אַז דער פֿידל שווײַגט, פּויקט די פּויק (אַכט טייל)

When the Fiddle's Silent, You Can Hear the Drums (Part 8)

פֿון באָריס סאַנדלער

8. אַ באַזונדערס געפֿערלעכע פּערזאָן

נאָך אונדזער לעצטער טרעפֿונג מיט זינאָטשקען האָב איך מער קיין אָפּלאָז־שײַן נישט באַקומען. נישט, חלילה, ווײַל פּראָפּאָרשטשיק קריוואָמאַז האָט איבערצײַגט דעם מאַיאָר, אַז עס קומט מיר נישט אַזאַ סטימוליר־באַלוינונג, צוליב מײַן נישט אויסטויגערישקייט בײַם וואַשן דילן; דער באַפֿעל אָפּצושטעלן דאָס אַרויסגעבן מיר די זונטיקדיקע אָפּלאָז־שײַנען איז געקומען פֿון דעם זעלבן מקור, פֿון וועלכן ס’איז פֿריִער אַרויסגעקומען די קאָמאַנדע זיי מיר אויסצושרײַבן, פֿון דעם אַלמעכטיקן “פֿימקע־דעפֿיציט”. ווי ס’האָט גלײַך באַמערקט סטאַרשינאַ גובײַדולין: די ליבע איז אַוועק, די אוגערקעס פֿאַרוועלקט! אייגנטלעך, איז דאָך קיין ליבע דאָ נישט געווען: יעדער צד האָט דערוואַרט צו האָבן דערפֿון זײַן ביסל נוץ; חבֿר זעלצער — סײַ “אָפּרײַסן” זײַן איינציקע טאָכטער פֿון דעם נישט־געוווּנטשענעם חתן אירן, סײַ צונויפֿפֿירן זי מיט אַ “באַלעבאַטישן חבֿרה־מאַן”. זינאָטשקע, ווי זי האָט עס מיר דערקלערט, האָט דורך מיר געוואָלט ווייכער מאַכן איר טאַטנס האַרץ, איידער זי אַנטפּלעקט אים “אירע פּלענער”. און כאָטש איך אַליין האָב אין דעם “וואָדעוויל” געשפּילט די ראָלע פֿון אַ לעמישקע, האָב איך מײַן חלק פֿון נוץ זיך אויך פֿאַרדינט. קודם־כּל, האָב איך פֿאַרבראַכט צוויי זונטיק־אָוונטן צוזאַמען מיט אַ סימפּאַטיש און פּראַקטיש מיידל; און צווייטנס, בין איך געוואָרן אַ “נאַשבראַט” מיט זייער אַ וויכטיקער פּערזאָן אינעם גאַרניזאָן ХУ 7631, מיט “פֿימקע־דעפֿיציט”. 

ווי אַ מיליטערישע דיוויזיע, האָט דער גאַרניזאָן ХУ 7631 געדאַרפֿט זײַן שטענדיק גרייט אָפּצושלאָגן די אַטאַקעס פֿונעם פֿײַנט. “ערשט אין די פֿרידלעכע צײַטן מוז מען האַלטן די אויערן אָנגעשפּיצט און די אויגן אָפֿן”, — האָט דעם אָרקעסטער דערקלערט קאַפּיטאָן כאָריאָק, אַ מיטלוווּקסיקער פּאַרשוין מיט שמאָלע ליפּן און צוויי קליינע קנעפּל־קײַלעכדיקע אויגן פֿון אַ טכויר, וואָס מיינט טאַקע אויף רוסיש דאָס חיהלע “כאָריאָק”, פֿון וועלכן עס קומט אַרויס דעם קאַפּיטאַנס פֿאַמיליע־נאָמען. קאַפּיטאַן כאָריאָק איז געווען נישט סתּם אַן אָפֿיצער; ער איז געווען דער הויפּט פֿון דעם “באַזונדערן אָפּטייל” בײַם דיוויזיע־שטאַב, וואָס האָט געהאַלטן אַן אויג אויף יעדן און אויף אַלץ. וועגן אים אַליין פֿלעגט מען שטילערהייט זאָגן, אַז צום שטינק פֿון דעם “כאָריאָק־טכויר” שמעקט זיך צו אַפֿילו דער קאָמאַנדיר פֿון דער דיוויזיע.

Read more

אַז דער פֿידל שווײַגט, פּויקט די פּויק (זיבעטער טייל)

When the Fiddle's Silent, You Can Hear the Drums (Part 7)

פֿון באָריס סאַנדלער

7. די קאַפּריזן פֿון וועסנע־צײַט

ווי הויך דער צאָם אַרום דעם שטח פֿונעם מיליטעריש שטעטל זאָל נישט געווען זײַן, און ווי שטרענג האָט דער אוסטאַוו פֿון דעם סאָלדאַטסקיע רעזשים נישט באַגרענעצט דאָס לעבן פֿון די יונגע לײַט, האָט די נאַטור — סײַ די מענטשלעכע און סײַ די געטלעכע — זיך געריסן, אויסער די אײַנגעפֿירטע קאַזיאָנע דלת אמותן, אויף דער פֿרײַ; אַ קיצור, ס’איז געקומען וועסנע, און קיין שום פּריקאַז — אַפֿילו, ווען ס’וואָלט אים אַרויסגעלאָזט דער שוץ־מיניסטער, מאַרשאַל גרעטשקאָ, — איז נישט מסוגל געווען אָפּצושטעלן דעם קנאָספּן־קנאַק אויף די ביימער אינעם שטאָטישן פּאַרק, אָדער צו פֿאַרלייגן די געהיימע לעכער און שפּאַרונעס אינעם צאָם אַרום דעם גאַרניזאָן. דאָרט, אינעם פּאַרק, האָט געעפֿנט דעם סעזאָן דער אָפֿענער טאַנץ־פּלאַץ, באַקאַנט ווי „סקאָוורעדע”, צוליב זײַן קײַלעכדיקער פֿלאַכער פֿאָרעם. אַהין, אויף די קלאַנגען פֿון די פּאָפּולערע לידער און טענץ, זײַנען זיך אין די פֿאַרנאַכטן צונויפֿגעקומען ייִנגלעך און מיידלעך, אַרויסצולאָזן די היץ און פּאַרע, אָנגעזאַמלט פֿאַרן ווינטער.

דאָס נאָך קילבלעכע אַפּריל־ווינטל פֿלעגט אַרײַנוואָרפֿן דורך די אָפֿענע פֿענצטער־פֿאָרטקעס פֿון די קאַזאַרמעס שטיקער קלאַנגען פֿון יענע סענטימענטאַלע מעלאָדיעס, אָדער ריטמישער מוזיק, געבראַכט פֿון דער „סקאָוורעדע”, ווי רייצנדיקע ליבע־קוויטלעך פֿון דער פֿרײַער וועלט, און צעשטערן דעם אײַנגעשטעלטן רעזשים, לויט וועלכן, נאָכן ענד־סיגנאַל, מוזן די סאָלדאַטן גיין שלאָפֿן.

