אַ געשיכטע פֿון טעאַטער בײַ פֿרומע ייִדן

A History of the Theater Among Pious Jews

פֿון יהושע כּהנא

אין א צייט וואס אין דער היימישער חסידישער וועלט איז דאס אונטערהאלטן קולטור נישט אזא אנגענומענער עסק, זענען אבער טעאטער שפילן שוין גאנץ לאנג אריינגעפלאכטן אין היימישקייט. דאס רעכנט אויך אריין קאמעדיע אויף א גאנץ הויכער שטאפל. 

די חסידיש יידיש רעדנדיקע וועלט האט באלד נאכן קריג אנטוויקלט א כמו טעאטער קולטור, ריין פון ניבול פה, אבער געבויט אויף די טראדיציאנעלע דראמע מוסטערן. שוין אין די אנהייב רענענסאנס תקופה, ביים 15טן יארהונדערט, האבן אידישע חכמים אין איטאליע פארפאסט געשריבענע דראמעס. עמנואל הרומי איז געווען אן אנגענומענער פרשן אויף תנ”ך, אבער גלייכצייטיג אויכעט א יענער חברהמאן, א מענטש מיט שטארקע יצרים. ער האט געשריבן דראמעס, געמישט מיט עראטישע שטיקלעך און ליצנות. זיינע דראמאס ווערן טאקע געאסערט אינעם שולחן ערוך.

בלויז איין דראמע איז געבליבן כשר, דאס איז גראדע א וואונדערליכע פארשטעלונג פון א איד וואס זיצט אויף א שטיין און א מלאך גיט אים א טור איבער גן עדן און אין גיהנום. דאס ווערט אפגעמאלן מיט אלע פארבן. צווישן די ביימער אין גן עדן זעט ער די צדיקים און אין צווישן די שרעקליכע רויטע פייער צונגען אין גיהנום זעט ער די רשעים. פארשטייט זיך אז אזא דראמע איז געכשרט געווארן אינעם פרומען לאגער, כאטש וואס עמנואל דער לץ ווינשט זיך אליין צו געפונען אין גיהנום, צווישן די גליענדע פייער צונגען, ווייל וועמען וועט ער דען אנטרעפן אין גן עדן — לאנגווייליגע פרומע אידענעס!

א ריכטיגער פארשטעלונג גרייט אויף אפגעשפילט צו ווערן איז צום ערשטן מאל אריינגעברענגט געווארן אינעם אידישן קולטור מיט בערך א דריי הונדערט יאר צוריק. עס זענען אפשר געווען פריערדיגע אבער מיר שמועסן פון די באקאנטע. דאס איז פארפאסט געווארן דורך דער פילפארביקער טאלאנט, ר’ משה חיים ליצאטו, מערסטנס באקאנט צוליב זיין ספר מסילת ישרים, א פרומער מוסר ספר פול מיט עידוד, עצות וויאזוי צו זיין א פרומער ערליכער איד. פון דעם דאזיגן ספר זיינעם קען זיך כמעט דאכטן אז דער ליצאטו איז געווען אן איינפאכער בית המדרש איד, אפגעזונדערט פון די וועלט פון קונסט. דער איבעראשענדער אמת איז אבער, אז ער האט פארמאגט א סך פארבן, ער האט מחבר געווען ספרים אויף אלגעמיינע חכמות אומות העולם, ווי מאטעמאטיק, גראמאטיק, לאגיק און נאך.

ליצאטו איז אויך געווען א בעל דמיון עצום, זיך באגעגנט מיט מלאכים און אפגעשריבן הימלישע סודות ענדליך צום זוהר. אויך האט ער זיך אריינגעלייגט אין די שיך פון דוד המלך און מחבר געווען מזמורים ענליך צו תהילים. ער איז געווען אן איטאליענער, דער וויג פון קונסט, איז ער אלזא געווען דער ערשטער אידישער חכם וואס האט פארפאסט א גרייטע פארשטעלונג, ממש גרייט אויף אפגעשפילט צו ווערן. דאס איז א דראמע איבער שמשון הגיבור און זיין פלישתינער ווייב דלילה. אזא פארשטעלונג וואס אנטהאלט ווייבער וועט, פארשטייט זיך, נישט זיין כשר פאר א לעבעדיגער פארשטעלונג לויט די היינטיגע חרדישע סטאנדארטן.

