Oyneg Shabes

דער צעדרייטער

The Crazy Person

פֿון בעסי האַלאָוויץ

  • Print
  • Share Share

פֿאַראַן אַ ווערטל: אַז די וועלט זאָגט משוגע, זאָלסטו גלייבן! דאָס האָט טאַקע נאָר אַ משוגענער געקענט אויסטראַכטן. אָט קוקט אויף מיר: איר זעט עפּעס? אַ מענטש, געזונט אויף אַלע חושים און דאָך האָב איך קיין אַנדער נאָמען ניט, ווי דער „צעדרייטער‟. פֿאַר וואָס? נאָר דערפֿאַר, וואָס איך שעם זיך מיטן נאָמען ייִד. איז וואָס איז דאָ דער חטא? איך האָב פֿאָרט פֿײַנט ס’ייִדישע לשון, ייִדישע מינהגים, ייִדישע ימים־טובֿים און גלאַט ייִדן געפֿעלן מיר ניט!

פֿאַר וואָס ייִדן געפֿעלן מיר ניט? זיי געפֿעלן מיר ניט, ווײַל זיי געפֿעלן מיר ניט!

נאָך ווי אַ קינד האָבן מיר געוווינט צווישן גויים, האָב איך מער ליב געהאַט זיך צו חבֿרן מיט שקצימלעך, איידער מיט די ייִנגלעך פֿון חדר. און אין אַמעריקע, פֿריִער אין דער שול, און נאָך דעם אין קאָלעדזש, האָב איך זיך תּמיד אויסגעזוכט נאָר קריסטלעכע פֿרײַנד.

געענדיקט דעם קאָלעדזש, האָב איך געביטן מײַן נאָמען פֿון מאָטל קאַוועמאַכער אויף מײַק בענעסטער. זיך באַזעצט אין אַ קריסטלעכער געגנט און אין גאַנצן געוואָלט פֿאַרגעסן, אַז איך בין אַ ייִד. אָבער גרינג צו זאָגן פֿאַרגעסן. ס׳איז דען דאָ זיך וווּ אויסצובאַהאַלטן, אַז עמעצער זאָל דיך ניט אויסגעפֿינען און דיך דערמאָנען, אַז דו ביסט אַ ייִד? למשל: צו מײַן באַשעפֿטיקונג קאָן איך פֿאָרן מיטן אויטאָבוס, איז דאָרט אָבער געפּאַקט מיט ייִדן. מען רעדט, מען לאַכט — אַ לעבעדיקע וועלט! פֿאָר איך מיט דער באַן, כאָטש ס׳קאָסט אַ סך טײַערער און ס׳נעמט לענגער. אָבער דערפֿאַר פֿאָרן אין באַן בלויז אַמעריקאַנער. ס׳איז שטיל. יעדער איז פֿאַרטיפֿט אין אַ צײַטונג, אָדער אין אַ בוך, און איך צווישן זיי. כ’גיי נעט אָנגעטאָן. דער אָנצוג, דער שניפּס, די זאָקן און דאָס טאַשן־טיכל — אַלץ פֿון איין קאָליר. ס׳פּנים גלאַט ראַזירט, לייען איך מיר אַן ענגלישע צײַטונג און קיינעם וועט גאָר ניט אײַנפֿאַלן, אַז איך בין אַ ייִד. מיט אַ מאָל דערפֿיל איך אַ שטורך אין זײַט מיט אַ „העלאָ, וואָס מאַכסטו, מאָטל?!…‟

איך הייב אויף דעם קאָפּ פֿון דער צײַטונג, ערשט עס איז מײַן קוזין, דאָקטער שמולעוויטש. איך פֿיל ווי מײַן פּנים ברענט פֿון בושה פֿאַר די קריסטן אין באַן. בייג איך זיך צו און רוף מיך אָן צו אים אויף ענגליש: „דאָקטער, וואָס רעדט איר צו מיר אויף ייִדיש? און זעט ווי די ייִדישע צײַטונג שטעקט בײַ אײַך אַרויס פֿון קעשענע… צו וואָס זיך אַליין אַרויסגעבן? וואָס זשע, ס׳איז טאַקע אַ ייִחוס צו זײַן אַ ייִד?‟

— פּונקט אַזאַ ייִחוס, — לאַכט דער דאָקטער, — ווי צו זײַן אַ טערק, אָדער אַ מאַכמעדאַנער.