Read more

אַז דער פֿידל שווײַגט, פּויקט די פּויק (זעקסטער טייל)

When the Fiddle's Silent, You Can Hear the Drums (Part 6)

פֿון באָריס סאַנדלער

6. די אַרמיייִשע טאָג־טעגלעכקייט

דער הויכער צאַם, אַן ערך צוויי מיט אַ האַלב מעטער, פֿון ווײַסן אויסגעפֿורעמטן קאַלכ­ציגל־„קאָטעלעץ”, האָט אַרומגעכאַפּט די גאַנצע טעריטאָריע פֿונעם גאַרניזאָן ХУ 7631, און האָט מסתּמא אויסגעזען פֿון אויבן, פֿון דעם שטיק הימל, וואָס האָט זיך געשפּרייט איבער אים, ווי אַ מין פֿעסטונג, אָדער אַ מיליטעריש שטעטל פֿאַר זיך אין דער שטאָט N, וווּ עס גייט אָן אַ באַזונדער לעבן, מיט אירע אייגענע געזעצן, שטייגער, וואָכעדיקייט און פּאַראַדן. די אַלטע צוויי־שטאָקיקע בנינים פֿון די קאַזאַרמעס, סקלאַדן, מיליטערישן שפּיטאָל, ווי אויך די קלע­נערע בײַ־ווירטשאַפֿטלעכע געבײַדעס זײַנען דאָ אויפֿגעבויט געוואָרן נאָך אין די צײַטן פֿון דער רוסישער אימפּעריע; וועגן דעם האָט עדות גע­זאָגט דאָס יאָר — 1906 — בולט אָנגעוויזן אויבן, כּמעט אונטערן דאַך פֿון יעדן בנין. דערנאָך, נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה, ווען דאָס שטעטל N, ווי אַ טייל פֿון בעסאַראַביע, איז אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט פֿונעם רומענישן קעניג, איז אויך די טעריטאָריע פֿונעם גאַרניזאָן אַריבער אונטערן רשות פֿון דעם רומענישן קעניגלעכן מיליטער. דעם 28סטן יוני 1940, איז בעסאַראַביע ווידער געוואָרן אַ טייל פֿון אַן אימפּעריע, אָבער שוין דער סאָוועטישער אימפּעריע, און אין די אַלטע קאַזאַרמעס, אָפּגעפֿרישט און אָפּגעקאַלכט, אַרומ­געפּוצט מיט אַגיטאַציע־פּלאַקאַטן, האָבן זיך אַרײַנגעצויגן די נײַע באַלעבאַטים, אָפֿיצערן און סאָלדאַטן פֿון דער רויטער אַרמיי…

אונדזער „גרינער” בירגער, אײַזיק כײַמאָ­וויטש, צוגעשריבן צו דעם אַרומגעצאַמטן מי­לי­טערישן שטעטל, האָט זיך באַקענט מיט דער געשיכטע פֿון זײַן נײַער היים פֿאַרן ברענ­גען די שבֿועה אויפֿן פּלאַץ, וווּ ס’האָבן זיך צונויפֿ­געזאַמלט אַלע „סאַלאַגעס” פֿון זײַן פּריזיוו. ער האָט שוין געוווּסט דעם גאַנצן בלוטיקן וועג פֿון דער גוואַרדיע־N־סקער דיוויזיע בעת דער „גרויסער פֿאָטערלענדישער מלחמה”, וואָס האָט פֿאַרענדיקט אירע שלאַכטן אין אונגערן. ער האָט געקענט אָנרופֿן די נעמען פֿון אַלע פֿינף סאָלדאַטן — העלדן פֿון סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, וועל­כע האָבן געקעמפֿט אין דער זעלבער דיוויזיע, און אָפּגעגעבן זייערע יונגע לעבנס, אַז אַזעלכע „נישט־טויגערס און בולוואַנען”, ווי די „גרינע” זײַנען ביז אַהער געווען, „זאָלן קאָנען זיך באַנוצן מיטן וווילזײַן, וואָס דאָס סאָוועטישע פֿאָלק, אין שפּיץ מיט דער קאָמוניסטישער פּאַרטיי, טראָגט זיי צו אויף אַ טעלערל מיט אַ בלוי קאַנטיקל!” — אַזוי פֿלעגט זיי לערנען שׂכל קאַפּיטאַן כאָריאָק, דער הויפּט פֿון דעם אַזוי גערופֿענעם „באַזונדערן אָפּטייל” בײַם דיוויזיע־שטאַב; דערבײַ פֿלעגט ער צוגעבן: „אָבער זײַט רויִק, דאָ וועט מען פֿון אײַך מאַכן לײַט! פֿון דאַנען וועט איר שוין אַרויס עכטע פּאַטריאָטן פֿון אונדזער פֿאָטערלאַנד!”

Read more

אַז דער פֿידל שווײַגט, פּויקט די פּויק (פֿיפֿטער טייל)

When the Fiddle's Silent, You Can Hear the Drums (Part 5)

פֿון באָריס סאַנדלער

5. דער ערשטער אויספּרוּוו

ווי נעבעכדיק די מוזיקאַלישע קלאַנגען, געהערט פֿון די אָפֿענע פֿענצטער, זאָלן נישט געווען זײַן, האָבן זיי פֿון דעסטוועגן אַרײַנגעבראַכט אין דעם קאַזיאָנעם מיליטערישן שטייגער אַן אָפּקלאַנג פֿון אײַזיק כײַמאָוויטשס אַמאָליקער מוזיקאַלישער טאָג־טעגלעכקייט; ער האָט זיך אַפֿילו אַ כאַפּ געטאָן: „מײַן פֿידל!” — און זיך דערמאָנט, ווי נעכטן האָט מאַיאָר פּאָסעסאָר באַהאַלטן דעם פֿוטליאַר מיטן פֿידל אין זײַן אײַזערנער שאַפֿע. דאָרט האָט ער אויך געהאַלטן די נאָטן און פּאַרטיטורעס פֿונעם אָרקעסטער־רעפּערטואַר, פּאַפּקעס מיט דאָקומענטן און צוויי פֿלעשלעך מאָלדאַווישן קאָניאַק „ווײַסער בושל” — דער אַזוי גערופֿענער “אומגערירלעכער זאַפּאַס” פֿאַר אַן עקסטרע־פֿאַל. „נו, אָט, — האָט צוגעגעבן דער מאַיאָר, פֿאַרשליסנדיק צוריק די שאַפֿע, — דאָ איז דײַן פֿידל פֿאַרזיכערט!” — און ווי זײַן שטייגער איז, זיך אויסגעדריקט אויף אַן אַפֿאָריסטישן אופֿן: “ווען עס קלאַפּט דער פּויק, שווײַגט דער פֿידל!” בײַ אײַזיקן האָט זיך אָבער דאָס פֿאַרשפּאַרן דעם פֿידל אינעם סייף אָפּגערופֿן מיט אַ ביטערן קלעם „אונטערן לעפֿעלע”, ווי מע וואָלט אים אַליין באַשטראָפֿט און פֿאַרשפּאַרט אין אַ פֿינצטערער קאַמער.

כּמעט דער גאַנצער באַשטאַנד פֿונעם גאַרניזאָן־אָרקעסטער איז שוין געווען גרייט צו טראָגן זײַן דינסט; יעדער פֿון די פֿינף און צוואַנציק מיליטער־מוזיקער האָט געהאַט זײַן אָרט און זיך שטרענג געהאַלטן בײַ די אָנגענומענע כּללים פֿון די מוזיקאַלישע געזעצן. דאָ, אין דער רעפּעטיציע־סטודיע, האָט יעדער „געשאָסן” פֿון זײַן געווער, און די קאָמאַנדעס האָט אָפּגעגעבן דער דיריגענט, אַרײַנקוקנדיק אין זײַן „שלאַכט־מאַפּע” — די פּאַרטיטור. „כּל־זמן די רעפּעטיציע גייט אָן, זײַנען אַלע גלײַך — נישטאָ קיין שטערנדלעך און ליטשקעס אויף די עפּאָלעטן; יעדער שיסט פֿון זײַן געווער, און אויב ער טרעפֿט נישט אין די פּאַסיקע נאָטן, וועט ער האָבן בײַ מיר אַ וויסט לעבן…” — די קורצע אינטראָדוקציע פֿאַרן אָנהייבן די פֿרימאָרגנדיקע רעפּעטיציעס פֿלעגט מאַיאָר פּאָסעסאָר אַרויסברענגען, שוין שטייענדיק אויף זײַן דיריגיר־פּאָסטאַמענט, מיט זײַן „געווער”, מיטן שטעקעלע אין דער האַנט; און איידער ער האָט עס אויפֿגעהויבן, פֿלעג ער פֿון זײַן קאָמאַנדיר־פּונקט צוגעבן: „אַלע זײַנען גלײַך, אָבער איך בין דער גלײַכסטער!”

