניקער.

מיט צוויי יאָר צוריק, זיצנדיק מיט מיסטער נודלמען בײַ אַ טישל אינעם כּשרן רעסטאָראַן, האָט כאַריטאָן זיך געבראָכן דעם קאָפּ, וואָס פּלוצעם האָט אים דער געוועזענער סיאָמקע לאָקש פֿאַרבעטן אויף אַ „לאָנטש‟. שוין זשע סתּם אַזוי, זיך פֿאַרבענקט נאָך אַן „אַלטן חבֿר‟? עס גלייבט זיך עפּעס נישט, אַז מיסטער נודלמען טראָגט אין זיך אַזעלכע סענטימענטן.

לאַנג וואַרטן איז כאַריטאָנען נישט אויס­געקומען; נאָכן דריטן „שאָס‟ וויסקי האָט מיסטער נודלמען זיך אָנגעבויגן איבערן טישל, נענטער צו זײַן „וויזאַווי‟, און שטיל, נאָר דײַטלעך געזאָגט:

— איך דאַרף האָבן אַזאַ מענטשן, ווי דו — אַ פּראָפֿעסיאָנאַל, אַן ער­לעכער, אַ געטרײַער…

זײַנע אויגן האָבן זיך ממש אײַנ­גע­שרויפֿט אין כאַריטאָנס פּנים, ווי אָפּגעשאַצט עס, וויפֿל וואָלט עס גע­קאָנט הײַנט קאָסטן אויף דער בערזע?

— איך וועל דיך נישט באַליידיקן, גלייב מיר, וועסט באַקומען אַ שיינע מטבע… אויב דו ווילסט, אַ טייל אין „קעש‟… כ’ווייס, האָסט איבערגעלעבט אַ האַרץ־אַטאַקע, כ’זאָג דיר אָבער צו, אַז וועסט זיך נישט איבעראַרבעטן.

ער האָט אַרויסגעשלעפּט פֿונעם אייבערשטן קאָסטיום־קע­שענקעלע זײַן וויזיט־קאַרטל און עס אויסגע­שטרעקט כאַריטאָנען.

— כ’וואַרט נישט זאָלסט מיר ענטפֿערן איצט, גיב אַ טראַכט, קיין בעסערן פֿאָרשלאָג אין דײַן מצבֿ וועט דיר קיינער נישט פֿאָרלייגן…

כאַריטאָן האָט באַלד געוואָלט צערײַסן דאָס וויזיט־קאַרטל אויף שטיק־שטיקלעך און עס אַ וואַרף טאָן… ניין, נישט אינעם פּרצוף פֿון דעם „גראָבן לאָקש‟, נאָר צו זיך אין טע­לער, וואָס האָט נאָך אַלץ געגלאַנצט מיט זײַן ליידיקן גלאַנץ. ער האָט עס אָבער אַ דריי געטאָן, פֿאַרקוועטשט צווישן צוויי פֿינגער, און שטיל, ווי זײַן שטייגער איז, געענטפֿערט:

— כ’וועל עס צולייגן צו יענעם קאַרטל, וואָס דו האָסט מיר אַרײַנ­גע­שטופּט מיט קנאַפּע צוואַנציק יאָר צוריק, ווען איך בין נאָר געהאַט אָנ­גע­קומען אין דער גאָלדענער מדינה…

און דאָך, ווי זאָגט מען: אָבידעס בלײַבן, נאָר דאָס לעבן גייט ווײַטער. כאַריטאָן האָט אָנגע­הויבן אַרבעטן בײַ מיסטער נודלמען אין גע­שעפֿט, טאַקע אַזוי, ווי ער איז געוווינט געווען — ערלעך און געטרײַ, נישט גע­רעכנט זיך מיט קיין צײַט און אייגענע אַמביציעס. אויך זײַן נײַער באַ­לעבאָס האָט געהאַלטן וואָרט, און באַצאָלט אים מיט דער ברייטער האַנט. טאַקע אין דער צײַט האָט אים מיסטער נודלמען פֿאַרבעטן אין שיל אַרײַן בײַצוזײַן אויף דער פֿײַערלעכער צע­רע­מאָניע לכּבֿוד דער נײַער ספֿר־תּורה, וואָס ער האָט געשענקט דער „קאָנגרעגעישאָן לבֿ בנימין‟.