— און איר הייסט נאָך אַלץ דאָקטער שמולעוויטש און וווינט אין אַ ייִדישער געגנט?

— נו, וווּ דען זאָל אַ ייִדישער דאָקטער וווינען, אויב ניט צווישן ייִדן? און ווי נאָך קאָ אַזוי אַ ייִד זאָגן וואָס ס׳טוט אים וויי, ווי אויף ייִדיש? למשל: ס׳האַקט מיר אין די קריזשעס; ס׳שפּאַרט מיר אונטערן האַרצן; ס׳האָט זיך מיר צעשפּילט אַן אויער. איין פּאַציענט זאָגט מיר: „דאָקטער, אַזוי בין איך ׳אָלרײַט׳, נאָר ס’גייען מיר אויס די כּוחות; עס ציִען מיר די אָדערן פֿון די פֿיס; ס׳ברעכן מיר די ביינער; ס׳שווינדלט מיר פאַר די אויגן און ס׳ווילט זיך מיר אַלע ווײַלע חלשן‟.

— הייסט עס, — זאָג איך, — אַז צוליב אָט די עמי־הארצים, וואָס קאָנען ניט קיין ענגליש, דאַרפֿט איר זיך האַלטן בײַ אײַער ייִדישן נאָמען, לייענען אַ ייִדישע צײַטונג, אויפֿרײַסן די אויגן בײַ קריסטן און וווינען אויף אַ ייִדישער גאַס?

שמייכלט דער דאָקטער מיט זײַן גוטמוטיקן שמייכל, נעמט מיך דורך מיט זײַנע קלוגע אויגן און רופֿט זיך אָן: „אויב אַזוי, מאָטל, ביסטו דאָך טאַקע אַ וווילער שלאָס, נאָר אַן איבערגעדרייטער‟.

און אָט האָט איר נאָך אַ פֿאַל: ווען מײַן מוטער איז געשטאָרבן, זײַנען זיך צוזאַמענגעקומען אַלע לאַנדסלײַט. איך האָב מיר געמאַכט אַ קליינעם צימעס פֿאַר זיי… אָפּגעזאָגט קדיש אויפֿן בית־עולם, אויף ענגליש, בין איך מיר אַוועק צו זיך אַהיים, האָבן מיך די לאַנדסלײַט געקרוינט מיטן נאָמען „צעדרייטער‟, און ס׳איז אַוועק אַ גאַנג…

גאָר אַנדערש באַציִען זיך צו מיר קריסטן. איך בין אַ „מענעדזשער‟ אין אַ גרויסער פֿאַבריק פֿון עטלעכע הונדערט אַמעריקאַנער אַרבעטער. האָט איר געדאַרפֿט זען, וואָס פֿאַר אַ כּבֿוד מען גיט מיר אָפּ. מען קומט צו מיר נאָך עצות, מען רעכנט זיך מיט מײַן מיינונג, און פֿאַר וואָס מיינט איר? נאָר דערפֿאַר, וואָס איך האַלט זיך אַליין הויך ווי אַן עכט־אַמעריקאַנער. כ’האַלט אָן פֿײַנע מאַנירן, רעד ווייניק און שטיל, וויל יענעם ניט איבערשפּאַרן, מעג ער אַפֿילו זאָגן, אַז תּמוז קאָן אויספֿאַלן אַ שניי, זאָג איך: You said it (האָסט ריכטיק געזאָגט). אָדער You can say that again (מעגסט עס זאָגן נאָך אַ מאָל), You said a mouthful (האָסט אַ היפּש ביסל געזאָגט), I hope to tell you (אַזאַ יאָר אויף מיר, ווי גערעכט דו ביסט). איז טאַקע ווי דער מענטש פֿאַרדינט זיך, אַזאַ נאָמען האָט ער. בין איך אין פֿאַבריק פֿאַררעכנט פֿאַר אַ „סוועל גײַ‟ (פֿײַנע־בריה) און ווען עמעצער וואָלט געזאָגט, אַז איך בין אַ ייִד, וואָלטן מײַנע קריסטלעכע פֿרײַנד יענעם אויסגעריסן די אויגן…