Read more

אַז דער פֿידל שווײַגט, פּויקט די פּויק (פֿיר טייל)

When the Fiddle's Silent, You Can Hear the Drums (Part 4)

פֿון באָריס סאַנדלער

4. פּערזענלעכער באַשטאַנד

אויף צוויי וויכטיקע באַגריפֿן האָט זיך געהאַלטן די ביוראָקראַטישע סטאַטיסטיק פֿון דער רוסישער אימפּעריע: „פּערזענלעכער באַשטאַנד” און „קאָפּ־באַשטאַנד”; און אויב דער ערשטער באַגריף האָט געהאַט צו טאָן מיט דער צאָל צוויי־פֿיסיקע באַשעפֿענישן, האָט דער צווייטער — געפֿירט דעם חשבון פֿון בהמות. דער ערשטער באַגריף האָט זיך אײַנגעוואָרצלט אין דעם מיליטערישן פֿעלד פֿון דעם אימפּערישן לעבן, און דער צווייטער — אינעם ווירטשאַפֿטלעכן. לויט אַלע היסטאָרישע פֿאַקטן האָבן אין רוסלאַנד די בהמישע קעפּ זיך העכער געשאַצט, ווי די מענטשלעכע. די תּקופֿות האָבן זיך געביטן, אָבער די צוויי גרינטלעכע סטאַטיסטישע קריטעריעס זײַנען געבליבן. דער „פּערזענלעכער באַשטאַנד” פֿון דער סאָוועטישער אַרמיי האָט אַרויסגעוויזן איר שטאַרקייט פֿאַרן שׂונא; און דער „קאָפּ־באַשטאַנד” — האָט געזאָלט באַשטעטיקן אין דער נײַער אימפּעריע איר הויכן ניוואָ פֿון וווילזײַן און זאַטקייט.

אין יענעם ערשטן אינדערפֿרי פֿון זײַן דינסט האָט דער סאָלדאַט אײַזיק כײַמאָוויטש זיך דערוווּסט, אַז ער געהערט צו דעם פּערזענלעכן באַשטאַנד פֿונעם מיליטערישן אָרקעסטער; ער האָט קיין מאָל פֿריִער זיך נישט אַרײַנגעטראַכט אינעם זין פֿון דעם באַגריף — „פּערזענלעכער באַשטאַנד”; פּונקט ווי ס׳האָט אים ווייניק געאַרט, וואָס עס מיינט, „קאָפּ־באַשטאַנד”; שוין אָפּגערעדט פֿון קלערן, אַז ער אַליין קאָן אַ מאָל ווערן אַן איינצל פֿון אַזאַ מין „פּערזענלעכן באַשטאַנד”. דערהערט אָבער די קאָמאַנדע פֿון זײַן קאָמאַנדיר, יעפֿרייטאָר פּאָפּאָוו: „פּערזענלעכער באַשטאַנד — אין סטרוי!” — האָט ער זיך צוגעשאַרט צום עק פֿון דער שיטערער שורה סאָלדאַטן, וואָס זײַנען ערשט מיט אַ מינוט צוריק אַרײַנגעקומען אין דער קאַזאַרמע.

Read more

אַז דער פֿידל שווײַגט, פּויקט די פּויק (דריטער טייל)

When the Fiddle's Silent, You Can Hear the Drums (Part 3)

פֿון באָריס סאַנדלער

3. אין קאַזאַרמע

די קאַזאַרמעס פֿון דער דיוויזיע, אָדער ווי מ׳האָט עס גערופֿן, גאַרניזאָן, האָבן זיך געפֿונעם אויף אַן אַנדער אָרט, נענטער צום צענטער פֿון דער שטאָט N, און אַהין זײַנען מאָיאָר פּאָסעסאָר, דער קאָמאַנדיר און דיריגענט פֿונעם בלאָז־אָרקעסטער מיטן פּריזיווניק אײַזיק כײַמאָוויטש געגאַנגען צופֿוס. דער מאַיאָר איז געווען נישט פֿון די שווײַגערס. ווי נאָר זיי האָבן פֿאַרלאָזט דעם שטאַב־טויער, האָט ער זיך אַ רײַב געטאָן בײַ אײַזיקס אַקסל און שטיל געזאָגט:

— איך ווייס, אַז דער פּאָלקאָווניק האָט וועגן דיר באַקומען אַ ספּעציעלן קלונג פֿון דאָרטן… — און פֿון זײַן פֿויסט איז אַרויסגעשפּרונגען און געבליבן אַ רגע שטעקן אין דער לופֿט זײַן קורצער אָנווײַז־פֿינגער, — קיין פּראָבלעמען וועסטו בײַ מיר נישט האָבן. בײַ אונדז זאָגט מען אַזוי: דער סאָלדאַט שלאָפֿט און זײַן דינסט גייט ווײַטער. אָבער דו דאַרפֿסט אויך נעמען אין באַטראַכט אונדזער ווירקלעכקייט. אַ פֿידל איז אין אַ בלאָז־אָרקעסטער דאָס זעלבע, וואָס אַ פֿליג אין אַ טאָפּ קאַשע. האָב איך אַ טראַכט געטאָן: אויפֿן פּלאַץ, בעת דער צעשטעלונג, וועסטו קלאַפּן אין גרויסן פּויק, אָבער אויף די עפֿנטלעכע קאָנצערטן, וואָס מיר געבן פֿון צײַט צו צײַט, וועסטו שפּילן אויף דײַן פֿידעלע סאָלאָ. ווי געפֿעלט דיר מײַן פּלאַן?

אײַזיק האָט אַרומגעכאַפּט זײַן פֿידל, אים צוגעדריקט צו אַ זײַט און איז נאָכגעלאָפֿן דעם מאַיאָר, אונטערשטעלנדיק אַן אויער, עפּעס זאָל, חלילה, נישט פֿאַרהערט ווערן. נישט געקוקט אויף זײַן הויכער בילדונג און אָנגעלייענטקייט, האָט אײַזיק פֿאָרט נישט אַלץ פֿאַרשטאַנען פֿון זײַן קאָמאַנדירס רייד, אָבער איבערצופֿרעגן אים האָט ער נישט געוואַגט. ער האָט אַוודאי געוווּסט, אַז אַ פּויק איז פּונקט אַזאַ וויכטיקער מוזיקאַלישער אינסטרומענט, ווי פֿידל, אָבער וואָס פֿאַר אַ שײַכות האָט ער, אײַזיק, צו אַ פּויק, אין וועלכן ער דאַרף קלאַפּן בעת דער „צעשטעלונג”, האָט ער דערװײַל נישט פֿאַרשטאַנען. פּונקט ווי ער האָט נישט פֿאַרשטאַנען, וואָס עס מיינט, דאָס וואָרט „צע­שטעלונג”. אויף אַ קול האָט ער געזאָגט:

— איר ווייסט בעסער, וואָס צו טאָן, חבֿר מאַיאָר.

Read more

אַז דער פֿידל שווײַגט, פּויקט די פּויק (צווייטער טייל)

When the Fiddle's Silent, You Can Hear the Drums (Part 2)

פֿון באָריס סאַנדלער

דער פֿריִערדיקער טייל

2. האַרבסטיקער פּריזיוו

ווען אײַזיק איז געווען נאָך אַ קליין ייִנגעלע, פֿלעגט ער אויף דער פֿראַגע, וואָס טוט זײַן טאַטע? — ענטפֿערן מיט שטאָלץ: „ער פֿאָרט אין עקספּעדיציעס זוכן גאָלד!” קיין ליגן האָט דאָס קינד נישט געזאָגט, ווײַל אמת גאָלד אין יענע צײַטן איז גרינגער געווען צו קריגן, איידער הילצערנע פֿלעקלעך, אָדער קליינע צוועקלעך־טעקס, אָדער גומען אויף פּאָדעשוועס; וועגן אַ גוט שטיק לעדער — נישטאָ וואָס צו רעדן. דער עקספּעדיטאָר זאַכאַר כײַמאָוויטש האָט אָבער געוווּסט, אַז אויב ער קריגט נישט די סחורה, מאַכט דער שוך־קאָמבינאַט נישט דעם פּלאַן; און אויב דער פּלאַן איז נישט געמאַכט געוואָרן, בלײַבן די אַרבעטער אָן דער קוואַרטל־פּרעמיע. זײַן דירעקטאָר, חבֿר מונטיאַן, אַן אָרטיקער נאַציאָנאַלער קאַדער, וואָס אויף ייִדיש האָט ער גערעדט בעסער ווי אויף מאָלדאַוויש, פֿלעגט אים טאַקע יעדעס מאָל, בײַם אַרויסבאַגלייטן אין אַ נײַער „עקספּעדיציע”, זאָגן: „זעליג, ברידערקע, קיין אַנדער ברירה האָסטו נישט! לייג צו דײַן ייִדישן קאָפּ!” צולייגן האָט מען געזאָלט נישט בלויז דעם קאָפּ, נאָר קודם־כּל, „כאַבאַר” — בפֿירוש אַ מאַטעריאַליסטישער באַגריף, וואָס אויף אים האָט זיך געהאַלטן די גאַנצע סאָוועטישע עקאָנאָמיע.