— אַ פֿײַנער מענטש געווען, מיסטער שוואַרץ, — האָט ער זיך אָנ­גערופֿן מיט אַ זיפֿץ, — איבערגעלאָזט נאָך זיך אַ גוטן נאָמען.

כאַריטאָנען האָבן זײַנע ווערטער בפֿירוש גערירט. ער האָט אַפֿילו אַ טראַכט געטאָן, אַז ווער ווייסט, אפֿשר טיף אין האַרצן, אַרומגעוואַקסן מיט שמאַלץ, צאַפּלט בײַ דעם גראָבן לאָקש עפּעס אַזוינס, וואָס מע זעט עס נישט פֿון דרויסן, און וואָס מאַכט אים מענטשלעך. און ער איז מסכּים געווען עס צו טאָן מיט אַ גוטן ווילן, אפֿשר צום ערשטן מאָל זינט זיי קענען איינער דעם אַנדערן.

3

זיי זײַנען אַרויסגעגאַנגען פֿון דער שיל אין איינעם, ווי עס פּאַסט פֿאַר גוטע ייִדן, געבענטשט און אָפּגעהיט פֿונעם אייבערשטן אויף זייער ערדישן וועג. אַלץ האָט, דאַכט זיך, אויסגעזען ווי יעדן שבת: כאַריטאָן וועט באַגלייטן זײַן באַלעבאָס צום צווייטן בלאָק, און דאָרט, אויפֿן ראָג, שטייט זײַן „לעקסוס‟־אויטאָ, מיט דער בלאָנדער געליבטער זײַנער, קאַטקע, בײַם רודער. אַ שטיקל וועג האָבן זיי ביידע געשוויגן. ס’איז אָבער געווען צו באַמערקן, אַז מיסטער נודלמען האָט וואָס צו זאָגן זײַן אָנגעשטעלטן, און ער האָט עס געטאָן:

— דו געפֿעלסט מיר נישט הײַנט… וואָס איז מיט דיר?

כאַריטאָן האָט נישט באַלד געענטפֿערט, ווי געהאַט אַ ספֿק, צי זאָל ער טאַקע רעדן ערנסט, צי פּשוט אָפּקומען מיט אַ פּאָר ווערטער.

— דו האָסט אַמאָל געהאַט אַ טרוים? — האָט ער געפֿרעגט.

מיסטער נודלמען האָט זיך אָפּגעשטעלט. זיך אויסגעדרייט צו כאַריטאָנען, האָט ער אים אַ ווײַלע באַטראַכט. אַזוי קוקט מען אויף אַ מענטש, וואָס האַקט אַ טשײַניק.

— טרוים־שמוים… פֿאַנטאַזיעס פֿאַר קינדער און אידיאָטן!

— בין איך, הייסט עס, אַ פּאָלנער אידיאָט, — האָט זיך צעלאַכט כאַריטאָן.

זײַן באַלעבאָס איז עס נישט געפֿעלן געוואָרן:

— ווער דו ביסט, ווייס איך, כ’צאָל דיר פֿאַר דעם געלט! און אויב דו פֿרעגסט שוין, וועל איך דיר ענטפֿערן: פֿון די גרויסע טרוימער קומען אַרויס אַ סך צרות!… — און שוין רויִקער צוגעגעבן: — נעם אַ פּאָר טעג און רו זיך אַ ביסל אָפּ…

כאַריטאָן האָט גאָרנישט געענטפֿערט, זיך אײַנגעגראָבן אין זײַנע געדאַנקען, זיך געגריבלט דאָרט, ווי ער וואָלט עפּעס געזוכט אין אַן אַלטן חשבון־רעעסטער.

— געפֿונען… — האָט ער שטיל געזאָגט, און עס איבערגעחזרט, צו באַשטעטיקן עס בײַ זיך אַליין, — געפֿונען!