טאָ הערט זשע ווײַטער: איין מאָל קומט אַרײַן אין פֿאַבריק אַן עלטערער ייִד, מיט אַ געל פּנים ווי פּאַרמעט, אַן אויסגעבויגענעם קאָפּ ווי אַן איבערגעוואַקסענע ציבעלע און פֿרעגט בײַ מיר אויף ייִדיש, צי איך האָב פֿאַר אים אַרבעט. „איך פֿאַרשטיי ניט קיין ייִדיש, איך בין ניט קיין ייִד!‟ זאָג איך אים. טוט ער אַן איראָניש שמייכעלע, קוקט מיר גלײַך אין די אויגן און מאַכט צו מיר: איר ווילט טאַקע פֿאַרלייקענען, אַז איר זענט אַ ייִד, אָבער אײַער ייִדישע נאָז האָט אײַך פֿאַרראַטן…

אויף מאָרגן איז שוין בײַם אַרײַנגאַנג איבער דער טיר פֿון פֿאַבריק געהאָנגען אַ שילד, וואָס האָט זיך געלייענט: „דאָ ווערן נאָר באַשעפֿטיקט קריסטלעכע אַרבעטער‟.

מיינט איר דאָך אַז שוין! האָב איך מיט מײַן ווײַב צו זינגען און צו זאָגן. איך הייס בײַ איר אויך „דער צעדרייטער‟. איז, ווי זאָגט זיך דאָרט ס׳ווערטל: אַזוי ווי דער האַר האַלט ס’הינטל, אַזוי האַלט דאָס גאַנצע געזינטל. איבער הויפּט קאָן איך ניט הויזן מיט דער מאַמע אירער. ס׳מעג זײַן אַ פֿולע שטוב מיט מענטשן, איז כאָטש טעסע איר קלעצער אין קאָפּ אַרײַן, וויל זי מיך ניט רופֿן מײַק, נאָר מאָטינקע — פֿאַרצויגן. און מײַן ווײַב רופֿט זי ניט נינע, נאָר פֿייגע־לאה. וועט איר דאָך פֿרעגן: ווי קום איך טאָן אַ ייִדישן שידוך? וועל איך אײַך דערציילן. אָבער הערט אויף קוקן אויפֿן זייגער, ווי ס׳וואָלט געווען אַ רענדל אַ מינוט!

איך האָב איין מאָל „אַדווערטײַזט‟ נאָך אַ בוכהאַלטערין, האָבן זיך אָפּגערופֿן עטלעכע מיידלעך. איינע האָט זיך אויסגעטיילט פֿון די אַנדערע מיט אירע שוואַרצע, לאַכנדיקע אויגן, מיט איר נאַיִוון, ערלעכן פּנים און מיט אַ גילדן צלמל אויפֿן ווײַסן האַלדז… האָב איך זי אָנגעשטעלט. מיט יעדן טאָג איז זי מיר אַלץ מער און מער געפֿעלן געוואָרן. און ווען איך האָב איר שפּעטער פֿאָרגעשלאָגן, אַז זי זאָל מיט מיר חתונה האָבן, האָט זי אַראָפּגעלאָזט אירע שיינע אויגן, אַ ווײַלע געשוויגן, נאָך דעם מיר שטיל פֿאַרטרויט, אַז אירע עלטערן זײַנען ייִדן…

אַוודאי איז דאָס פֿאַר מיר געווען אַ שטאַרקער קלאַפּ. איך האָב אָבער געטראַכט, אַז איך קאָן אַרויסנעמען ס׳פֿערד און פֿאַרברענען די שטאַל. ערשט נאָך דער חתונה האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז מיר זײַנען צוויי אַנדערע וועלטן. וואָס איך האָב ליב בענטשן, האָט זי גאָר ליב צו שעלטן. וואָרעם ווער וואָלט זיך ריכטן, אַז אַן אַמעריקאַנער מיידל זאָל נאָר ליב האָבן רעדן ייִדיש, לייענען ייִדישע צײַטונגען, געבן קינדער אַ ייִדישע דערציִונג, גיין אין ייִדישן טעאַטער, זינגען אין אַ ייִדישן כאָר און זיך חבֿרן נאָר מיט ייִדן? און אַז איך פּראָטעסטיר, למאַי זי פֿאַראומרייניקט מיר מײַן שטוב מיט איר ייִדיש און אַז זי פֿירט איבער די קינדער, לאַכט זי זיך אויס און טוט זיך אירס. אַ מאָל פֿלעגט זי גראָד מיט מיר אײַנטענהן, אַז אין די ייִדישע אינסטיטוציעס געפֿינט זי אַ קוואַל פֿון גײַסטיקער דערהויבונג, און האָט פּשוט געחלשט, אַז איך זאָל מיט איר מיטגיין. אָבער איצט קוקט זי מער ניט אין מײַן ווינקל. און ווי באַלד אַז די מאַמע — איז שוין אויך די קינדער… בלויז פֿון מײַן עלטסטן זון האָב איך נחת. ער האָט אויסגעשטודירט אויף אַדוואָקאַט, האָט געעפֿנט אַן אָפֿיס ווײַט פֿון ייִדן און חתונה געהאַט מיט אַ שיקסל — נאָר אַ ברכה צו מאַכן אויף איר…