פֿון זײַנע אָפֿטע עקספּעדיציעס איבערן לאַנד האָט כײַמאָוויטש געמאַכט זײַן אייגענעם אויספֿיר: „כאַבאַר נעמען אַלע! וויכטיק איז — וויפֿל צו געבן און דורך וועמען צו געבן?” נאָך מיט יאָרן צוריק האָט ער זיך אײַנגעפֿירט אַ קליין נאָטיץ־ביכעלע, וווּ ער פֿלעגט אויף זײַן אייגענעם אופֿן, אַז קיין שום „הונט מיט אויערן” זאָל נישט קאָנען דערשמעקן און פֿאַרשטיין, וואָס עס מיינען דאָרט די „קאָטשערעס מיט לאָפּעטעס”, — פֿאַרשרײַבן די וויכטיקע אינפֿאָרמאַציע: וועמען און וויפֿל; און אין אַ באַזונדער שורה, אונטערן וואָרט „שליסל” — דורך וועמען. דאָס דאָזיקע נאָטיץ־ביכעלע האָט כײַמאָוויטש געהאַלטן אין אַן אָרט, וואָס אַפֿילו מאַניע וואָלט אַהין נישט געקאָנט צוקומען. וווּ? אין קאָפּ! יאָ, אין זײַן „ייִדישן קאָפּ”. אַזוי אַז דער דירעקטאָר, חבֿר מונטיאַן, האָט געוווּסט וואָס ער רעדט.

Read more

אַז דער פֿידל שווײַגט, פּויקט די פּויק (ערשטער טייל)

When the Fiddle's Silent, You Can Hear the Drums (Part 1)

פֿון באָריס סאַנדלער

1. פֿידל

אין מײַן לעבן איז געווען איין יאָר, וואָס ווען איך קוק זיך אום, זעט עס מיר אויס, ווי אַ שמאָל, געל פּאַסיקל אויף די טונקל־רויטע פּאָגאָנעס, נישט ברייטער פֿון מײַן קליינעם פֿינגער. און דאָך פֿלעגט דאָס פּאַסיקל אַרײַנברענגען אין דעם ניט־פּשוטן לעבן פֿון אַ סאָלדאַט אַ דין האָפֿענונג־שטראַלעכל; עס האָט דעם סאָלדאַט צוגעטיילט דעם ראַנג פֿון אַ יעפֿרייטער, און יעפֿרייטער איז שוין נישט אַבי ווער, נאָר דאָס ערשטע טרעפּל אויפֿן לאַנגן לייטער אַרויף צו די גאָלדענע עפּאָלעטן פֿון אַ גענעראַל.

אויף דער אַרמיייִשער שפּראַך האָט מען דאָס דאָזיקע געלע פּאַסיקל גערופֿן “ליטשקאַ”. אויף רוסיש האָט עס אַפֿילו נישט קיין פּינקטלעכן טײַטש, און קאָן מיינען אַ מין צוטשעפּעניש, אַ שטיקל פֿון עפּעס; מיט איין וואָרט — אַ קלייניקייט. אָבער נישט, חלילה, אויף די פּאָגאָנעס פֿון אַ סאָלדאַט. אַ ליטשקע טיילט באַלד אָפּ דעם גרינעם רעקרוט פֿונעם אויסגעפּרוּווטן “גרײַז”, וואָס ווייסט שוין גוט דעם טעם פֿון דער סאָלדאַטסקע קאַשע. אָט די איינציקע שמאָלע ליטשקע גיט דעם סאָלדאַט צו קראַפֿט און אָפּשײַ, מאַכט ברייטער זײַנע אַקסלען, פֿעסטער זײַן שטים, לענגער זײַנע הענט, שטעלט אים נענטער צום קאָמאַנדיר און צו דעם מאָגערן קעסעלע פֿון אַרמיייִשע פּריווילעגיעס…

Read more

אַ חגא אויף דער זוניקער לאָנקע

A Holiday in the Sunny Meadow

פֿון באָריס סאַנדלער

אויף דער זוניקער לאָנקע איז ווי שטענדיק געווען זשומיק און פֿריילעך. אַז העלפֿאַנדל עלי לערנט דעם אַלף־בית, האָט מאַלפּעלע מאַניע צעפּויקט אַלע זײַנע חבֿרים. זי האָט שוין געוווּסט, אַז איר נאָמען הייבט זיך אָן פֿונעם אות „מם”. מאַניע האָט דערמיט זייער שטאָלצירט און געהייסן אַלעמען זי רופֿן נאָר „מם”.

איצט האָבן אַלע עליס פֿרײַנד פֿון דער זוניקער לאָנקע געוואָלט אויך האָבן אַ קורצן און שיינעם נאָמען פֿונעם אַלף־בית. אין אַ טאָג איז עלי אַרויף אויפֿן סאַמע שפּיץ פֿון דעם זוניקן בערגל און געהייסן זײַנע פֿרײַנד זיך אויסשטעלן אַרום אים. מיט זײַן שנוק האָט ער אָנגעוויזן יעדעס מאָל אויף אַן אַנדער חבֿרל און הויך אויסגערופֿן זײַן נײַעם נאָמען:

„הירש־הערשעלע — ׳הא׳, וואָלף־וועלוועלע — ‘וואָוו’, זעברעלע־זעלמע — ‘זיין’…” — און אַזוי אַן אות נאָך אַ אות.

ווען ס’איז געקומען צום צווילינג פֿיקסלעך — איין פֿיקסל האָבן אַלע גערופֿן מיטן צונאָמען „געלער”, און דאָס צווייטע — „רויטער”, האָט עלי זיך אויף אַ רגע פֿאַרלוירן. ער וואָלט זיי אַוודאי ביידע געדאַרפֿט אָנרופֿן מיטן אות „פֿא”. אינעם אַלף־בית איז אָבער דאָ נאָר איין אות „פֿא”. וואָס זשע טוט מען מיטן צווייטן פֿיקסל? אין אַזעלכע שווערע פֿאַלן דערמאָנט זיך עלי אין זײַן זיידע. אויך איצט איז אַזוי געשען, און עלי האָט דערהערט ווי דער זיידע זאָגט אים: „זאָל דער ׳געלער׳ זײַן אַ ׳פֿא׳ און דער ׳רויטער׳ — אַ ׳פּא׳!” — און אַזוי איז געבליבן. איצט האָט מען שוין תּיכּף דערקענט, ווער איז פֿון זיי ווער, ווײַל איין פֿיקסל האָט מען גערופֿן „פֿא”, און דאָס צווייטע פֿיקסל — „פּא”.

Read more

דאָס מאַלפּעלע מאַניע און דער בלויער דראַקאָן

Mania the Monkey and the Blue Dragon

פֿון באָריס סאַנדלער

(שײַכותדיקע אַרטיקלען: http://blogs.yiddish.forward.com/boris-sandler/198577/the-alef-birds-song-heard-from-the-old-phonograph/?)