לעבעדיגע פארשטעלונגען ביי פרומע אידן האבן זיך אנגעהויבן אנצוזען אום פורים. פורים איז אלעמאל א צייט וואס מען מעג טון זאכן וואס א גאנץ יאר טאר מען נישט. שפילן וועגן אחשוורוש, און וועגן יוסף הצדיק מיט די ברידער האבן אנגעהויבן פארגעשטעלט צו ווערן. ביי די טירן האבן „פורים שפילער‟ געמאכט גראמעלעך, טענצעלעך, קורצע סקיצעס וואס ברענגט געלעכטער. פון דארט איז עס ארויף אויף די רבישע טישן. פון איין איינציגער בדחן, אדער פורים רב, איז געווארן א גרופע היימישע ליצנים, שפילער, משמחים, וואס האבן פארגעשטעלט א כמו טעאטער, אין אנהייב בלויז אום פורים, שפעטער אויך ביי רבישע חתונות. גלייך ווי ביי די קאטאליקן, איז דער קערנדל פון קולטור איינגעפלאנצט געווארן אינעם רעליגיעזן צענטער. אלע קונצן מאכער האבן קוים געקענט זיך דערווארטן אויף פורים אדער א רבינס חתונה, דאס איז געווען דער טאג פון זייער תחיית המתים. בלוט פון לעבן האט אין זיי אריינגערונען, דארטן האבן זיי פארפילט זייער נאטירליכער נטיה צו טעאטער קונץ.

דאכט זיך אז ערשט נאך די קריג האט זיך דער דראמע קולטור ביי היימישע אידן שטארק אנטוויקלט. פלוצלינג איז חול המועד פסח געווארן א זמן פאר דראמע; ל”ג בעומר, און דערנאך אום זומער אין די קעמפס. רבנים האבן דאס אין אנהייב געאסערט, אבער דער איסור האט נישט מצליח געווען. דער ענין פון צדקה זאמלען איז אויך באאיינפלוסט געווארן פון דער „וועלט‟. יעצט קען מען שוין מאכן שפילן כדי אויפצוהאלטן די הייליגע מוסדות, די חדרים און שולן, אדער פאר חסד ארגאניזאציעס. פארשטעלונגען ביי די פרויען איז געווארן א געהעריג כשרערע זאך, סתם אזוי אינמיטן ווינטער. איין טאג גייט דער בני בית צום „בעלזער שפיל‟, א צווייטן טאג צום „סקווערער שפיל‟, א דריטן טאג צום „סאטמארער שפיל‟, דאס אלץ אין היימישער אידיש פארשטייט זיך. סאטמאר וועט מקפיד זיין אז די שפילערינס זאלן זיין אונטער צוועלעף יאר אלט, וועגן צנועות סיבות, אבער א שפיל מיט מוזיק, געטענץ, אין א גויאישע צוגעריכטעטער סטאדיאום מיט די לייטיגנס, איז אינארדענונג סתם אין עפעס א ראש חודש אדער סתם א גרינעם דינסטאג. 

די באקאנטסטע שפילן זענען פארשטייט זיך די מענערישע שפילן. דאס קענען מיטהאלטן סיי מענער און סיי פרויען, לעבעדיג אדער רעקארדירט. די מעשיות פון הרב מאיר לעהמאן זענען געווען די אבן דרך פאר שפילן. זיינע מעשיות זענען טאקע די צום מערסטן רירנדיקע פאר א פארשטעלונג; למשל די מעשה פון בוסתנאי, דער שר פון קוצי. אויף רבישע טישן זענען באקאנט געווארן די מונקאטשער און באבעווער שפילן. אין ישיבה איז באקאנט די נייטרא פארשטעלונגען.

ליצים האבן אויך נישט געפעלט. דער באקאנסטער לץ אינעם חסידישן טעאטער איז זעמל, פאר צענדליגער יארן איז ער פאררעכנט געווארן ווי דער בעסטער לץ אין די היימישער פארשטעלונג וועלט. א צווייטער באקאנטער לץ איז שלמה שמש. מען קען אודאי נישט פארגעסן יחצאל, דאס איז דער לץ ביי די יוסף שפילן. טייל יחצאלס זענען געווארן די אינספיראציע פון יעדער גוטמוטיגער שמועס.