איר קאָנט אפֿשר מיינען, אַז איך בין אַ שׂונא פֿון ייִדן? האָט איר אַ גרויסן טעות. פֿאַרקערט, עס טוט מיר גראָד וויי, וואָס מען האָט אומגעבראַכט זעקס מיליאָן ייִדן. און פֿאַר די וואָס זײַנען געבליבן אָן אַ דאַך איבערן קאָפּ, גיב איך הילף מיט דער פֿולער האַנט און איך לייען אַפֿילו אַ ייִדישע צײַטונג אויך — ווען קיינער זעט ניט. און ווי יעדעס מיידל האָט ערגעץ אַ חתן, אַזוי האָט זיך יעדער שרײַבער ערגעץ זײַנעם אַ חסיד. פֿאַראַן אַ שרײַבער אין מײַן ייִדישער צײַטונג, וואָס שרײַבט נאָר וועגן לינקע ליבעס. איך שלינג די מעשׂיות און בין אַ גרויסער פֿאַרערער פֿון אָט דעם שרײַבער. מיר איז שוין אַ מאָל אויסגעקומען זיך צו טרעפֿן מיט אים, אָבער איך האָב ניט געהאַט דעם מוט אים צו זאָגן, אַז איך בין זײַנער אַ לייענער, זײַנער אַ פֿאַרערער.

נו, האָט פּאַסירט, אַז ניט לאַנג צוריק איז מיר אויסגעקומען פֿאַרבײַצוגיין אַ זאַל, האָב איך איבערגעלייענט אַן אויפֿשריפֿט, אַז דאָ גיט הײַנט אַ לעקציע מײַן שרײַבער. ס׳איז שוין געווען שפּעט אין אָוונט און זייער קאַלט. איך האָב אָבער באַשלאָסן צו וואַרטן אויף מײַן שרײַבער, ביז ער וועט ענדיקן די לעקציע. ענדלעך איז ער אַרויסגעקומען: אַן עלטערער מענטש, האָט ער זיך געלאָזט גיין מיט שמאָלע טריט אין אַ זײַטיק געסל, וואָס האָט געפֿירט צו דער „סאָבוויי‟. ער גייט, און איך גיי אים נאָך. דערפֿילט מײַנע טריט, האָט מײַן שרײַבער זיך אומגעקוקט. אויף דער גאַס האָט מען ניט געזען קיין לעבעדיקן נפֿש, האָט ער גענומען שטעלן טריט. איך — נאָך אים. ער האָט זיך ווידער אומגעקוקט און גענומען כּמעט לויפֿן. איך האָב אים דעריאָגט. מיט אַ קלאַפּנדיק האַרץ, ניט קאָנענדיק אויסרעדן אַ וואָרט, האָב איך אַ כאַפּ געטאָן זײַן רעכטע האַנט, אים אָנגעטאָן מײַן גילדן האַנט־זייגערל און בין אַוועק.

***

נאָך דעם זעלבן אָוונט האָב איך אים געשריבן אַ בריוול און דערקלערט, אַז איך לייען זײַנע מעשׂיות וועגן לינקע ליבעס שוין זינט יאָרן, און פֿאַרן פֿאַרגעניגן, וואָס זײַנע מעשׂיות פֿאַרשאַפֿן מיר, האָב איך דאָס אים געשענקט מײַן גילדן זייגערל… אויף מאָרגן האָב איך באַקומען אַן ענטפֿער. ער באַקלאָגט זיך, אַז איך האָב אים איבערגעשראָקן אויף טויט.

— איך ווייס, — שרײַבט ער — אַז מען קאָן מאַכן אויף איינעם אַ ‚האָלד־אָפּ‘ און בײַ אים צונעמען דעם גילדענעם זייגער, אָבער מאַכן אַ ‚האָלד־אָפּ‘ אויף איינעם און אים אָנטאָן אַ גילדענעם זייגער — דאָס קאָן, דאַכט זיך, נאָר אַ צעדרייטער.