אַ גליקלעכער, וואָס זײַן זיידע, אליהו בן פּיל, האָט אים אויסגעלערנט עטלעכע ערשטע אותיות פֿונעם אַלף־בית, האָט עלי געהאַלטן זיי אין איין איבערחזרן. אַז קיינער זאָל אים ניט שטערן, האָט ער זיך אויסגעזוכט אין דזשאָנגל אַ שטיל ווינקעלע. ער איז געזעסן אויפֿן פּניאָק אונטער אַ פּאַלמע און אויסגעשריִען אויף אַ קול: אַריה־אַלף, בערעלע־בית, גענדזעלע־גימל…

דער זיידע האָט אים געהאַט דערקלערט: אַלץ, וואָס עס לעבט אויף דער וועלט, האָט אַ נאָמען. יעדער נאָמען הייבט זיך אָן פֿון אַן אייגענעם אות. דערמאָן זיך די נעמען פֿון דײַנע פֿרײַנד, וועט דיר זײַן גרינגער פֿאַרגעדענקען דעם אַלף־בית!”

האָט עלי אַזוי געטאָן. ווען עס איז געקומען צו דעם אות „דלתּ”, איז בײַ אים אַרויסגעפֿלויגן פֿונעם מויל דאָס וואָרט „דראַקאָן”. ער האָט אַזש אויפֿגעציטערט. עלי אַליין האָט אַ לעבעדיקן דראַקאָן קיין מאָל נישט געזען, און זײַן פֿרײַנד איז ער אויך נישט געווען. ער האָט נאָר געהערט, ווי דער אַלטער טיגער תּרח האָט דערציילט, אַז אַמאָל, אַמאָל האָבן אין די בערג געוווינט דראַקאָנען. זיי זײַנען געווען גרויסע און בייזע. בײַ נאַכט פֿלעגן זיי אַרויספֿליִען פֿון די היילן און אָנפֿאַלן אויף חיות. זיי האָבן פֿאַר קיינעם נישט מורא געהאַט. זיי האָבן געהאַט גרויסע שטאַרקע פֿליגלען און פֿון זייער פּיסק האָט געשלאָגן אַ פֿײַער…

Read more

דאָס דערקענען מאָדי, אָדער נישט פֿאַרגעסן חווהן

Recognizing Modi, or Not Forgetting Eve

פֿון באָריס סאַנדלער

צי כ’האָב זי ליב געהאַט — איך ווייס ניט
וועט ווינטער מוחל זײַן מײַן זינד
אין כמאַרעס ווי אין פּעלץ זיך באַהאַלטן
די ליבעס שטילע מיטן ווינט
און גייען אויס אין טאָג אַ קאַלטן 1
גיאָם אַפּאָלינער

1

אין יענע ווײַטע טעג פֿון מײַן סטודענטשאַפֿט האָב איך איבערגעלעבט די ערשטע ליבע־דראַמע. איך בין זיכער געווען, אַז חווה, באַשאַפֿן פֿון מײַן ריפּ, איז געוואָרן אַ טייל פֿון מיר גופֿא. ריכטיקער, אַז מיר ביידע זײַנען איין גאַנצקייט, און נישט נאָר דעמאָלט, ווען אונדזערע גופֿים פֿלעכטן זיך איבער אַזוי ענג, אַז עס בלײַבט נישט קיין שפּאַרונקעלע און גריבעלע אויף אונדזער לײַב, עס זאָל נישט געווען זײַן אויסגעפֿילט פֿון אַ צווייטן. דער שווייס האָט אַראָפּגערונען פֿונעם רינוועלע אויף אונדזער אייבערשטער ליפּ, וואָס מיר האָבן אַראָפּגעלעקט מיטן שפּיץ־צונג, איידער דער קוש האָט ווידער צונויפֿגעשלאָסן אונדזערע ליפּן. ס’איז אַ וווּלגאַרער ליגן צו זאָגן, אַז דער קוש איז זיס; ער האָט דעם זעלבן טעם וואָס בלוט, סײַדן עטוואָס געזאַלצענער.

אין אַן אינדערפֿרי האָב איך זיך אויפֿגעכאַפּט, און חווהן לעבן זיך נישט געפֿונען. ס’איז אַזוי אויך פֿריִער געשען, אָבער אין יענעם אינדערפֿרי… כ’האָב דורשטיק אַראָפּגעשלונגען דאָס ביטערע קאַשקעלע אין מויל, ווי כ’וואָלט דערמיט געקאָנט אָנזעטיקן מײַן מאָגערן מאָגן, און פּלוצעם פֿאַרשטאַנען, אַז מער וועל איך זי נישט זען. זי האָט מיר אומגעקערט מײַן ריפּ, כ’זאָל, אַפּנים, ווערן צוריק אַזאַ ווי אַלע אַנדערע — נישט בעסער און נישט ערגער — אַ פּשוטער בן־אָדם. בין איך געלעגן און געגלעט מיט דער דלאָניע דעם הייסן פֿלעק פֿון דער לינקער זײַט, פּונקט דאָרט, וווּ נאָך מיט עטלעכע שעה צוריק האָב איך געפֿילט דעם פֿײַכטן צוריר פֿון חווהס באַק און איר שטילן רויִקן אָטעם. חווה אַליין האָט זיך ווי פֿאַרוואַנדלט אין אָט דעם הייסן פֿלעק, וואָס כ’האָב אים אַ נאָמען געגעבן — “פֿאַר־לוירע־נער־גן־עדן”.

Read more

מגילת־אסתּי

The Book of Esti

פֿון באָריס סאַנדלער

„דער בעסטער אופֿן אויסצומײַדן זיך צו טרעפֿן מיט עמעצן פּנים־אל־פּנים, איז אים נאָכפֿאָלגן טריט בײַ טריט‟.

ר’ מאיר אָקון האָט דעם שאַרפֿזיניקן זאָג ערגעץ אויסגעלייענט אָדער געהערט, און דווקא, ווײַל ער איז אים געפֿעלן געוואָרן, האָט דער „היימישער בלש‟ אים פֿאַרגעדענקט. דאַכט זיך, ווי צוגעפּאַסט צו דעם, וואָס עס קומט נישט זעלטן אויס צו טאָן יעדן דעטעקטיוו. ר’ מאיר פֿלעגט זיך אָבער באַמיִען זיך אַרויסצודרייען פֿון אַזאַ שטיקל אַרבעט, כאָטש נאָכפֿאָלגן איז, חלילה, נישט פֿאַרפֿאָלגן. און דאָך שטעקט אין דעם נאָכפֿאָלגן — דאָס נאָכגיין בגנבֿה נאָכן מענטשן, אים נאָכקוקן און אויסשמעקן וואָס און ווען, כּדי דערנאָך צושטעלן אַ פֿולן באַריכט — עפּעס הינטיש. באַזונדערס האָט ער עס דערפֿילט נאָך יענעם ענין, וואָס האָט זיך אײַנגעקריצט אין זײַן זכּרון מיט אַ נאָגנדיקן ווייטיק און פֿאַרדראָס אויף זיך אַליין…

ר’ מאיר האָט זיך טאַקע נישט געוואָלט נעמען אויסצופֿאָרשן דעם ענין. דאָס האַרץ איז אים נישט געלעגן נאָכצופֿאָלגן די יונגע פֿרוי, און ווי איר מאַן האָט עס בײַ אים געפֿאָדערט: נישט פֿאַרשווײַגן קיין שום פּרט! צוליב דעם צאָלט ער אים! אײַ, אייפֿערזוכט, עס מאַכט בלינד דעם מאַן און אומגליקלעך זײַן פֿרוי!

Read more

די טיפֿקייט פֿון בלוי

The Deepness of Blue

פֿון באָריס סאַנדלער

1

דאָס אָפּשערעניש האָט שוין געהאַלטן בײַם פֿאַרענדיקט ווערן. דער דרײַ־יאָריקער אָסיפּ איז געזעסן אויף אַ הויך בענקל, דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזט, ווי אַ באַשטראָפֿטער, נעבעך. זײַנע אָפּגעסמיקטע בלאָנדע האָר, די „פֿלעשעלעך‟, ווי זײַן באָבע האָט עס גערופֿן, האָבן זיך צעשיט איבערן ווײַסן לײַלעך, פֿאַרפּראַוועט אַרום זײַן דאַר העלדזל, און די פֿאַרבליבענע אויפֿן קאָפּ — האָבן געשטעקט קלאָטשעסווײַז אין אַלע זײַטן.