— וואָס געפֿונען, — האָט זיך פֿאַרחידושט מיסטער נודלמען, — וואָס קומט מיט דיר פֿאָר, כאַריטאָן?…

אויף כאַריטאָנס פּנים, דורך זײַן שטעכיקער פֿאַרוואַקסנקייט האָט זיך דורכגעשלאָגן אַ ליכטיק שטראָלעכל:

— דעם באַשלוס געפֿונען, גראָבער לאָקש! — האָט זיך פֿעסט געהערט זײַן קול, — גענוג פֿאַרדעקט דײַנע פּאַסקודנע טועכצן… גיי זיך דײַן וועג, און לאָז מיך גיין מײַנעם! — און ער האָט פֿאַרקערעוועט אויף זײַן גאַס.

כאַריטאָן האָט לײַכט אָפּגעאָטעמט, ווי עס טרעפֿט מיט אים נאָך דעם, ווי דער ווייטיקלעכער ספּאַזם אין ברוסט לאָזט אָפּ. ער האָט געאײַלט צו דעם אָרט, וווּ ס’איז געשטאַנען דער רויטער קאַדילאַק. ס’האָט אים געצויגן אַהין, ווי נאָר אַ גרויסער טרוים קאָן צוציִען מיט זײַן אומצוטריטלעכקייט. אָט איז ער — אויף דער וואָר; ער שטייט ווי פֿריִער, אונטער דעם אַלטן פּלאַטאַן־בוים — אַ שיינער, אַ פּרעכטיקער…

כאַריטאָן האָט אַרויסגעשלעפּט פֿון דער קעשענע זײַן מאָבילקע און אָנגעקוועטשט מיט אַ פֿינגער די ציפֿערן, וואָס זײַנען געווען אָנגעוויזן אויף דער הינטערשטער שויב. ער האָט זיך אײַנגעהערט אין די לאַנגע סיגנאַלן, ווי אין עפּעס אַ קאָסמישער ווײַטקייט, פֿון וואַנען עס דאַרף אָנקומען דער גורלדיקער ענטפֿער. און דער ענטפֿער איז געקומען; ער האָט דערהערט אַ פּשוטן מענטשלעכן: „אַלאָ…‟

— כ’קלינג… כ’קלינג אײַך צו פֿרעגן וועגן דעם רויטן קאַדילאַק…

כאַריטאָן האָט דערפֿילט, ווי אין מויל איז אים אַלץ איבערגעטריקנט געוואָרן. ער האָט געמוזט די ווערטער אָפּקאַלופּען פֿונעם גומען מיט דער שפּיץ־צונג.

— וואָסער רויטער קאַדילאַק? — האָט איבערגעפֿרעגט דאָס קול אויפֿן טעלעפֿאָן, ווי טאַקע יאָ פֿון קאָסמאָס.

— „עלדאָראַדאָ ברועם, פֿון יאָר 1957‟… ער שטייט אויף דער 29סטער איסט־גאַס, און עוועניו W, אונטער אַן אַלטן פּלאַטאַן־בוים.

— אַזוי לאַנג שטייט ער דאָרט, דער אויטאָ?

אַ חשד, אַז עפּעס איז דאָ נישט אַזוי, אַז עמעצער דרייט אים אַ קאָפּ, האָט אַ טיאָכקע געטאָן אין האַרץ. פֿון דעסטוועגן, האָט די האָפֿענונג זיך נישט אונטערגעגעבן:

— 1957 — איז דאָס יאָר פֿונעם אַרויסלאָזן דעם מאָדעל, — האָט ער קוים אײַנגעהאַלטן זײַנע נערוון, — נעכטן איז ער נאָך דאָ נישט געווען, דער קאַדילאַק.

— אַאַאַ… — האָט אויסגעזונגען דאָס קול אין דער מאָבילקע, ווי דערמאָנט זיך אין עפּעס, — יאָ, יאָ, כ’האָב אין גאַנצן אין אים פֿאַרגעסן. זייער אַ גוטער אויטאָ, כּמעט אַ נײַער…

— כ’זע עס אַליין… — האָט כאַריטאָן אונטערגעיאָגט דעם אויפֿגעוואַכטן האַנדל־אינטערעס בײַ דעם קול, — וויפֿל ווילט איר פֿאַר אײַער אויטאָ?