ר׳ מאיר אָקון האָט געשײַנט; אים האָט מען דערלאַנגט דאָס שערל צו האָבן דעם זכות זײַן דער ערשטער בײַ דעם רירנדיקן מינהג, ווען זײַן אייניקל ווערט אַן עכט ייִדיש ייִד מיט פּאות און ציצית. ער האָט זיך קוים צוגערירט צו אָסיפּס קעפּל, ווי צו אַ מזוזה, און פֿאָרזיכטיק אָפּגעשניטן אַ קוטשער זײַנעם, וואָס האָט זיך לײַכט אָפּגעטיילט און זיך אַ קײַקל געטאָן איבערן לײַלעך אַראָפּ אויפֿן דיל. מזל־טובֿ!…

Read more

דאָס פֿייגעלע אַלף פֿונעם אַלטן גראַמאָפֿאָן

The Alef Bird's Song Heard From the Old Phonograph

דער חלום פֿון העלפֿאַנד עלי

ווײַט אין דזשאָנגל האָט געלעבט אַ קליין העלפֿאַנדל מיטן נאָמען עלי. אַ העלפֿאַנד ווי אַלע אַנדערע העלפֿאַנדן, סײַדן בײַ אונדזער עלי איז איין אויער געווען קלענער פֿונעם צווייטן.

איין מאָל האָט עלי זיך פּלוצעם אויפֿגעכאַפּט אין מיטן דער נאַכט. וואָס איז? עס האָט זיך אים געחלומט, ווי אַ קליין פֿייגעלע זינגט אים אַרײַן אין אויער אַ שיין לידעלע, וואָס האָט נאָר איין וואָרט — „ייִדיש‟. ער האָט דערפֿילט אַ שטאָך אין האַרץ און זיך באַלד אויפֿגעכאַפּט.

עלי האָט זיך אַ קראַץ געטאָן מיטן שנוק אינעם קלענערן אויער, אין וועלכן דאָס פֿייגעלע האָט אים אַרײַנגעזונגען דאָס אומבאַקאַנטע לידעלע „ייִדיש‟, גלײַך ווי ער וואָלט עס גע­קאָנט אַרויסשלעפּן און באַטראַכטן. ער האָט דאָס וואָרט ווידער דערהערט, נאָר שוין פֿון אינעווייניק, פּונקט פֿון יענעם אָרט, וווּ ס’האָט אים פֿריִער געגעבן אַ שטאָך.

דעם גאַנצן טאָג איז עלי אַרומגעגאַנגען אַ פֿאַרחלומטער. וועמען ער זאָל נישט געווען פֿרעגן, וואָס מיינט עס, דאָס וואָרט „ייִדיש‟, האָט עס קיינער קיין מאָל נישט געהערט און נישט געוווּסט. שוין פֿאַר נאַכט איז ער אָנגעקומען צו זײַן זיידע, אליהו בן פּיל, און האָט בײַ אים געפֿרעגט, צי ער ווייסט נישט, וואָס מיינט עס, דאָס וואָרט, „ייִדיש‟?

דער אַלטער אליהו בן פּיל האָט געשמט איבער גאַנץ דזשאָנגל מיט זײַן חכמה. פֿון די ווײַטסטע און פֿינצטערסטע ווינקעלעך פֿלעגט מען שיקן צו אים שליחים צו פֿרעגן אַן עצה אָדער באַקומען אַ תּשובֿה אויף אַ שאלה. און כאָטש צומאָל פֿלעגט דער אַלטער העלפֿאַנד אײַנדרעמלען, האָבן זײַנע גרויסע ברייטע אויערן זיך שטיל געשווענקט אין דער ציכטיקער לופֿט, אויפֿכאַפּנדיק יעדן זיפֿץ און קרעכץ פֿונעם שליח.

Read more

וווּהין איז אַנטלאָפֿן „בום־בום‟?

Where Did Boom-Boom Go?

פֿון באָריס סאַנדלער

אין תּוך פֿון דער געשיכטע ליגט אַ לעכל — נישט אין אַ זאָק, למשל, אָדער אין אַ פּלויט, אונטערצוקוקן, וואָס עס קומט פֿאָר בײַ די שכנים אין הויף; נאָר אַ לעכל אין אַ פּויק, וואָס צוליב דעם איז שיִער נישט פֿאַרשטערט געוואָרן אַ משפּחה־שׂימחה.

אין די מיט 1950ער האָט מײַן פֿעטער איזיע חתונה געהאַט מיט מײַן מומע פּאָליע. נאָך אַזאַ מלחמה און שחיטה אויף ייִדן האָט די צאָל קרובֿים געקלעקט אויף איין זשמעניע, און צו מאָל דאָס אויך נישט. פֿונעם חתנס צד, האָט מײַן זיידע געהאַט אַ שוועסטער אין טשערנאָוויץ, וואָס האָט געפֿירט מיט מײַן באָבען אַ רוגז נאָך פֿון פֿאַר דער מלחמה; און די באָבע אַליין האָט געהאַט צוויי ברידער. פֿון דער כּלהס צד איז געווען נאָר איר מאַמע. כּמעט די גאַנצע משפּחה איז פֿאַרברענט געוואָרן אינעם פֿײַער פֿון דער מלחמה; זיי ביידע, אָבער, האָבן געהאַט מזל. וואָס זשע? דער מומע פּאָליעס טאַטע איז געווען אַ פֿאַרמעגלעכער ייִד, האָט מען אים, בשעת די סאָוועטן זײַנען אין 1940 אַרײַנגעקומען אין בעסאַראַביע, באַלד אַרעסטירט — און אַ סוף. זײַן פֿרוי מיט דרײַ קינדער האָט מען פֿאַרשיקט ווײַט אויף צפֿון; דאָס נײַע היימלאַנד איז דאָך געווען ריזיק־גרויס אין אַלע עקן. די צוויי קלענערע קינדער זײַנען שוין אין יענער אייביק פֿאַרפֿרוירענער ערד געבליבן ליגן, און די מומע פּאָליע מיט איר מאַמען האָט מען נאָך סטאַלינס טויט דערלויבט זיך אומצוקערן אין די מקומות, פֿון וואַנען מ’האָט זיי „אויפֿגעהויבן‟.

האָט דער זיידע געזאָגט: „מיר איז גענוג מע זאָל שטעלן אַ חופּה מיט לעקעך און בראָנפֿן.‟ מײַן פֿעטער האָט עס שטיל אויסגעהערט און אויף אַ קול געזאָגט: „די וועלט וועט עס נישט פֿאַרשטיין!‟ דער זיידע האָט זיך, אַפּנים, פֿונעם זונס ווערטער נישט זייער איבערגענומען, ווײַל ער האָט געענטפֿערט: „וואָס דײַן וועלט האָט די ווערט, ווייס איך שוין… צוריק גערעדט, טוט וואָס איר ווילט, אָבער אַ חופּה זאָל מען שטעלן!‟ — און ער האָט שוין מער קיין וואָרט נישט פֿאַרלוירן.

די רשימה געסט האָבן צונויפֿגעשטעלט די באָבע מיט מײַן מאַמע. אַ צעטל פֿאַרבעטענע פֿרײַנד און מיטאַרבעטער האָט זיי דערלאַנגט דער פֿעטער; צווישן זיי זײַנען אַרײַן אויך צוויי חבֿרטעס דער מומע פּאָליעס און איר מאַמעס אַ שוועסטערקינד, וואָס האָט געוווינט אין לעמבערג, און ס’איז נישט קלאָר געווען, צי ער וועט בכלל קומען.

Read more

אַרום דער נאָז

On the Nose

פֿון באָריס סאַנדלער

די נאָז איז אַ גורל. אַ געשיכטע פֿון אַ מענטשלעך לעבן. מײַן לעבנס־געשיכטע האָט זיך, ווי בײַ יעדן בן־אָדם, אָנגעהויבן נאָך פֿאַרן אַרויסלאָזן דעם יאָמער־געשריי — אין יענעם איינציקן גן־עדן, וואָס מיר פֿאַרלירן נאָכן „שנעל אין דער נאָז‟*. דאָרטן זײַנען געבליבן מײַנע שענסטע ליכטיקע טעג, וואָס נאָר אַ מלאכל קאָן איבערלעבן; און דאָרט האָט מען בײַ מיר אָפּגעשניטן מײַנע שיינע ווײַסע פֿליגלען. זיי זײַנען געבליבן ליגן צוזאַמען מיט הונדערטער, ניין, טויזנטער אַנדערע פֿליגלען — אַ גאַנצער באַרג פֿליגלען, ווײַל אין די ערשטע נאָך־מלחמהדיקע יאָרן זײַנען געבוירן געוואָרן אַ סך ייִנגעלעך.

דעם באַרג פֿון אָפּגעשניטענע מלאכישע פֿליגלען געדענק איך נישט, טאַקע צוליב דעם מיאוסן שנעל אין מײַן נעזל. כ’האָב דאָך נישט געהאַט קיין שׂכל, ווי יענץ כיטרע בחורל, אונטערצושטעלן אַ ליימענע נאָז אונטער דעם מלאכס צוויי אײַזערנע פֿינגער; האָט דערפֿון געליטן מײַן זכּרון. פֿון דעסטוועגן, האָב איך דעם באַרג פֿליגלען נישט איין מאָל געזען אין מײַנע קינדערשע חלומות, בשעתן פֿליִען אין די נעכט; ווי אויך, ווען ס’פֿלעג מיר אַרײַנפֿאַלן אין די הענט דער גענדזענער פֿלעדערוויש, מיט וועלכן די באָבע האָט אָפּגעווישט דעם שטויב פֿונעם געצאַצקלטן ראָזעווע אָבאַזשור מיטן עלעקטרישן לעמפּעלע; און דער זיידע האָט מיט דעם פֿלעדערוויש צונויפֿגעשאַרט די לעצטע ברעקלעך חמץ פֿאַר פּסח. קוקנדיק אויף דעם אָפּגעהאַקטן פֿליגל, נעבעך, האָב איך געפֿילט, ווי עס הייבט מיר אָן בײַסן אונטער די לאָפּעטקעס, און דרייען די נאָז.

ווען כ’האָב צום ערשטן מאָל דערהערט דעם נאָמען פֿון מײַן מאַמע — גענענדל, האָב איך פֿאַרשטאַנען, פֿון וואַנען כ’בין אַרויס און וווּהין כ’בין אָנגעקומען. דהײַנו: אין מײַן מאַמעס נאָמען האָט קלאָר אָפּגעהילכט — גן־עדן. ס’האָט נישט אויסגעפֿעלט קיין איין קלאַנג און אות. זינט דעמאָלט האָב איך אויפֿן אויער, ווי מע זאָגט, אָנגעהויבן צו דערקענען דעם אַרום. פֿאַרשידענע קלאַנגען און ווערטער פֿלעגן זיך צונויפֿגיסן אין מײַן קאָפּ, ווי אין אַ שפּילקעסטל, און דערנאָך אַרויסשפּרינגען דורכן מויל אין דרויסן אַרויס. נישט יעדער פֿלעגט פֿאַרשטיין, וואָס מיינט אַזאַ „קאַקלמאַליאַקל‟, דערהערט פֿון מיר; אָבער די באָבע, וואָס האָט עס אויך נישט פֿאַרשטאַנען, פֿלעגט נאָך אַ פּויזע אַרויסברענגען: „אַזאַ ברעקל, און שוין אַזוי קלוג!‟

Read more

אויף שיקסעס זיך געלערנט

What I Learned With Gentile Girls

פֿון באָריס סאַנדלער

1

מיט טאַמאַרען האָב איך זיך באַקענט אויף דער פּלאַזשע פֿון דער שטאָטישער אָזערע. דאָ, אין די וואַרעמע זומער־טעג, פֿלעגן זיך צונויפֿנעמען די אָרטיקע ייִנגלעך און מיידלעך, ס’רובֿ געקומען אויף די וואַקאַציעס פֿון די ווײַטע אוניווערסיטעט־מקומות, וווּ אַ ייִדיש קינד, נאָכן פֿאַרענדיקן די מיטלשול, האָט געהאַט דאָס מזל אָנגענומען צו ווערן זיך לערנען ווײַטער. מע קאָן זאָגן, אַז די גרויסע „שטאָט־קאַלוזשע‟, ווי מ’האָט גערופֿן דעם ברייטן קאָטלאָוואַן, אָנגעפֿילט מיט וואַסער, כּמעט שוין אין גאַנצן פֿאַרוואַקסן מיט אָטשערעט, און וווּ געבאָדן האָבן זיך בדרך־כּלל גענדז און קאַטשקעס, אַרויסגעלאָזט פֿון די אַרומיקע הויפֿן, — האָט געדינט ווי אַ טרעף־אָרט, דערווײַטערט פֿון דעם שטאָטישן הו־האַ, וווּ אַלע ווייסן וועגן אַ צווייטן מער ווי וועגן זיך אַליין; וווּ אַפֿילו אונטערן דאַך פֿונעם עלטערנס הויז, איז נישט לײַכט צו געפֿינען אַ ווינקעלע, מע זאָל דיך נישט געווען לערנען שׂכל, ווי צו לעבן אויף דער וועלט — און אַלץ, פֿאַרשטייט זיך, מיט גוטע כּוונות. דער שמאָלער פּאַס, פּאַזע דעם ברעג, באַדעקט מיט זאַמד, פֿון עפּעס אַ געל־גרויען קאָליר, האָט אויסגעזען אין אונדזערע אויגן, ווי אַ מין אינדזל, וווּ מע קען נישט בלויז אַראָפּוואַרפֿן פֿון זיך די קליידער און בלײַבן אין די באָד־בגדים, נאָר אויך זיך אַנטשפּאַנען, אויסטאָן די יונגע נשמה, וואָס האָט שוין פֿליגלען און רײַסט זיך צו זוכן אַ פּאָר.

טאַמאַרע האָט בפֿירוש נישט געהערט צו דעם מין מיידלעך, וואָס די באַפֿרײַטע ייִנגלשע נשמות האָבן געזוכט דאָ צו זיי זיך צוצוטוליען. נאָך מער: אַ קליינוווּקסיקע, קורץ אָפּגעשוירן, מיט אַ קורנאָס־פֿאַרריסן נעזל, באַקרוינט מיט גרויסע טונקעלע זונברילן, האָט זי דערמאָנט אַ שטעכלער, וואָס פֿון אַ לײַכטן צוריר צו אים, וועט ער זיך באַלד צונויפֿדרייען, אַרויסשטעלנדיק זײַנען געדיכט־אָנגעשטעקטע נאָדלען.

Read more

איך פֿלי צו דיר, מאַמע

I Fly to You Mother

איך פֿלי צו דיר, מאַמע, פֿון יענעם עק וועלט צו אַ צווייטן,
קיין פּיצל מתּנה איך ברענג נישט, אַפֿילו קיין קווייטן.

צו וואָס דאַרף איך הערן: „שוין ווידער געפּטרט דאָס געלט?!‟
איך ברענג דיר צו שענקען אַ מעשׂה, וואָס ביידע אונדז פֿעלט.

געשען איז דאָס הויך — אַ צען טויזנטער הימלישע מעטער,
אין פֿענצטערל קוק איך, און זע דאָרט, אַוודאי, נישט געטער —

אַ וואָלקן אַ לײַכטס, ווי אַ קישן פֿון גענדזענעם פּוך,
און איך אין מײַן וואַנדער אַהינצו קום אָן אויף באַזוך.

ווער מיינסטו, עס גייט מיר אַנטקעגן, און כ‘בלײַב אַ פֿאַרקאָכטער,
נישט עמעצער ווער, נאָר בפֿירוש עס קומט יפֿתּחס טאָכטער.