ער האָט פֿאַרטײַעט דעם אָטעם און אָנגעשפּיצט זײַן געהער. דאָס קול האָט אָבער ווי נישט געהערט די פֿראַגע, געלויבט זײַן סחורה ווײַטער:

— ס’איז דען אַ פּשוטער אויטאָ, ס’איז דאָך אַ קאַדילאַק שוין איין מאָל אַ קאַדילאַק! פֿאַר אַלע קאַדילאַקן אין דער וועלט אַ מוסטער! אַ.. אַ…

— ענטפֿערט מיר, ביטע, אויף מײַן פֿראַגע, וויפֿל וויל איר פֿאַר אײַער אויטאָ?

אַ מינוט פֿון שטילשווײַגן האָט אָפּגעטייל כאַריטאָנען פֿון דעם קול; אין דער דאָזיקער מינוט וואָלט מען, דאַכט זיך, געקאָנט זיך דורכפֿליִען צו אַ ווײַטער פּלאַנעט און זיך אומקערן צוריק. סוף־כּל־סוף, האָט כאַריטאָן דערהערט:

— וואָס הייסט, וויפֿל איך וויל? — האָט איבערגעפֿרעגט דאָס קול פֿאַרדריסלעך, — אַזאַ אַנטיקל האָט דען אַ פּרײַז?!

דער חשד, אַז מע שפּילט מיט אים אַ מיאוסע שפּיל האָט נאָך שטאַרקער אָנגעהויבן צו קלאַפּן אין זײַנע שלייפֿן, ווען כאַריטאָן האָט דערהערט:

— פֿאַר מיר איז וויכטיק, אַז דער רויטער קאַדילאַק זאָל אַרײַנפֿאַלן אין גוטע הענט, און אויב איר ווילט שוין וויסן דעם פּרײַז, איז ער אַ ריין סימבאָלישער — איין דאָלאַר…

כאַריטאָן האָט אויסגעשלאָסן זײַן מאָבילקע. דאָס האַרץ האָט געדריקט מיט אַ נײַעם ספּאַזם. ער האָט זיך אַרײַנגעשפּריצט אין מויל צוויי שפּריצן ניטראָגליצערין און פֿאַרקלעמט די ליפּן. „יאָ, ער איז טאַקע אַן אידיאָט… — האָט ער אַ טראַכט געטאָן, — זיך געכאַפּט אויפֿן האַטשיק, ווי אַ קליין נאַריש פֿישל!‟ ווען דער רויטער קאַדילאַק „עלדאָראַדאָ ברועם‟ וואָלט איצט אויף זײַנע אויגן זיך צעשמאָלצן אין דער לופֿטן, וואָלט עס אים אויך נישט פֿאַרחידושט. נאָך מער: ער וואָלט זיך אַפֿילו דערפֿרייט — ס’איז דאָך אַ טרוים, אַ חלום… אָבער דער רויטער קאַדילאַק איז זיך געשטאַנען, ווי ער שטייט, און דער רוח האָט אים נישט גענומען.

כאַריטאָן האָט אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט, וואָס האָט געדאַרפֿט, אַפּנים, הייסן, פֿאַרפֿאַלן! — און זיך געלאָזט גיין אַהיים.

בײַ זײַן בנין, פֿאָרנט איז געזעסן אויף אַ בענקל זײַן שכן, אַן אַלטער כינעזער, מיט אַ בייסבאָל־היטעלע אויפֿן קאָפּ. ער וווינט מיט זײַן אייניקל אויף איין גאָרן מיט כאַריטאָנען. דער אַלטער הייסט, וועי, און איז שוין אָנגעשטאָפּט מיט יאָרן. קיין ענגליש קען ער נישט, אָבער כאַריטאָן רעדט מיט אים רוסיש, ווײַל אין 1957 איז וועי געווען אין מאָסקווע, ווי אַ מיטגליד פֿון דער כינעזישער דעלעגאַציע אויפֿן זעקסטן אינטערנאַציאָנאַלן פֿעסטיוואַל פֿון יוגנט און סטודענטן, קען ער אַ ביסל רוסיש. פֿון דער לינקער זײַט טראָגט ער צוגעטשעפּעט צום העמד אַ קליינעם קײַלעכדיקן צייכן — פּאָרטרעט פֿונעם גרויסן מאַאָ. פֿון די קורצע שמועסן מיט וועי און פֿון דעם, וואָס כאַריטאָן האָט געקאָנט פֿאַרשטיין, בלײַבט וועי אַ פֿאַרברענטער חסיד פֿון זײַן לערער מאַאָ און האַלט, אַז אַלע אומגליקן אין דער וועלט נעמען זיך פֿונעם אַמעריקאַנער אימפּעריאַליזם.