מיט טענץ און געזאַנג, ווי אַ טאָכטער אַ כּשרער פּאַסט…
נישט ווײַטער… די מעשׂה איז טרויעריק זייער פֿאַרפֿאַסט.

צעשווענקט זיך דער וואָלקן, און ס‘קומט באַלד אַנטקעגן אַ צווייטער
מיט בערגלעך באַשטעקט, מיט אַ טײַכל און טאָליקע ברייטער.

ס‘איז פֿינצטער און שטיל, ווי די ערשטע ווערטער פֿון בראשית,
מיר דאַכט זיך, כ‘דערקען מאַרקולעשט, דײַן שטעטל, ׳זוי הייסט עס.

נו יאָ, וויפֿל מעשׂיות געהערט און פֿאַרדרייטע געשיכטעס,
פֿון שנײַדערס פּאַרטאַטשן און צענדליק שלימזליקער שוסטערס.

געלעבט און געצויגן חיונה מיט בענקשאַפֿט אין האַרץ,
ווי ס‘האָט עס באַזונגען דײַן לאַנדסמאַן מאיר חרץ.

און איך האָב געהערט, און דײַן וואָר איז געוואָרן מײַן חלום,
וואָס ליגט אין דער טיף פֿון זכּרון, ווי פּערל אין ברונעם.

פֿון זיי כ‘וועל אַ שנירל קאַרעלן אין אָנדענק דיר מאַכן…
היי, וואָלקנדל־שטעטל, וואָס ווערסטו פֿאַרוואַנדלט אין כמאַרע?

איך פֿלי אין דעם בלאָ איבער הימלישע וואָלקנס־לאַנדשאַפֿטן,
ווי ס‘וואָלטן די שיינקייט מלאכים פֿון פֿליגלען באַשאַפֿן.

מיר דאַכט, אַז דאָס געטלעכע בילד כ‘האָב געזען אין דײַן טראַכט,
ווען איך האָב געשוועבט דאָרט אין תּענוג די אויגן פֿאַרמאַכט.

דײַן האַרץ האָט געציילט, ווי אַן אומרו אין שטילקייט, די צײַט,
אַ שאָרך מיט אַ פֿליגל — מײַן מלאך דעם חלף פֿאַרמײַדט.

אַרויס כ‘בין פֿון דיר מיט אַ יאָמער־געשריי אין אַ העמדל,
אַ טאַטנס אַ זון און דערצו נאָך אַ בכור בן־גענענדל.

דער פֿראָסט האָט געברענט און אין הרובע געקנאַקט האָבן שפּענדלעך,
„אַ סימן, — געזאָגט האָט די באָבע, — שוין שנײַדן זיך ציינדלעך!‟

אַזוי איז מײַן לעבן אַוועק צווישן קאַלטס און דעם וואַרעמס,
געפֿאַנגען אין נעץ פֿון אַ וואָרט מיט אַ ניגון געאַרעמט…

איך פֿלי צו דיר, מאַמע, פֿון מערבֿ קיין מיטעלן מיזרח,
מײַן בכורישן ווידוי פֿון האַרצן אַראָפּרעדן מוז איך.

אָט שוועבט עס, דאָס וואָלקנדל יונגע, ס‘איז מילד מיט אַ חנדל,
אַ נאָמען געגעבן האָב איך עס דעם שענסטן — גענענדל.

_דעצעמבער, _2015

לימודים פֿון סאָלפֿעדזשיאָ

Solfeggio Lessons

פֿון באָריס סאַנדלער

דערציילונג

solfeggio — וואָקאַל־געניטונג צו אַנטוויקלען דעם געהער און די שטימע. בײַם זינגען סאָלפֿעדזשיאָ רופֿט מען אָן אויף אַ קול די נעמען פֿון נאָטן (טערמין „סאָלפֿעדזשיאָ” שטאַמט פֿון די נאָטן „סאָל”, „פֿאַ”).

פֿון אַ מוזיקאַלישער ענציקלאָפּעדיע

אין יענעם זומער האָב איך פֿאַרענדיקט דעם זיבעטן קלאַס פֿון דער מוזיק־שול און זיך געגרייט אָפּצוגעבן עקזאַמענס אין אַ מוזיק־טעכניקום, זיך לערנען ווײַטער. כ׳האָב נאָך דעמאָלט, בײַ מײַנע קנאַפּע פֿערצן יאָר, זיך קוים אָפּגעגעבן דעם חשבון, אַז מיטן אָננעמען אַזאַ באַשלוס, מאַך איך אַן ערנסטן שריט אין מײַן לעבן, אָדער ווי מײַן מאַמע זאָגט: איין מאָל פֿאַר אַלע מאָל!

צוריק גערעדט, ווייס איך נישט, וועמעס חלק אינעם באַשליסן אַזוי איז געווען גרעסער — מײַן מאַמעס אָדער מײַנער. זי האָט געחלומט וועגן מײַן מוזיקאַלישער קאַריערע, דאַכט זיך, נאָך איידער כ׳בין געבוירן געוואָרן. טאַקע אין געבוירן־הויז, בײַם ערשטן מאָל צולייגן מיך צו איר ברוסט, האָט מײַן מאַמע מיר אַרײַנגעשטופּט אין מויל דעם אָפּל און באַלד אַרויסגעשאַרט פֿון די ווינדעלעך אַ הענטל, אַ קוק צו טאָן אויף מײַנע פֿינגערלעך. זי האָט עס מיר נישט איין מאָל דערציילט; כ׳האָב אָנגעהויבן קלאָר צו זען פֿאַר די אויגן ווי זי האָט עס געטאָן און אַפֿילו פֿאַרגעדענקט פֿון יענער צײַט איר גליקלעכן אויסגעשריי: „פּיאַניסט!..” מיר דוכט, אַז כ׳האָב אַזש אויפֿגעציטערט און פֿאַרלוירן דעם נאַטירלעכן מילך־קוואַל. זינט דעמאָלט, זאָגט די מאַמע, האָב איך מער נישט געוואָלט צונעמען די ברוסט און געזויגט נאָר פֿון אַ פֿלעשעלע מיט אַ סמאָטשיק.

אַזוי פֿיל, ווי אין יענעם זומער, האָב איך נאָך קיין מאָל נישט געשפּילט. נישט די מאַמע און נישט דער טאַטע האָבן מיר עס נישט געהייסן טאָן, נישט געצוווּנגען און נישט געשטאַנען איבערן קאָפּ און גענודזשעט: גיי, שפּיל שוין אַ ביסל; כ׳האָב שוין פֿאַרגעסן ווי עס קלינגט די פּיאַנע; די פּיאַנע שטייט, נעבעך, אָרעם און עלנט — און אַנדערע וואַריאַציעס אויף דער זעלבער טעמע.

Read more

מע קען נישט לעבן, ווילנדיק נאָר ליבן

One cannot live only wanting to love

פֿון באָריס סאַנדלער

מע קען נישט ליבן, ווילנדיק נאָר ליבן

מע קען נישט ליבן, ווילנדיק נאָר ליבן,
אַ שטערן גייט נישט אויף, כּל־זמן דער טאָג איז העל.
דער דמיון מאָלט, דער חלום קלעפּט אַן אָנבליק —
עס קומט די וואָר און מאַכט פֿאַרשוווּנדן דאָס געמעל.

מע קען נישט לעבן, ווילנדיק נאָר לעבן,
אַ שטראַל פֿון ליכט פֿאַרבלענדט, כּל־זמן די נאַכט נישט פֿאַלט.
די אויגן גרויס, נאָר קליין איז דער שוואַרצאַפּל,
אַ הייסער בליק אין שפּיגל הענגט פֿאַרגליווערט־קאַלט.

דער פֿויגל פֿעניקס ווערט פֿאַרברענט פֿון ליבע,
און פֿון דער ליבע פֿלאַקערט ווידער אויף פֿון אַש.
מע קען נישט לעבן, ווילנדיק נאָר ליבן —
עס בלײַבט דאָס גלייבן, אַז נישט אַלץ ז‘געווען מיראַזש.

סעפּטעמבער, 2015

Read more

• « Previous
• 1
• 2
• 3
• Next »