דערזען כאַריטאָנען, האָט ער זיך דערפֿרייט איבער אים — ס’איז דאָ מיט וועמען אַ וואָרט אַרויסצורעדן, און האָט עטלעכע מאָל אַ שאָקל געטאָן מיטן קאָפּ: „פּריוויעט, טאָוואַרישטש!‟4) — כאַריטאָן האָט אים געענטפֿערט אויפֿן „סאַלוט‟, אָבער קיין חשק הײַנט צו רעדן מיטן שכן האָט ער נישט געהאַט, בלויז אָפּגעקומען מיטן סטאַנדאַרטנעם: „וואָס הערט זיך?‟ — און באַלד דערהערט, ווי ער האָט עס שוין נישט איין מאָל געהערט: „פּעקין און מאָסקווע — פֿרײַנדשאַפֿט אויף אייביק!‟

אין שטוב איז כאַריטאָן גלײַך צוגעגאַנגען צום מעגושעמדיקן לעדערנעם פֿאָטעל און זיך שווער אין אים אַראָפּגעלאָזט. זײַן פֿרוי איז נאָך נעכטן אַוועקגעפֿאָרן צו דער טאָכטער אין ניו־דזשערזי. מע דאַרף איר טאַקע אָנקלינגען, האָט כאַריטאָן זיך דערמאָנט, זי האָט עס געבעטן טאָן, גלײַך ווי ער וועט קומען פֿון דער שיל. צו זײַנע שבתדיקע באַזוכן באַציט זי זיך סקעפּטיש, און רופֿט עס „שבתניק‟5). פֿון דעסטוועגן, גייט זי מיטן מאַן איין מאָל אין יאָר אין שיל אַרײַן — אויף יום־כּיפּור. ער וועט זי הײַנט צופֿרידן שטעלן — סוף־כּל־סוף, אַוועקגעגאַנגען פֿון מיסטער נודלמען… כאַריטאָן האָט זיך דערמאָנט, ווי ער האָט אים אַרײַנגעזאָגט — איין מאָל פֿאַר אַלע מאָל: „גיי זיך דײַן וועג, און לאָז מיך גיין מײַנעם!‟ — שיין, מיט ווירדע… און ווי יענער איז געבליבן שטיין אין מיטן דער גאַס, דער גראָבער לאָקש, מיט אויסגעגלאָצטע אויגן…

כאַריטאָן האָט זיך שוין געהאַט אַ צי געטאָן צו דער קעשענע נאָך דער מאָבילקע, אָבער אין דער זעלבער רגע האָט ער דערפֿילט אַ שאַרפֿן ווייטיק אין ברוסט, וואָס האָט זיך באַלד אָפּגערופֿן הינטן, אין דער פּלייצע, צווישן די לאָפּעטקעס… אײַ, אים איז שוין גוט באַקאַנט אָט דער ווייטיק… ניטראָגליצערין… ער געפֿינט זיך אין דער אַנדערער קעשענע… כאַריטאָן האָט פֿאַרמאַכט די אויגן… ער טאָר נישט פֿאַרלירן דעם באַוווּסטזײַן… באַלד וועט דער ווייטיק אָפּלאָזן… האַלט זיך, כאַריטאָן…

— האַלט זיך, כאַריטאָן, — האָט ער דערהערט בײַם סאַמע אויער און האָט אויפֿגעעפֿנט די אויגן.

אַנטקעגן אים אויפֿן צווייטן פֿאָטעל איז געזעסן זײַן גאַסט פֿונעם חלום.

— שלימזל? ביסט ווידער דאָ?

— איצט דערקענסטו מיך, און מיט אַ האַלבער שעה צוריק האָסטו נישט געוואָלט מיט מיר רעדן, אויסגעשלאָסן דײַן מאָבילקע…

— וועגן וואָס רעדסטו? — האָט נישט פֿאַרשטאַנען כאַריטאָן, — ווען האָב איך מיט דיר נישט געוואָלט רעדן?

— אַ שיינע מעשׂה! האָסט דאָך מיר אַליין געקלונגען און געדרייט אַ ספּאָדעק וועגן דעם רויטן קאַדילאַק, שמאַדילאַק…

איצט האָט שוין כאַריטאָן אויסגעגלאָצט די אויגן, און אין זײַן מוח איז אָנגעגאַנגען אַ פּראָצעס פֿון „איבערקאָכן אינפֿאָרמאַציע‟, ווי ער אַליין האָט זיך ליב געהאַט אויסצודריקן. ענדלעך, איז צו אים עפּעס דערגאַנגען.

— הייסט עס, אַז די גאַנצע שפּיל אַרום דעם רויטן קאַדילאַק האָסטו פֿאַרדרייט?

— וואָס נאָך האָב איך געדאַרפֿט טאָן? דו האָסט דאָך געחלומט דײַן גאַנץ באַוווּסטזיניק לעבן צו האָבן אַזאַ מין אויטאָ — קאַדילאַק „עלדאָראַדאָ ברועם, פֿון יאָר 1957‟, נישט אַזוי?

כאַריטאָן, געפּלעפֿט פֿון שלימזלס אינפֿאָרמירטקייט, האָט צוגעשאָקלט מיטן קאָפּ.

— דו האָסט עס ערלעך פֿאַרדינט. כ’ווייס, די אַלע יאָרן איז דיר נישט געלעגן דער קאָפּ צו אייגענע חלומות — משפּחה, טאָכטער, אייניקלעך — געהאָרעוועט, געוואָרן אויסגעריסן און זיך סוף־כּל־סוף, אונטערגעריסן. האָב איך אַ טראַכט געטאָן, אַז כאָטש איצט זאָל דײַן שיינער חלום פֿאַרווירקלעכט ווערן.

און דאָ האָט כאַריטאָן ווידער, ווי אין זײַן הײַנטיקן חלום דערהערט אַ קנאַל — דאָס האָט שלימזל אַ צאָקע געטאָן מיט דער צונג, און אין דעם זעלבן מאָמענט האָט כאַריטאָן דערזען זיך זיצן בײַם רודער פֿון זײַן טרוים — ממש אַ נס!

— נו, — האָט צו אים גערעדט שלימזל פֿונעם פּאַסאַזשיר־זיצפּלאַץ, — ביסט מיר שולדיק איין דאָלאַר. כי־כי… ריר זיך שוין פֿון אָרט, שלימײַזעלע…

און איבער זייערע קעפּ אויף די כוואַליעס פֿון אייביקער רו האָבן זיך שטיל געוויגט די ווערטער, ווי ווײַסע פּאַפּירענע שיפֿעלעך: „דער האַר דרעמלט נישט און שלאָפֿט נישט. ער וועקט פֿונעם שלאָף די אײַנגעשלאָפֿענע און וואַכט אויף די אײַנגעדרעמלטע, און מאַכט רעדנדיק די שטומע, און באַפֿרײַט די געבונדענע, און ער האַלט אונטער די פֿאַלנדיקע, און גלײַכט אויס די אײַנגעהויקערטע…”

---

1) „דער אַלטער כאָטאַביטש‟ — אַ פֿאַרשפּרייט בוך אין די 1950ער צווישן קינדער

2) עמיל גאָראָוועץ (1921־2003) — באַקאַנטער זינגער

3) „פֿאַרצאָוושטשיקעס‟ — ספּעקולאַנט

4) „פּריוויעט, טאָוואַרישטש!‟ (רוס.) — סאַלוט, חבֿר

5) „שבתניק‟ — אַ פֿרײַער שבת־טאָג, וואָס מ‘האָט געמוזט אַרבעטן בחינם, לטובֿת דער סאָוועטישער מלוכה.